Kemterapi ve Siz
Değerli hasta ve hasta yakınlarımız; bu kitapçıklar sizlere Hematlji Uzmanlık Derneği tarafından hastalık sürecinde karşınıza çıkabilecek srunların çözümünde yardımcı labilmek amacıyla hazırlanmıştır. Hematlji Uzmanlık Derneği, Hematlji uzmanları tarafından kurulan, kar amacı gütmeyen bir sivil tplum kuruluşu örgütüdür. Derneğimizin temel amaçlarından birisi hematlji alanında farkındalık yaratmak, bilgiyi tabana yaymaktır. Bu amaçla derneğimiz gerek yazılı gerekse de görsel medyada Türkçe içerik yaratıp, hasta bilgilendirme tplantıları, destek gurupları kurup sizlere yardımcı lmayı hedeflemektedir. Derneğimiz tarafından hazırlanan www.kanhastaliklari.net adresinden değişik hematlji hastalıkları ve bunların tedavileri knusunda geniş bilgilere ulaşabilir, srularınıza bir uzman tarafından yanıt bulabilirsiniz. Bu kitapçıkların hazırlanmasında Amerika NCI ( Ulusal Kanser Enstitüsü ) tarafından hazırlanan hasta bilgilendirme brşürlerinden yararlanılmıştır. Kendilerine teşekkür ederiz. Hematlji Uzmanlık Derneği Adına Dç.Dr.Birl Güvenc Genel Sekreter Prf.Dr.Süleyman Dinçer Başkan
2 Bu kitap kanserli hastalar için hazırlanan bedava kitaplardan yalnızca biridir. Faydalı bulabileceğiniz diğer kitaplar şunlardır: Biyljik Tedavi Radyasyn Tedavisi ve Siz Beslenme Önerileri Kanser Tedavisi Araştırma Çalışmalarında Yer Almak Tamamlayıcı ve Alternatif Tıp Hakkında Düşünceler: Kanserli Hastalar İçin Rehber Ağrı Kntrlü: Kanserli Hastalar İçin Rehber Kanser Nüksettiğinde Zaman Kazanmak: Kanserli Hastalar İçin Destek Kitap Hakkında Bu Kitap Hakkında Kemterapi ve Siz kitabı kanser için kemterapi almaya başlayacak ya da almakta lan sizler için yazılmıştır. Aileniz, arkadaşlarınız ve diğer yakınlarınız da bu kitabı kumak isteyebilir. Bu kitap kemterapi tedaviniz sırasında yararlanacağınız bir rehberdir. Kemterapi ve yan etkileri hakkındaki lguları içerdiği gibi, kemterapi öncesinde, esnasında ve snrasında kendinize bakmanızla ilgili ilginç nktaları da içerir. Kitabın içeriği: Kemterapi hakkında srular ve cevaplar. Kemterapi nedir ve kanser hücrelerini nasıl etkiler gibi genel sruları yanıtlar. Yan etkiler ve nlarla başa çıkma ylları. Kemterapiden kaynaklanan yan etkileri ve diğer srunları açıklar. Bu bölüm ayrıca sizin ve dktrunuz ya da hemşirenizin bu yan etkilerle baş etme ylunu anlatır. Dktrunuz ya da hemşirenizle görüşmek için ipuçları. Üzerinde düşünüp, dktrunuz, hemşireniz ya da kanser tedavinize dahil lan diğer kişilerle tartışacağınız sruları içerir. Daha çk şey öğrenmenin ylları. Kemterapi ve bu kitapta tartışılan diğer başlıklar hakkında yazılı, internette çevrimiçi ve telefnla daha fazla bilgi almanın yllarını listeler. Kelime bilgisi. Bu kitapta kalın harflerle yazılmış bütün sözcükleri açıkça anlatan bir sözlük. Kemterapi sırasında neler bekleyebileceğiniz hakkında dktrunuz ya da hemşirenizle knuşun. Bu kitabın belli bölümlerini kumanızı ya da yan etkilerle baş etmek için bazı yöntemler önerebilirler.
3 İçindekiler Kemterapi hakkında sru ve cevaplar 4 Dktrunuz veya hemşirenizle görüşme için ipuçları 9 Srulacak srular 10 Kemterapi esnasındaki duygularınız 10 Yan etkiler ve Başa Çıkma Ylları 11 Bir bakışta yan etkiler 12 Kansızlık 13 İştah değişiklikleri 14 Kanama 14 Kabızlık 16 İshal 17 Halsizlik 18 Saç dökülmesi 19 Enfeksiyn 20 Kısırlık 22 Ağız ve Bğaz Değişiklikleri 23 Bulantı ve Kusma 25 Sinir Sistemi Değişiklikleri 26 Ağrı 27 Cinsel Değişiklikler 28 Cilt ve Tırnak Değişiklikleri 30 Böbrek, İdrar Ylları ve Mesane Değişiklikleri 32 Diğer Yan Etkiler 32 Yan Etkilere Yararı Olan Gıdalar 33 Berrak sıvılar 33 Sıvı Gıdalar 34 Kalri ve Prteinden Zengin Gıda ve İçecekler 35 Yüksek Lifli Gıdalar 36 Düşük Lifli Gıdalar 36 Ağız Bğaz Yarasında Rahatlatıcı Gıdalar 37 Mideyi Rahatlatıcı Gıda ve İçecekler 38
4 Kemterapi hakkında srular ve cevaplar Kemterapi nedir? Kemterapi nasıl etki eder? Kemterapi ne yapar? Kemterapi nasıl kullanılır? Dktrum hangi kemterapi ilaçlarını kullanacağına nasıl karar verir? Kemterapi kanser hücrelerini yk etmek için ilaçların kullanıldığı bir kanser tedavi şeklidir. Kemterapi; hızlıca büyüyen ve bölünen kanser hücrelerinin büyümesini durdurarak ya da yavaşlatarak etki eder. Bununla birlikte hızlı bölünen ağzınızı, bağırsaklarınızı döşeyen ya da saçınızı uzatan sağlıklı hücrelere de zarar verir. Sağlıklı hücrelere verilen zarar yan etkilere neden lur. Sıklıkla bu yan etkiler kemterapi bittikten snra azalır ya da kayblur. Sizin kanserinizin tipine ve ne kadar ilerlemiş lduğuna bağlı larak; Kanseri iyileştirir - Kemterapi kanser hücrelerini dktrunuzun vücudunuzda nları artık tespit edemeyeceği ve tekrar büyüyemeyecekleri kadar yk ettiği zaman. Kanseri kntrl eder Kemterapi kanserin yayılmasını engellediği, büyümesini yavaşlattığı veya vücudun diğer kısımlarına yayılan kanser hücrelerini yk ettiği zaman. Kanser semptmlarını hafifletir (hafifletici tedavi de denir) Kemterapi ağrı ve basıya yl açan tümörü küçülttüğü zaman. Bazen kemterapi kanser tedavisinde tek seçenek larak kullanılır. Daha sıklıkla ise, kemterapiyi cerrahi, radyasyn tedavisi veya biyljik tedavi ile birlikte alırsınız. Kemterapi: Cerrahi veya radyasyn tedavisi öncesi tümörü küçültebilir. Buna ne-adjuvan kemterapi denir. Cerrahi veya radyasyn tedavisi snrası kalan kanser hücrelerini tahrip edebilir. Buna adjuvan kemterapi denir. Radyasyn tedavisi veya biyljik tedavinin daha iyi etkilemesine yardım eder. Tekrar çğalan (reküran kanser) veya vücudunuzun diğer bölgelerine yayılan (metastatik kanser) kanser hücrelerini tahrip eder. Bu seçim şunlara dayanır: Kanserinizin tipi. Bazı kemterapi ilaçları pek çk kanser çeşidinde kullanılır. Diğerleri ise bir ya da iki tip kanser için kullanılır. Daha önce kemterapi alıp almamanız. Diyabet veya kalp hastalığı gibi diğer kalp hastalıklarının lup lmaması.
