TARIMSAL ORMANCILIK (AGROFORESTRY) Prof. Dr. İbrahim TURNA

6.3.2.4. Akdeniz Bölgesinde Tarımsal Ormancılık Uygulamaları ve Potansiyeli Bölgenin Genel Özellikleri: Akdeniz kıyıları boyunca uzanan Toros dağ kuşağına kadar olan bölgeyi kapsar. Bölgenin ikimi sahil boyunca 1000 m yükseltiye kadar kışları ılık ve yağışlı, yazları sıcak ve kurak, yüksek kesimlerde ise kışlar karlı ve soğuk, yazlar serin geçer. İklime bağlı olarak bitki örtüsüne baktığımızda, yaygın bitki örtüsünün kızılçam ormanları, bunun bozuk olduğu yerlerde ise makiler yer alır. 1000 metrenin üstünde ise bitki örtüsü Karaçam, Sedir ve Köknarlardan oluşan ormanlar şeklindedir. Akdeniz bölgesinde batı Torosların yüzey şekilleri ve bitki örtüsünü gösteren profil Şekil de gösterilmiştir. Bölge oldukça engebeli bir arazi yapısına sahip olup yarıklı-çatlaklı kalker ana kayasından oluşmaktadır. İklim şartlarından dolayı turfanda sebze, meyve, özellikle turunçgiller ve muz, pamuk, şeker pancarı, tahıl yetiştiriciliğine çok müsaittir. Seracılık çok gelişmiştir. Bölgenin iç kısımlarında gülyağı yetiştiriciliği ile elma ve kiraz gibi meyveler yaygındır. Batı Torosların yüzey şekilleri ve bitki örtüsü profili Şekil 17 de verilmiştir (Atalay 2001).

Batı Torosların yüzey şekilleri ve bitki örtüsü profili

Bölgenin Tarımsal Ormancılık Potansiyeli ve Uygulamaları: Akdeniz bölgesi ormanları kendi içerisinde ikiye ayrılır. Bunlar Akdeniz kıyı ve dağ kuşağı ormanlarıdır. Kıyı kuşağı ormanları genellikle iğne yapraklı kızılçam ağaçları ile makiliklerden oluşur. Dağ kuşağı ormanları ise Toros dağlarında Sedir, Karaçam ve Toros Göknarı hâkimiyetindeki ormanlardır. Bölgede hakim odunsu bitkiler genelde ışık istekleri yüksek türlerdir. Yarıklı çatlaklı ana kaya ve kuraklık nedeniyle de mevcut bitki örtüsü derine giden kök sistemine sahiptirler. Bu özellikler tarımsal ormancılık uygulamalarında son derece önemli özelliklerdir. Zira ışıklı meşcereler oluşturan ormanlık alanlarda agri-silvikültürel ve silvo-pastoral uygulamalar yapılabilir. Nitekim bölgede yapılan geleneksel tarımsal ormancılık uygulamaları incelendiğinde bunun yaygın olarak gerçekleştiği görülecektir. Resim 6 da görüleceği gibi Antalya yöresinde kızılçam meşcereleri altında buğday-arpa yetiştirildiği görülmektedir.

Antalya bölgesinde kızılçam altında arpa-buğday tarımı

Benzer şekilde yüksek kesimlerde sedir, ardıç ve karaçam gibi ışıklı meşcerelerde başta küçükbaş hayvan olmak üzere silvopastoral sistem uygulamaları görülebilir. Nitekim Akdeniz bölgesi dağlık kesiminde silvopastoralizm üzerine yapılan bir çalışmada, hayvan sayısı ve tarla açma nedeniyle mera alanlarının kapasitelerinin 3-4 katı otlatmaya konu olduğu tespit edilmiştir. Keçi bölge için son derece önemli bir hayvancılık çeşidi olup süt, et ve yün üretimi amacıyla yapılmaktadır. Ancak plansız ve aşırı otlatma nedeniyle hem mera alanları bozulmakta hem de doğal vejetasyon ve özellikle de ormanların tahribine neden olunmaktadır. Akdeniz ardı için geleneksel tarımsal ormancılık uygulamaları verilebilecek en güzel örnekler arasında, Isparta yöresi ormanlık alanlarında doğal olarak bulunan menengiç (Pistacia terebinthus L.) türleri ile aşılı sakız ağacı yetiştiriciliği yapılmakta, bunlar arasında ise biberiye (Rosmarinus officinalis L.) ve kekik üretimi yapılabilmektedir. Yine hayvancılığı geliştirmek amacıyla orman ağaçları arasındaki boşluklara korunga, adi fiğ, yonca, silajlık mısır sorgun ekilmektedir.