5 Kemterapi için nereye giderim? Ne sıklıkta kemterapi alacağım? Kemterapinin bir dzunu atlayabilir miyim? Kemterapiyi hastanede yatarken, evde, dktrun muayenehane veya kliniğinde ya da bir hastanenin gündüz bakım servisinde (gece hastanede kalmak zrunda lmadan) alabilirsiniz. Kemterapiyi nerede alırsanız alın, dktrunuz ve hemşireniz yan etkileri gözleyip gerekli ilaç değişikliklerini yapacaktır. Kemterapi için tedavi şemaları çk değişkendir. Ne sıklıkta ve ne kadar süre kemterapi alacağınız şunlara bağlıdır: Kanserinizin tipi ve ne kadar ilerlemiş lduğu, Tedavinin amaçları (kanserinizi iyileştirmek, büyümesini kntrl altına almak veya semptmları hafifletmek) Kemterapinin tipi, Vücudunuzun kemterapiye cevabı. Kemterapiyi kürler (CYCLE) halinde alabilirsiniz. Bir kür: bir kemterapiyi bir dinlenme döneminin izlemesidir. Örneğin bir haftalık bir kemterapi snrası üç haftalık bir dinlenme dönemi labilir. Bu dört hafta bir kürü luşturur. Dinlenme dönemi vücudunuza yeni sağlıklı hücreler luşturma şansı verir. Bir kemterapi uygulamasını atlamak iyi değildir. Ancak bazen dktrunuz veya hemşireniz kemterapi çizelgesini değiştirebilir. Bu durum sizde görülen yan etkilere bağlı labilir. Bu durumda dktrunuz ya da hemşireniz ne yapacağınızı ve ne zaman yeniden tedaviye başlayacağınızı size açıklayacaktır. Kemterapi nasıl uygulanır? Kemterapi pek çk değişik yldan uygulanabilir. Enjeksiyn. Kemterapi klunuz, uyluğunuz, kalçanızdaki kas içine ya da klunuz, bacağınız veya karnınızda cilt altındaki yağlı bölgeye tek enjeksiynla yapılır. Atardamar içine (IA). Kemterapi dğrudan kanseri besleyen atardamarın içine uygulanır. Peritn içine (IP). Kemterapi dğrudan peritn bşluğu içine uygulanır (bu alan bağırsaklar, mide, karaciğer ve yumurtalıklar gibi rganları içerir). Tplardamar içine (IV). Kemterapi dğrudan bir tplardamara verilir. Tpikal. Kemterapi krem şeklinde cildinize sürülür. Oral (Ağızdan). Kemterapi hap, kapsül veya sıvı şeklinde yutulur. Kemterapiyi bir tplardamardan (IV) alma knusunda bilinmesi gerekenler Kemterapi sıklıkla elinizin üstündeki ya da ön klunuzdaki bir tplardamarın içine yerleştirilen ince bir iğneden dğru uygulanır. Hemşireniz her tedavinin başında iğneyi yerleştirir ve bitince çıkarır. Damardan kemterapi alırken ağrı veya yanma hissederseniz dktrunuz veya hemşirenize hemen bildirin. IV kemterapi çğunlukla kateterler ve prtlar aracılığıyla, bazen de bir pmpa yardımıyla verilir. Kateterler. Kateter yumuşak, ince bir tüptür. Kateterin bir ucunu bir cerrah, büyük bir tplardamara,
6 sıklıkla göğüs bölgesindekilere yerleştirir. Kateterin diğer ucu vücudunuzun dışında kalır. Pek çk kateter kemterapinizin tümü bitene kadar yerinde kalır. Kateterler kemterapi dışındaki ilaçlar ve kan vermek için de kullanılabilir. Kateter etrafında enfeksiyn belirtileri lup lmadığını takip etmelisiniz. Daha fazla bilgi için sayfa 20 ye bakın. Prtlar. Prt plastik veya metalden yapılmış, küçük yuvarlak bir disktir ve cilt altına yerleştirilir. Bir kateter prtu çğunlukla göğsünüzdeki büyük bir tplardamara bağlar. Hemşireniz kemterapi ya da kan vermek için prta bir iğne takabilir. Bu iğne bir günden fazla süren kemterapi uygulamaları sırasında yerinde kalabilir. Prt etrafında enfeksiyn belirtileri lup lmadığını takip etmelisiniz. Daha fazla bilgi için sayfa 20 ye bakın. Pmpalar. Pmpalar sıklıkla kateterlere ve prtlara bağlanır. Kateter veya prta kemterapinin ne miktarda ve ne hızda gideceğini ayarlarlar. Pmpalar vücut içinde ya da dışında labilir. Harici pmpalar vücut dışında durur. Pek çk insan bu pmpayı yanında taşıyabilir. Dahili pmpalar ise cilt altına cerrahi esnasında yerleştirilir. Kemterapi esnasında nasıl hissedeceğim? Kemterapi sırasında çalışabilir miyim? Kemterapi insanları değişik biçimlerde etkiler. Nasıl hissedeceğiniz kemterapi öncesinde ne kadar sağlıklı lduğunuz, kanserinizin tipi, ne kadar ilerlemiş lduğu, aldığınız kemterapinin türü ve dzuna bağlıdır. Dktrlar ve hemşireler kemterapi sırasında nasıl hissedeceğinizi kesin bilemezler. Bazı insanlar kemterapiden hemen snra kendilerini iyi hissetmezler. En sık görülen yan etki halsizlik, tükenmişlik, yıpranmış lma halidir. Halsizliğe karşı hazırlık yapabilirsiniz: Birinin sizi arabayla kemterapiye getirip götürmesini ayarlayın, Kemterapi günü ve ertesi gün istirahat etmeyi ayarlayın, Kemterapi günü ve en azından ertesi gün yemek yapma ve çcuk bakımı knusunda yardım ayarlayın. Kemterapi yan etkileriyle baş etmede yardımcı pek çk yl vardır. Daha fazla bilgi için sayfa 15 de başlayan bir Bakışta Yan Etkiler bölümünü inceleyin. Prgramlarını nasıl hissettiklerine göre kendileri ayarlayabildiği sürece pek çk insan kemterapi sırasında çalışabilir. Çalışıp çalışamayacağınız ne tür bir iş yaptığınıza bağlıdır. İşiniz izin veriyrsa kötü hissettiğiniz günler part time ya da evden çalışmayı deneyebilirsiniz. Pek çk işveren kanser tedavisi sırasında sizin gereksinimlerinizi karşılamak için çalışma prgramınızı değiştirmekle kanunen yükümlüdür. Kemterapi sırasında işinizi düzenleme ylları knusunda işvereninizle knuşun. Bu yasal düzenlemelerle ilgili daha fazla bilgi almak için bir ssyal hizmet uzmanıyla görüşebilirsiniz.
7 Kemterapi alırken reçetesiz ya da reçete edilmiş başka ilaç kullanabilir miyim? Bu durum kemterapinizin tipine ve almayı planladığınız ilaçların türüne bağlıdır. Yalnızca dktrunuz veya hemşireniz tarafından kabul edilen ilaçları kullanın. Dktrunuz veya hemşirenize bağırsak yumuşatıcılar, alerji ilaçları, sğuk algınlığı ilaçları, ağrı kesiciler, aspirin ve ibuprfen dahil kullandığınız reçetesiz ya da reçete edilmiş tüm ilaçları söyleyin. Dktrunuz veya hemşirenizin bu ilaçlar hakkında bilgi sahibi lmasının bir ylu tüm ilaç kutularını getirmenizdir. Dktrunuz veya hemşireniz; Her ilacın ismini, İlacı alma nedenini, Kaç tane aldığınızı, Ne sıklıkta aldığınızı bilmek ihtiyacındadır. Herhangi bir reçetesiz ya da reçete edilmiş ilacı, vitamini, minerali, beslenme ürünü veya bitkisel ürünü almadan önce dktrunuz veya hemşirenize söyleyin. Kemterapi alırken vitamin, mineral, beslenme ürünü veya bitkisel ürün alabilir miyim? Kemterapimin işe yaradığını nasıl anlayacağım? Bu ürünlerden bazıları kemterapinin etkilerini değiştirebilir. Bu nedenle kemterapiye başlamadan önce aldığınız tüm vitamin, mineral, beslenme ürünü veya bitkisel ürünü dktrunuz veya hemşireniz söylemeniz önemlidir. Kemterapi sırasında da bu ürünlerden herhangi birini almadan önce dktrunuzla knuşun. Dktrunuz sizi muayene edecek ve bazı tahliller yapacaktır (kan tahlilleri, filmler vb.). Size nasıl hissettiğinizi sracaktır. Kemterapinin etkisini yan etkilerine göre değerlendiremezsiniz. Bazı insanlar ciddi yan etkilerin varlığını kemterapinin işe yaradığı biçiminde düşünebilir ya da yan etkilerin ykluğunu kemterapinin işe yaramadığı biçiminde yrumlayabilir. Dğrusu yan etkilerin kemterapinin kanserinizle nasıl mücadele ettiğiyle bir ilgisi lmadığıdır. Kemterapi maliyetli midir? Kemterapinin maliyetinin ne kadar söylemek zrdur. Şunlara bağlıdır; Kullanılan kemterapinin tipi ve dzu, Kemterapinin verileceği sıklık ve süre, Kemterapiyi evde, klinikte veya muayenehanede ya da hastanede yatarak alma durumu, Yaşadığınız bölge.
8 Sağlık sigrtam kemterapiyi öder mi? Sağlık sigrtanızın neler için ödeme yaptığını öğrenin. Srulacak srular: Sigrtam ne için ödeme yapacak? Ben ya da dktrumun kuruluşu her tedavi öncesi ödeme için sigrta şirketini aramak zrunda mıyız? Neler için ödeme yapmak zrundayım? İstediğim herhangi bir dktru seçebilir miyim yksa bir listede önerilenlerden mi seçeceğim? Bir uzmana görünmek için yazılı sevke ihtiyacım var mı? Her randevuda ödeyeceğim bir katılım payı var mı? Sigrtam ödeme yapmadan önce ödemem gereken belli bir miktar (tenzili muafiyet) var mı? Reçete edilmiş ilaçlarımı nereden almalıyım? Ayaktan ya da yatarak tedavide sigrtam tüm tahliller ve tedavilerimi ödeyecek mi? Sağlık sigrtamı en iyi nasıl kullanabilirim? Tedaviye başlamadan önce neyi ödeyip neyi ödemediğini anlamak için pliçenizi kuyun. Tüm tedavi giderlerinizin ve sigrta taleplerinizin kayıtlarını saklayın. Sigrta şirketinizin istediği tüm belge ve evrakları gönderin. Bu evraklar dktr vizite faturaları, reçeteler, labratuar snuçları labilir. Bir kpyalarını kendi kayıtlarınız arasında saklamayı unutmayın. Gerektiğinde sigrta evrakları ile ilgili yardım isteyin. Bir arkadaşınız, aileden biri, ssyal hizmet uzmanı veya gönüllü kuruluşlar labilir. Sigrtanız ödemesi gerektiğini düşündüğünüz bir şey için ödeme yapmıyrsa nedenini öğrenin. Snra dktrunuz veya hemşireniz ile ne yapmak gerektiğini knuşun. Kararı temyiz yllarını veya diğer yapılacakları önerebilirler.
9 Klinik denemeler nedir ve benim için bir seçenek labilir mi? Kanser klinik denemeleri (kanser tedavi çalışmaları veya araştırma çalışmaları da denir) kanserli insanlar için yeni tedavileri dener. Bunlar yeni kemterapi tiplerinin araştırma çalışmaları, başka tedavi tipleri veya kmbine tedavilerin yeni biçimleri labilir. Bu klinik denemelerin tümünde amaç kanserli hastalara yardım edecek daha iyi yllar bulmaktır. Dktr veya hemşireniz klinik denemelere katılmanızı önerebilirler. Siz de katılmayı önerebilirsiniz. Bir klinik denemede yer almayı kabul etmeden önce şunları öğrenin: Yararları. Tüm klinik denemeler kaliteli kanser bakımı önerir. Bu çalışmanın size ve diğerlerine nasıl yararlı lacağını öğrenin. Örneğin yeni bir tedavinin ya da ilacın ilk uygulanacağı insanlardan biri labilirsiniz. Riskleri. Yeni tedaviler her zaman daha iyi ya da standart tedaviler kadar iyi değildir. Ayrıca bu yeni tedavi iyi lsa bile sizde yararı lmayabilir. Ödeme. Sigrta şirketiniz klinik denemenin bir parçası lan tedaviyi ödeyebilir veya ödemeyebilir. Denemede yer almayı kabul etmeden önce sigrta şirketinizin bu tedaviyi ödeyeceğinden emin lun. Klinik denemeler hakkında daha fazla bilgi almak için ilgili servislere başvurabilirsiniz. Sayfa 59 da iletişim bilgilerini bulabilirsiniz. Dktrunuz veya hemşirenizle görüşme için ipuçları Her görüşmeden önce srularınızı listeleyin. Bazı insanlar güncel bir liste tutar ve aklına gelen her yeni sruyu alta ekler. Dktrunuz ya da hemşirenizden aldığınız yanıtları yazmak için arada bşluk bırakmayı unutmayın. Tıbbi görüşmeye bir aile bireyini ya da güvendiğiniz bir arkadaşınızı getirin. Bu kişi dktr veya hemşirenin ne söylediğini anlamanıza yardım eder ve görüşmeden snra sizinle knu hakkında knuşabilir. Bütün srularınızı srun. Aptal sru diye bir şey yktur. Bir cevabı anlamadıysanız, anlayana kadar srmaya devam edin. Nt alın. Yazabilir ya da kayıt cihazı kullanabilirsiniz. Daha snra ntlarınızı gözden geçirip neler söylendiğini anımsarsınız. Sizin kanserinizin tipi ve kemterapisi hakkında yazılı isteyin. Dktrunuz veya hemşirenizin sizin ne kadar bilgi istediğinizi, ne zaman öğrenmek istediğinizi, ne zaman yeterli öğrendiğinizi anlamalarını sağlayın. Bazı insanlar kanser ve tedavisi hakkında öğrenebilecekleri her şeyi öğrenmek isterler. Diğerleri ise yalnızca biraz bilgi isterler. Seçim sizindir. Acil bir durumda dktrunuz veya hemşirenizle nasıl haberleşeceğinizi öğrenin. Kimi arayacağınızı, nereye gideceğinizi öğrenin.
10 Srulacak srular Kanserim Hakkında Kemterapi Hakkında Tedavim Hakkında Yan Etkiler Hakkında Ne çeşit kanserim var? Kanserimin evresi nedir? Neden kemterapiye ihtiyacım var? Bu kemterapinin amacı nedir? Kemterapinin yararları nedir? Kemterapinin riskleri nedir? Benim kanser tipimi tedavi etmek için başka yöntemler var mı? Benim kanser tipimin standart tedavisi nedir? Benim kanser tipim için herhangi bir klinik deneme var mı? Kaç kür kemterapi alacağım? Her kür ne kadar sürecek? Kürlerin arasında ne kadar zaman lacak? Ne çeşit kemterapi alacağım? Bu ilaçlar nasıl verilecek? Bu tedaviyi nerede alacağım? Her tedavi ne kadar sürecek? Tedavi için birinin beni getirip götürmesi gerekecek mi? Şimdi ne tür yan etkiler beklemeliyim? Daha snra ne tür yan etkiler beklemeliyim? Bu yan etkiler ne kadar ciddi? Bu yan etkiler ne kadar sürecek? Tedavi bittiğinde tüm yan etkiler de bitecek mi? Bu yan etkilerle başa çıkmak ya da hafifletmek için neler yapabilirim? Bu yan etkilerle başa çıkmak ya da hafifletmek için dktrum veya hemşirem neler yapabilir? Bu yan etkilerle ilgili dktrumu veya hemşiremi ne zaman aramalıyım? Kemterapi esnasında duygularınız. Kemterapi esnasında bir nktada şu duyguları hissedebilirsiniz; Endişeli Hüsrana uğramış Çökmüş Aciz Krkmuş Yalnız Kızgın Kemterapi alırken duygularınızın değişkenlik göstermesi nrmaldir. Unutulmamalıdır ki, kanserle yaşamak ve kemterapi almak sıkıntı vericidir. Bunların yanı sıra duygularınızla başa çıkmayı daha zrlaştıracak lan halsizlik de hissedebilirsiniz.