Isparta ilinde tarımsal ormancılık üretim sistemleri üzerinde yapılan bir araştırmada; agrisilvikültürel sistemler olarak;alley ürün yetiştirme tekniği, çok amaçlı ağaç bahçeleri, tarımsal arazide çok amaçlı ağaç yetiştirilmesi, kırsal bahçeleri, toprak koruma amaçlı ağaçlandırmalar, rüzgar perdeleri uygulanmakta, Silvopastoral sistemler olarak da; mera ve otlak arazilerinde ağaç yetiştirilmesi, yemlik yaprak üretimine yönelik ağaç yetiştirilmesi, ağaçlar altında otsu bitkiler yetiştirilmesi ve otlatılması, Agrosilvopastoral sistemler olarak ise hayvancılık amaçlı kırsal ev bahçeleri, ağaç ve orman kaynaklarında arıcılık, vb. üretim tekniklerinin kullanıldığı belirlenmiştir. Ancak tüm bu uygulamaların bilinçli uygulamalar şeklinde yapıldığını belirtmek mümkün değildir.

Bir başka agrisilvopastoral uygulama örneği okaliptüs sahalarında gerçekleştirilebilir. Bu çeşit uygulamalar daha çok dönüşümlü kültivasyon yada taungya sistemi örneklerinde olduğu gibidir. Okaliptüs plantasyonlarında ara tarım olanaklarının araştırıldığı bir çalışmada; değişik aralık mesafelerle dikilen okaliptüs bireyleri arasına buğday ve soya fasulyesi ekilmiş ve verim durumu değerlendirilmiştir. Buna göre de, ilk iki yıl tüm işlemlerdeki tarımsal ürün yetiştiriciliği faaliyetinin artı değer verdiği tespit edilmiştir. Üçüncü yıl sadece geniş aralıklarla (2x2x11m) yapılan buğday yetiştiriciliği faaliyeti artı değer vermiş, diğer işlemlerde negatif değerler elde edilmiştir. Sonuç olarak okaliptüs türü ile ilk iki yıl için buğday+soya üretimi ara tarım olarak ekonomiktir.

Akdeniz bölgesinde en önemli tarımsal ormancılık çalışması rüzgâr perdelerinin tesisidir. Bu uygulamalar, bölgede tarımsal amaçlı ürünlerin rüzgâr, sıcaklık, vb. etkilerden etkilenmemesi için önemlidir. Bu amaçla çok sayıda bitki türü kullanılabilir (Rüzgar perdeleri bölümüne bakınız). Bunlar arasında önemli olan demir ağacı aynı zamanda narenciye bahçeleri ile birlikte yetiştirilmediğinde verim okaliptüs türleri ile yetiştirilenlerden çok daha yüksek olduğu ileri sürülmektedir. Hatta narenciye bahçelerinin saf olmasından çok demir ağacı ile beraber yetiştirildiklerinde daha iyi bir gelişme gösterdiği araştırma sonuçları ile ortaya koymuştur. Bu çeşit uygulamalar bölgede bilimsel olarak uygulamaya konulabilir.

Akdeniz bölgesi sahil kumullarını durdurmak amacıyla yapılan fıstıkçamı plantasyonları da agroforestry uygulamaları için iyi birer örnektir. Zira kumul önleme amaçlı tesis edilen dikimler kumul önleme yanında fıstık üretimi, golf sahaları, turizm alanları ve rekreaktif alanlar yanında rüzgar perdeleri gibi çok sayıda fonksiyonu yerine getirmektedir.

Akdeniz bölgesinde agroforestry uygulamaları için kullanılabilecek alternatifler arasında sera işletmeciliği sayılabilir.