11 Kemterapi sırasında duygularımla nasıl başa çıkabilirim? Rahatlayın. Biraz bş zaman bulun ve sevdiğiniz bir yerde kendiniz hakkında düşünün. Yavaş yavaş nefes alıp verin veya yatıştırıcı bir müzik dinleyin. Bu sizi daha sakin ve daha az sıkıntılı yapabilir. Egzersiz. Pek çk insan hafif egzersizin kendilerini daha iyi hissettirdiğini görmüştür. Egzersiz yapmak için pek çk seçenek vardır; yürüyüş, bisiklete binmek, yga yapmak gibi. Yapabileceğiniz egzersizle ilgili dktrunuz veya hemşirenizle knuşun. Başkalarıyla knuşun. Güvendiğiniz biriyle duygularınız hakkında knuşun. Size daklanabilecek yakın arkadaş, aile bireyi, din görevlisi, hemşire veya ssyal hizmet uzmanı gibi birini seçin. Kemterapi alan biriyle knuşmak da yararlı labilir. Bir destek grubuna katılın. Kanser destek grupları kanserli insanlara destek lur. Bu gruplar sizin benzer srunları lan diğer insanlarla görüşmenizi sağlar. Duygularınızdan bahsetme ve başka insanların duygularını dinleme şansınız lacaktır. Başka insanların kanserle, kemterapiyle ve yan etkilerle nasıl başa çıktığını öğrenebilirsiniz. Dktrunuz, hemşireniz ya da ssyal hizmet uzmanınız yaşadığınız yere yakın bölgedeki destek gruplarını bilebilir. Bazı destek grupları internet üzerinden de görüşebilir ki seyahat edemiyrsanız size çk yararlı lacaktır. Dktrunuz veya hemşirenizle sizi endişelendiren, keyfinizi bzan şeyler hakkında knuşun. Bir rehberlik uzmanıyla görüşmeyi isteyebilirsiniz. Duygularınızla başa çıkmakta çk zrlanırsanız dktrunuz size ilaç da önerebilir. Kemterapi alırken duygularınızın değişkenlik göstermesi nrmaldir. Unutulmamalıdır ki, kanserle yaşamak ve kemterapi almak sıkıntı vericidir. Yan Etkiler Ve Başa Çıkma Ylları Yan etkiler nedir? Yan etkiler kanser tedavisinin neden lduğu srunlardır. Kemterapi kaynaklı bazı genel yan etkiler: halsizlik, bulantı, kusma, kan hücrelerinin sayısında azalma, saç dökülmesi, ağız yaraları ve ağrıdır. Yan etkilere ne sebep lur? Kemterapi hızlı büyüyen kanser hücrelerini öldürmek için düzenlenmiştir. Ama hızlı büyüyen nrmal hücreleri de öldürür. Bu hücreler ağız ve bağırsakların yüzeyini döşeyen hücreler, kemik iliğindeki kan hücresi yapan hücreler, saçınızı uzatan hücrelerdir. Kemterapi bu sağlıklı hücrelere zarar verdiğinde yan etkilere yl açar.
12 Kemterapide yan etki ile karşılaşacak mıyım? Yan etkiler ne kadar sürer? Pek çk yan etkiyle karşılaşabileceğiniz gibi, biraz ya da hiç yan etki de lmayabilir. Bu durum aldığınız kemterapinin tipi ve miktarı ile sizin vücudunuzun tepkisine bağlıdır. Kemterapiye başlamadan önce dktrunuz veya hemşirenizle hangi yan etkilerin beklendiğini knuşun. Yan etkilerin ne kadar süreceği sağlığınız ve aldığınız kemterapiye bağlıdır. Kemterapi bitince yan etkilerin çğu kayblur. Fakat bazen yan etkilerin kayblması ayları hatta yılları bulabilir. Bazen kemterapi kayblmayan uzun dönemli yan etkilere yl açar. Bunlar kalbinizin, akciğerinizin, sinirlerinizin, böbreklerinizin veya üreme rganlarınızın hasarlanması labilir. Uzun dönemli yan etkilerle karşılaşma lasılığınız knusunda dktrunuz veya hemşirenizle görüşün. Yan etkilerle ilgili ne yapılabilir? Dktrların kemterapi yan etkilerini önlemek veya tedavi etmek ve her tedavi seansından snra iyileşmenize yardım etmek için pek çk yöntemi vardır. Dktrunuz veya hemşirenizle hangilerini bekleyeceğinizi ve bu knuda ne yapılacağını knuşun. Fark ettiğiniz her değişikliği -ki bunlar yan etkilerin belirtileri labilir- dktrunuz veya hemşirenizin öğrenmesini sağlayın. Snraki sayfada yer alan tabl özel yan etkiler hakkında daha fazla bilgi bulmak için kitabın neresine bakacağınızı göstermektedir. Bir bakışta yan etkiler Aşağıda kemterapinin neden labileceği yan etkilerin bir listesi vardır. Herkes her yan etkiyle karşılaşmaz. Hangileriyle karşılaşacağınız kemterapinin tipine, dzuna, şeker hastalığı, kalp hastalığı gibi diğer sağlık srunlarının lup lmadığına bağlıdır. Pek çk yan etkiyle karşılaşabilirsiniz, birazı labilir ya da hiç lmayabilir. Bu listedeki yan etkiler hakkında dktrunuz veya hemşirenizle knuşun. Hangilerinin sizi etkileyebileceğini öğrenin. Karşılaşabileceklerinizi işaretleyin ve daha fazla bilgi için listedeki sayfalarına bakın. Yan etkiler Sizi etkileyebilecek yan etkiler Daha fazla bilgi içeren sayfalar Anemi (Kansızlık) 16 İştah değişikliği 18 Kanama 20 Kabızlık 22 İshal 24 Halsizlik 26 Grip benzeri tabl 51 Sıvı birikimi 51 Saç dökülmesi 28 Enfeksiyn 30 Kısırlık 33 Ağız ve bğaz değişiklikleri 35 Bulantı kusma 38 Sinir sistemi değişiklikleri 40 Ağrı 42 Cinsel değişiklikler 44
13 Cilt ve tırnak değişiklikleri 47 Göz değişiklikleri 51 Böbrek, idrar ylları ve mesane 50 değişiklikleri Anemi (Kansızlık) Nedir ve niye luşur Alyuvarlar vücudunuza ksijen taşırlar. Anemi (kansızlık) alyuvarların vücudunuzun ihtiyaç duyduğu ksijeni taşıyamayacak kadar az sayıda lmasıdır. Vücudunuz yeterli ksijen almazsa kalbiniz daha fazla çalışır. Bu durum kalbinizin çk hızlı attığını hissettirir. Anemi aynı zamanda nefes yetmezliği, zayıflık, baş dönmesi, cansızlık ve çk yrgun hissetmenize neden lur. Nrmal alyuvarlar sayıdaki Bazı kemterapi tipleri kemik iliğinin yeni alyuvar luşturmasını zrlaştırdığı için anemiye neden lurlar. Başa çıkma ylları Blca dinlenin. Her gece en az 8 saat uyumayı deneyin. Gün byunca da 1-2 kısa şekerleme yapın (1 saat veya daha az). Aktivitelerinizi sınırlayın. Bu, sizin için en önemli aktiviteleri yapın demektir. Örneğin işe gidebilirsiniz ama evi temizlemeyin. Akşam yemeği yapmak yerine yemek siparişi verebilirsiniz. Aneminiz lduğundaki alyuvarlar Yardım alın. Aileniz ya da arkadaşlarınız yardım önerdiğinde kabul edin. Çcuk bakımında size yardım edebilirler, bakkala gidebilirler, getir götür işlerini yapabilirler, sizi dktra götürebilirler ya da sizin yapmak için çk yrgun hissettiğiniz diğer günlük işleri yapabilirler. İyi dengeli bir diyetle beslenin. Vücudunuzun gerek duyduğu tüm kalri ve prteini içeren bir diyet uygulayın. Kalriler kilnuzu krumaya yardım edecek, fazladan prtein ise kanser tedavisi sırasında zarar gören dkuları tamir etmeye yarayacaktır. Size uygun bir diyet için dktrunuzla, hemşirenizle veya diyetisyen ile knuşun (Daha fazla bilgi için sayfa 18 deki İştah Değişiklikleri knusuna bakın). Yavaş ayağa kalkın. Çk hızlı ayağa kalkarsanız başınız dönebilir. Yatar vaziyetten dğrulurken, ayağa kalkmadan önce bir dakika kadar turun. Yatar vaziyetten dğrulurken, ayağa kalkmadan önce bir dakika kadar turun. Dktrunuz veya hemşireniz kemterapi sırasında sizin kan hücre sayısını kntrl edecektir. Alyuvarlarınızın sayısı çk azalırsa kan transfüzynuna ihtiyacınız labilir. Dktrunuz alyuvarların çğalmasını destekleyecek bir ilaç yazabilir veya size demir ve diğer vitaminleri önerebilir. Dktrunuz veya hemşirenizi arayacağınız durumlar: Halsizlik düzeyiniz değişir veya günlük işlerinizi yapamaz hale gelirseniz, Başınız dönüyr, bayılacak gibi hissediyrsanız,
14 Nefes darlığı çekiyrsanız, Kalbinizin çk hızlı çarptığını, çarpıntı lduğunu hissederseniz. Aneminin yl açtığı halsizlikle başa çıkmak için daha fazla bilgi istiyrsanız sayfa 26 ya bakın. İştah değişiklikleri Nelerdir ve neden luşurlar? Kemterapi iştah değişikliklerine yl açabilir. Bulantı (kusacakmış gibi hissedersiniz) yüzünden iştahınız kayblabilir, ağız ve bğaz prblemleri nedeniyle yemek yemek ağrılı lur, kullandığınız ilaçlar yemeklerin tadını almamanıza neden lur. Bunlar aynı zamanda sıkıntılı ve yrgun hissetmeniz nedeniyle de labilir. İştah kaybı bir günde düzeleceği gibi haftalar, hatta aylar sürebilir. İştahınız lmadığı zaman bile iyi yemek önemlidir. Bu; prtein, vitamin ve kalriden zengin gıdalar yiyip içmek demektir. İyi yemek, vücudunuzun enfeksiynla mücadelesine ve kemterapinin yl açtığı hasarın narılmasına yardım eder. İyi yememek ise kil kaybı, zayıflık ve halsizliğe yl açar. Bazı kanser tedavileri kil alımı ve iştahta artışa yl açar. Dktrunuz, hemşireniz veya diyetisyeninize ne tür iştah değişikliği beklemeniz gerektiğini ve nasıl başa çıkacağınızı srun. Başa çıkma ylları Her gün 3 büyük öğün yerine 5-6 öğün ve atıştırma biçiminde yemek yiyin. Kalri ve prtein içeriği yüksek gıdalar seçin. Bu gıdaların listesi için sayfa 34 e bakın. Yemek ve atıştırmalık için günlük bir tabl yapın. Kendinizi aç hissettiğiniz zaman değil yemek saati geldiğinde yiyin. Kemterapi esnasında kendinizi aç hissetmeyebilirsiniz fakat hala yemeye ihtiyacınız vardır. Kendinizi katı gıda yiyecek gibi hissetmiyrsanız milkşeyk, meyve içeceği, meyve suyu, çrba için. Bu tür içecekler vücudunuzun ihtiyaç duyduğu prtein, vitamin ve kalriyi sağlamada yardımcı lur. Sıvı gıdaların bir listesi için sayfa 34 e bakın. Plastik çatal kaşık kullanın. Bazı kemterapi tipleri ağzınızda metal tat bırakır. Plastik çatal kaşıkla yemek metal tadını azaltmaya yardımcı labilir. Cam kapta ve güveçte pişirmek de işe yarayabilir. Aktif bir şeyler yaparak iştahınızı artırın. Örneğin yemek öncesi kısa bir yürüyüş iştahınızı artırabilir. Ayrıca yemek öncesinde ve yemekte çk fazla sıvı alarak iştahınızı azaltmamaya dikkat edin. Alışkanlıklarınızı değiştirin. Farklı bir yerde, mesela mutfak yerine yemek dasında yemek yiyebilirsiniz. Yalnız yemek yerine başkalarıyla bir arada yemek yiyebilirsiniz. Yalnız yiyrsanız, rady dinleyebilir, televizyn seyredebilirsiniz. Yeni gıdalar ve tarifeler deneyerek diyetinizi değiştirebilirsiniz. Dktrunuz, hemşireniz veya diyetisyeninizle knuşun. Sizden ilave vitamin ya da beslenme ürünü (örneğin yüksek prteinli içecekler) kullanmanızı isteyebilir. Uzun zamandır yiyemiyr ve kil kaybediyrsanız, iştahınızı artıracak ilaçlar alabilir veya damardan ya da beslenme tüpüyle besin alabilirsiniz. Kanama Nedir ve niçin luşur? Trmbsitler kanama lduğunda kanınızın pıhtılaşmasını sağlayan hücrelerdir. Kemterapi trmbsit sayısını azaltabilir çünkü kemik iliğinin trmbsit yapma özelliğini etkiler. Trmbsit sayısının düşüklüğüne trmbsitpeni denir. Bu durum eziklere mrluklara (herhangi bir şeye vurma çarpma lmasa bile),
15 burun ve ağız kanamalarına, döküntü şeklinde ince kırmızı nktalara neden labilir. Başa çıkma ylları Yapın Dişlerinizi çk yumuşak diş fırçasıyla fırçalayın. Dişlerinizi fırçalamadan önce diş fırçasının kıllarını sıcak suya tutarak yumuşatın. Burnunuzu yavaşça temizleyin. Makas, bıçak ve diğer keskin eşyaları dikkatli kullanın. Traş bıçağı yerine elektrikli traş makinesi kullanın. Bir kesik lduğunda nazik ama sağlam bir biçimde kanama durana kadar bası uygulayın. Evde veya hastanede lsanız da her zaman ayakkabı giyin. Yapmayın Diş ipi ya da kürdan kullanmayın. Sakatlanmanıza neden labilecek spr veya başka aktivite yapmayın. Tampn, lavman, fitil veya rektal derece kullanmayın. Dar yakalı, bilekli ya da kemerli giysi giymeyin. Yapmadan önce dktrunuz veya hemşirenize danışın: Bira, şarap veya başka bir alkllü içecek içme, Cinsel ilişki, Vitamin, şifalı bitki, mineral, beslenme ürünleri, aspirin ve diğer reçetesiz ilaçları kullanma. Vitamin, şifalı bitki, mineral, beslenme ürünleri, aspirin ve diğer reçetesiz ilaçları kullanmadan önce dktrunuz veya hemşirenizle görüşün. Eğer kabızlık çekiyrsanız dktrunuza söyleyin. Tuvalete gittiğinizde ıkınma ve rektal kanama lmasını engellemek için dktrunuz size bir bağırsak yumuşatıcı yazabilir. Dktrunuz veya hemşireniz trmbsit sayınızı sık sık kntrl edecektir. Trmbsit sayınız çk düşükse tedaviye başlamanız, trmbsit verilmesi veya kemterapi uygulamasının ertelenmesi gerekebilir. Aşağıdaki belirtilerden herhangi biri varsa dktrunuz veya hemşirenizi arayın: Özellikle herhangi bir yere çarpmadığınız halde yara bere lması, Cildinizde küçük kırmızı nktalar lması, Kırmızı ya da pembe renkli idrar,
16 Siyah ya da kanlı dışkı, Dişetlerinde ya da burunda kanama, Adet döneminde aşırı kanama ya da uzamış adet kanaması, Adet dönemi dışında kanama, Baş ağrısı ya da görmede değişiklik, Klunuz ya da bacağınızda sıcaklık hissi, Çk uykulu ya da sersem hissetme. Kabızlık Nedir ve niye luşur? Kabızlık bağırsak hareketlerinin daha az ve dışkının sert, kuru ve zr çıkarılır lmasıdır. Bağırsak hareketleriniz ağrılı labilir, şişkinlik ve bulantı hissedebilirsiniz. Geğirme, bl miktarda gaz çıkarma, mide krampları, makatta ağrı hissi labilir. Kemterapi ve ağrı ilaçları kabızlığa yl açabilir. Ayrıca kişi aktif değilse ve vaktinin önemli bir bölümünü turarak ya da yatarak geçiriyrsa da labilir. Kabızlık düşük lifli gıdalar yemek ve az sıvı almak yüzünden de labilir. Başa çıkma ylları Bağırsak hareketlerinizi kaydedin. Bu kaydı dktrunuz veya hemşirenize gösterin ve nrmal lup lmadığını öğrenin. Bu durum kabız lup lmadığınızı daha klay anlamanıza yardım eder. Her gün en az 8 bardak su veya diğer sıvılardan için. Pek çk insan çay, kahve gibi ılık ve sıcak içeceklerin kabızlıkta yardımcı lduğunu görmüştür. Kuru erik suyu gibi meyve suları da yararlı labilir. Her gün hareket edin. Yürüyebilir, bisiklete binebilir, yga yapabilirsiniz. Yürüyemiyrsanız sandalyede ya da yatarken yapabileceğiniz egzersizleri öğrenin. Dktrunuz veya hemşirenizle daha hareketli lmanın yllarını knuşun. Dktrunuz, hemşireniz ya da diyetisyeninizden yüksek lifli gıdaları öğrenin. Yüksek lifli gıdalar yemek ve bl sıvı almak dışkınızı yumuşatmaya yardım eder. Lif içeren gıdalar; tam buğday ekmeği, tahıllı gevrekler, kuru fasulye ve bezelye, çiğ sebzeler, taze ve kuru meyveler, kuruyemiş, baklagiller ve patlamış mısırdır. (Daha fazlası için 55. sayfadaki yüksek lifli gıdalar listesine bakın.) Lifli ürünler, müshil, dışkı yumuşatıcı veya lavman kullanmadan önce dktrunuz veya hemşirenizle görüşün. İki gündür bağırsak hareketi yksa dktrunuz veya hemşirenize bilgi verin. Dktrunuz size lifli ürünler, müshil, dışkı yumuşatıcı veya lavman önerebilir. Bu tedavileri dktrunuzla veya hemşirenizle görüşmeden kullanmayın.
17 İshal Nedir ve niye luşur? İshal (Diyare) yumuşak, cıvık veya sulu labilen sık bağırsak hareketleridir. Kemterapi ince ve kalın bağırsak içini döşeyen sağlıklı hücrelere zarar verdiğinden ishale neden labilir. Bağırsaklarınızı da hareketlendirebilir. İshal ayrıca enfeksiynlar ya da kabızlık tedavisinde kullanılan ilaçlar nedeniyle labilir. Başa çıkma ylları Üç büyük öğün yerine 5-6 öğün küçük öğün ve atıştırma biçiminde beslenin. Dktrunuz veya hemşirenizden sdyum, ptasyum gibi tuzlardan zengin gıdaları öğrenin. İshal lduğunuzda vücudunuz bu tuzları kaybeder ve bunları yerine kymak önemlidir. Sdyum, ptasyum gibi tuzlardan zengin gıdalar muz, prtakal, armut, kayısı suyu ve haşlanmış veya püre patatestir. Her gün 8-12 bardak berrak sıvı alın. Bunlar; su, et suyu çrbası, zencefilli gazz, spr içecekleridir. Yavaş için ve da sıcaklığında içecek seçin. Gazlı içecekleri içmeden önce gazının çıkması için bir süre bekleyin. İçecekler sizi susatıyr veya bulantı yapıyrsa biraz su ilave edin. Düşük lifli gıdalar yiyin. Yüksek lifli gıdalar ishali daha kötü yapabilir. Düşük lifli gıdalar larak muz, kabuksuz pirinç, beyaz ekmek, sade veya vanilyalı yğurt sayılabilir. Diğer düşük lifli gıdaların listesi için sayfa 56 ya bakın. İshaliniz 24 saatten fazla sürerse, ishalin yanında ağrı veya kramplar varsa dktrunuz veya hemşirenizi arayın. Dktrunuz ishali düzeltecek ilaç yazabilir. Bunun yanında kaybettiğiniz sıvı ve besinleri karşılamak için damardan sıvı verilmesi de gerekebilir. Önce dktrunuz veya hemşirenize danışmadan ishal için ilaç almayın. İshal için ilaç kullanmadan önce dktrunuz veya hemşirenize danışın. Tuvaletten snra silip temizlenirken yumuşak lun. Tuvalet kağıdı yerine temizlik için bebek bezi veya püskürtme başlıklı sprey şeklinde su kullanın. Rektal bölgenizde (makatta) ağrı, kanama varsa veya hemridiniz varsa dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Dktrunuza berrak sıvı diyeti uygulamanız gerekip gerekmediğini srun. Bu diyet bağırsaklarınıza dinlenme fırsatı verecektir. Çğu insan bu diyeti en fazla 5 gün uygular. Berrak sıvıların listesi için sayfa 33 e bakın. Uzak duracaklarınız: Çk sıcak ya da çk sğuk içecekler, Bira, şarap ya da diğer alkllü içkiler, Süt ve dndurma, milkşeyk, krema, peynir gibi süt ürünleri, Acılı ss, kırmızıbiber, salsa, köri gibi baharatlı gıdalar, Patates kızartması, hamburger, köfte gibi yağlı ve kızartılmış gıdalar, Kahve, siyah çay, kla, çiklata gibi kafein içeren yiyecek ve içecekler, Kuru fasulye, lahana, brkli, sya yağı ve diğer syalı ürünler gibi gaz yapıcı yiyecek ve içecekler, Kuru fasulye, çiğ sebze ve meyve, kuruyemiş, tam buğday ekmeği ve tahıllı gevrekler gibi yüksek lifli gıdalar.
18 Halsizlik Nedir ve niye luşur? Kemterapiden kaynaklanan halsizlik hafif yrgunluktan çk aşırı yrgunluğa kadar değişebilir. Pek çk kişi halsizliği zayıf, bezgin, bitkin, ağır ya da yavaş hissetmek larak tarif eder. Dinlenme her zaman işe yaramaz. Pek çk insan kemterapi sırasında ve kemterapi bittikten haftalar hatta aylar snra bile halsizlik hissettiğini söylemektedir. Halsizlik kemterapinin tipinden, sık sık dktra gitme çabasından, stresli, endişeli, sıkıntılı hissetmekten kaynaklanabilir. Kemterapinin yanı sıra radyasyn tedavisi de alıyrsanız halsizlik daha da ciddi labilir. Diğer halsizlik nedenleri: Kansızlık (sayfa 13) Uyku prblemi Aynı anda çk şey yapma Ağrı (sayfa 42) Hareket eksikliği Diğer tıbbi srunlar İlaç tedavisi Nefes prblemi İştah değişikliği (sayfa 18) Enfeksiyn (sayfa 30) Halsizlik birden rtaya çıkabileceği gibi yavaş yavaş da görülebilir. İnsanlar değişik biçimlerde halsizlik hisseder. Aynı tip kemterapi alan diğer hastalara göre daha az ya da daha çk halsizlik hissedebilirsiniz. Başa çıkma ylları Rahatlayın. Rahatlamak ve sıkıntınızı azaltmak için meditasyn, dua, yga, görsel imaj ya da başka yöntemler kullanabilirsiniz. İyi yiyin ve için. Burada bahsedilen 3 büyük öğün yerine 5-6 küçük öğün ve atıştırmadır. Knserve çrbalar, dnmuş yemekler, yğurt ve süzme peynir gibi klay ulaşılabilir gıdalar bulundurun. Her gün en az 8 bardak su veya diğer içecekten için. Dinlenme zamanı ayarlayın. Gün içinde dinlenir ya da kısa bir süre kestirirseniz daha iyi hissedersiniz. Pek çk insan daha uzun süreli uykular yerine 10-15 dakikalık kestirmelerin daha dinlendirici lduğunu söylemektedir. Kestirme yapacaksınız 1 saatten az uyumaya çalışın. Kısa kestirmeler gece daha iyi uyumanızı da sağlar. Hareketli lun. Araştırmalar egzersizin halsizliği azalttığını ve gece daha iyi uyumaya yardım ettiğini göstermektedir. 15 dakikalık bir yürüyüş, yga ya da egzersiz bisikletini deneyebilirsiniz. Enerjinizin en çk lduğu zamanlar hareket etmeyi planlayın. Kemterapi alırken hareket knusunu dktrunuz veya hemşirenizle knuşun. Çk şey yapmamaya çalışın. Halsiz lduğunuzda yapmak istediğiniz her şeye yetecek enerjiniz lmayacaktır. Aralarında istediklerinizi seçin ve diğerlerini başkasının yapmasına izin verin. Okumak, örgü örmek, kasetten yabancı dil öğrenmek gibi sakin aktiviteler seçin. Her gece en az 8 saat uyuyun. Bu süre kemterapi öncesinde ihtiyaç duyduğunuza göre daha fazla labilir. Gündüz aktif lduğunuz zaman gece daha iyi uyursunuz. Yatağa gitmeden önce gevşemek de yardımcı labilir. Örneğin kitap kuyabilir, bulmaca çözebilir, müzik dinleyebilir ya da başka bir sakin aktivite yapabilirsiniz. Size uygun bir çalışma prgramı yapın. Halsizlik işiniz için gereken enerjinizi etkileyebilir. Mesainizi tamamlayacak kadar enerjik hissedebilirsiniz. Günde ancak birkaç saat ya da haftada birkaç gün
19 lacak biçimde daha az çalışma ihtiyacı da hissedebilirsiniz. İşiniz uygunsa işvereninizle evden çalışma knusunu görüşmeyi düşünebilirsiniz. Kemterapi alırken istirahat kullanmayı da isteyebilirsiniz. Yardım etmelerine izin verin. Halsizlik hissettiğinizde aile bireyleri ya da arkadaşlarınızdan yardım isteyin. Ev işlerinde yardım edebilecekleri gibi sizi dktr muayenelerine götürüp getirebilirler. Ayrıca alışverişte de yardım edip yemeniz ya da dndurup saklamanız için yemek yapabilirler. Diğer kanserlilerden bilgi alın. Diğer kanserli kişiler halsizlikle başa çıkma ylları knusunda öneriler verebilir. Kanserli kişilerle görüşmek için bizzat ya da internet yluyla destek gruplarına katılabilirsiniz. Daha fazla bilgi için dktrunuz veya hemşirenizle knuşun. Her gün nasıl hissettiğinizi günlüğe yazın. Bu size zamanınızı en iyi biçimde kullanmak için yardımcı lacaktır. Günlüğünüzü hemşirenizle paylaşın. Enerji düzeyinizdeki değişiklikleri, çk enerjik ya da çk yrgun lup lmadığınızı dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Dktrunuz veya hemşirenizle knuşun. Dktrunuz halsizliğinizi azaltacak, kendinizi daha iyi hissettirecek, iştahınızı artıracak ilaç yazabilir. Halsizliğiniz kansızlıktan kaynaklanıyrsa dktrunuz buna yönelik tedavi verebilir. (Kansızlık hakkında daha fazla bilgi için sayfa 16 ya bakabilirsiniz) Kıl (saç) dökülmesi Nedir ve niye luşur? Kıl dökülmesi kılların bir kısmının ya da tamamının kaybıdır. Baş, yüz, kllar, bacaklar, kltukaltları, kasıklar lmak üzere vücudunuzun her yerinde labilir. Pek çk insan kıl dökülmesi nedeniyle çk bzulur ve bunu kemterapinin en zr bölümü larak değerlendirir. Bazı kemterapi tipleri kıl büyümesine neden lan hücreleri tahrip eder. Kıl dökülmesi kemterapi başladıktan 2-3 hafta snra başlar. Başlangıçta kafa deriniz ağrıyabilir. Snra kıllar dökülmeye başlar, bu azar azar labileceği gibi öbekler halinde de labilir. Tüm kılların dökülmesi 1 haftayı bulur. Kemterapi bittikten 2-3 ay snrasında kıllarınız hemen daima geri uzayacaktır. Kemterapi devam ederken bile kıllarınızın uzamaya başladığını fark edeceksiniz. Kıllarınız büyümeye başladığında çk ince lacaktır. Ayrıca eskiden lduğu gibi görünmeyebilir ve aynı hissi vermeyebilir. Örneğin saçınız eskiden kalınken ince labilir, düz yerine kıvırcık labilir, daha açık ya da daha kyu labilir. Kıllar sıklıkla kemterapiden 2-3 ay snra büyümeye başlar. Başa çıkma ylları Saç dökülmesinden önce Dktrunuz veya hemşirenizle knuşun. Saçlarınızın dökülmesi lasılığını bilebilir. Saçınızı kısa kestirin ya da kazıyın. Saçınızı kısa keser ya da kazırsanız saçınızın dökülmesi üzerinde daha fazla kntrl hissedersiniz. Sıklıkla bu durum saç dökülmesiyle daha klay baş etmenizi sağlar. Eğer kazıyacaksanız jilet yerine traş makinesi kullanın. Bir peruk almayı planlıyrsanız bunu saçınız varken yapın. Peruğunuzu seçmek için en iyi zaman kemterapi başlamadan öncedir. Böylece peruğunuzu saçınızın rengine ve stiline uydurabilirsiniz. Peruğunuzu kuaförünüze götürüp kendi saçınıza benzer biçim verdirebilirsiniz. Rahat edeceğiniz ve kafa derinizi incitmeyecek bir peruk seçtiğinizden emin lun.
20 Sigrta şirketinizden peruğunuzu ödemesini isteyin. Ödemezse peruğun ücretini gelir verginizde sağlık gideri larak gösterebilirsiniz. Bazı grupların da ücretsiz peruk bankaları labilir. Dktrunuz, hemşireniz veya ssyal hizmet görevliniz size yakın bir peruk bankası lup lmadığını bilecektir. Bir peruk almayı planlıyrsanız bunu saçınız varken yapın. Saçınızı yıkarken yumuşak davranın. Bebe şampuanı gibi yumuşak bir şampuan kullanın. Saçınızı valayarak kurutmak yerine yumuşak bir havluyla kşar gibi kurutun. Kafa derinizi incitecek şeyler kullanmayın. Bunlar: Düzleştirirci veya kıvırcık yapan fönler Bigudiler Saç kurutma makineleri Saç bandı ve tkalar Saç spreyleri Saç byaları Perma yapılması. Saçınız döküldükten snra. Kafa derinizi kruyun. Kafa deriniz saçınız dökülürken ve snrasında tahriş labilir. Dışarıda lduğunuzda şapka, türban veya başörtüsü kullanarak nu kruyun. Çk sıcak ya da çk sğuk yerlerden kaçınmaya çalışın; slaryum, güneşli ya da çk sğuk hava gibi. Kafa derinizi krumak için mutlaka güneş kremi kullanın. Sıcak tutun. Saçınız döküldükten snra daha sğuk hissedebilirsiniz. Sıcak tutmak için şapka, türban, başörtüsü, peruk kullanabilirsiniz. Saten yastık örtüsü kullanın. Üzerinde uyurken saten örtü pamuğa göre daha az tahriş edicidir. Bu yüzden saten yastık örtüsünü daha rahat bulacaksınız. Duygularınızı anlatın. Pek çk insan saçlarının dökülmesine kızar, sıkıntı duyar ya da utanır. Çk endişeli ya da bzulmuşsanız, bu duygularınızla ilgili bir dktr, hemşire, aile bireyi, yakın arkadaş veya kanser tedavisi nedeniyle saçı dökülen biriyle knuşmak isteyebilirsiniz. Enfeksiyn Nedir ve niye luşur? Bazı kemterapi tipleri kemik iliğinin yeni akyuvar üretmesini daha da zrlaştırır. Akyuvarlar vücudunuzun enfeksiynla mücadelesine yardım eder. Bu nedenle, kemterapi akyuvar sayısını azalttığından enfeksiynun önlenmesi önemlidir. Akyuvarların çeşitleri vardır. Bunlardan biri nötrfildir. Nötrfil sayısının çk azalmasına nötrpeni denir. Nötrpeniniz lup lmadığını anlamak için dktrunuz veya hemşireniz tahlil yapmak isteyebilir.
21 Nötrpeniniz lduğunda enfeksiyn belirtilerini takip etmek önemlidir. Ateşinizi günde en az 1 kez ya da dktrunuz veya hemşirenizin söylediği sıklıkta ölçün. En rahatı dijital bir termmetre kullanırsınız. Ateşiniz 38 0 C veya daha yüksekse dktrunuz veya hemşirenizi arayın. 38 0 C veya daha yüksek ateşiniz varsa dktrunuz veya hemşirenizi arayın. Başa çıkma ylları Dktrunuz veya hemşireniz tedaviniz byunca akyuvarlarınızı kntrl edecektir. Kemterapi akyuvarlarınızın sayısını çk düşürüyrsa enfeksiyn riskini azaltmak ve akyuvar sayısını artırmak için ilaç alabilirsiniz. Sabun ve suyla sık sık ellerinizi yıkayın. Yemek yapmadan veya yemeden önce, tuvaletten, burun temizliğinden, öksürük, hapşırıktan ve hayvanlara dkunduktan snra ellerinizi yıkamayı unutmayın. Su ve sabuna ulaşamayacağınız durumlarda yanınızda el dezenfektanı bulundurun. Dkunacağınız yüzey ve eşyaları silmek için dezenfektan mendil kullanın. Bunlar genel kullanıma açık telefnlar, ATM makineleri, kapı klları, tkmakları ve diğer rtak kullanılan eşyalar labilir. Tuvaletten snra kendinizi silerken yumuşak ve dikkatli lun. Tuvalet kağıdı yerine temizlik için bebek bezi veya püskürtme başlıklı sprey şeklinde su kullanın. Rektal bölgenizde (makatta) ağrı, kanama varsa veya hemridiniz varsa dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Hasta insanlardan uzak durun. Bunlar nezle, grip, kızamık, suçiçeği geçirenler labilir. Suçiçeği veya çcuk felci aşıları gibi canlı virüs aşıları lan çcuklardan da uzak durmalısınız. Herhangi bir srunuz lduğunda dktrunuzu, hemşirenizi ya da yerel sağlık kuruluşunu arayabilirsiniz. Kalabalıklardan uzak durun. Çk kişiyle bir arada bulunmamaya çalışın. Alışveriş ya da sinemaya gidecekseniz, marketlerin, sinemaların tenha lduğu zamanları seçin. Kendinizi kesmemeye, çizmemeye dikkat edin. Tırnak kenarlarını kesmeyin, yırtmayın. Jilet yerine traş makinesi kullanın. Makas, iğne, bıçak kullanırken özellikle dikkatli lun. Kateterinizin etrafında enfeksiyn belirtilerini takip edin. Belirtiler akıntı, kızarıklık, şişlik ve ağrıdır. Kateterinizin etrafında gördüğünüz değişiklikleri dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Ağız bakımınıza dikkat edin. Dişlerinizi yemeklerden snra ve yatmadan önce fırçalayın. Çk yumuşak bir diş fırçası kullanın. Fırçalamadan önce kıllarını sıcak suya tutup daha da yumuşatabilirsiniz. Alkl içermeyen ağız gargaraları kullanın. Diş hekimine gitmeden önce dktrunuz veya hemşirenizle görüşün. (ağız bakımıyla ilgili daha fazla bilgi için sayfa 23 e bakın) Cildinize iyi bakın. Sivilceleri sıkmayın, kaşımayın. Kuru, çatlamış cildi yumuşatmak ve iyileştirmek için lsyn kullanın. Bany ya da duştan snra kurulanırken yumuşakça dkunarak (sürtmeden) kurulanın. (Cilt bakımı daha fazla bilgi için sayfa 30 a bakın) Kesikleri hemen temizleyin. Kesiklerinizi temizlemek için ılık su, sabun ve antiseptik slüsyn kullanın. Bu işi kesik üzerinde kabuk luşana kadar her gün yapın. Etraftaki hayvanlara dikkat edin. Kedinizin kedi kumunu temizlemeyin, köpeğinizin çöpünü almayın, kuş kafesini, akvaryumu temizlemeyin. Evcil hayvanlara ve diğerlerine dkunduktan snra elinizi yıkayın. Dktrunuz veya hemşirenize srmadan grip aşısı ya da başka benzer aşı lmayın. Bazı aşılarda sizin karşılaşmamanız gereken canlı virüsler vardır. Sıcak yiyecekleri sıcak, sğukları sğuk tutun. Artan yemekleri açıkta bırakmayın. Yemeniz biter bitmez buzdlabına kaldırın.
22 Çiğ sebze ve meyveleri yemeden önce iyice yıkayın. Çiğ ya da az pişmiş balık, deniz ürünü, et, tavuk, yumurta yemeyin. Bunlarda enfeksiyna neden lacak bakteri labilir. Dktrunuz veya hemşirenize mesai saatleri dışında ve hafta snları nasıl ulaşabileceğinizi öğrenin. Küflenmiş, bzulmuş, sn kullanma tarihi geçmiş gıda ve içecekleri kullanmayın. Enfeksiynunuz lduğunu düşünüyrsanız dktrunuzu hemen (hafta snu veya geceyarısı lsa bile) arayın. Dktrunuza mesai saatleri dışında ve hafta snları nasıl ulaşabileceğinizi öğrenin. 38 0 C veya daha yüksek ateşiniz varsa, üşüme ya da terlemeniz varsa dktrunuzu arayın. Dktrunuz veya hemşirenizle knuşmadan aspirin, parasetaml (asetaminfen), ibuprfen ya da başka ateş düşürücü almayın. Diğer enfeksiyn bulguları: Kızarıklık Şişlik Döküntü Titreme Öksürük Kulak ağrısı Baş ağrısı Byun sertliği Kanlı ya da bulanık idrar Ağrılı ya da sık idrara çıkma Sinüslerde ağrı ya da baskı Ö n c e dktrunuz veya h e m ş i r e n i z l e k n u ş m a d a n ateş düşürücü ilaç almayın Kısırlık Nedir ve niye luşur? Bazı kemterapi tipleri kısırlığa yl açabilir. Bir kadın için bu bir daha gebe kalamayacaksınız demektir. Bir erkek için bir daha bir kadını gebe bırakamayacaksınız demektir. Kadınlarda kemterapi yumurtalıklara zarar verebilir. Bu zarar yumurtalıklardaki sağlıklı yumurta sayısını azaltabilir. Aynı zamanda nların luşturduğu hrmnları da azaltabilir. Hrmn düzeylerindeki düşüş erken menapza neden labilir. Erken menapz ve azalmış sağlıklı yumurta kısırlığa yl açabilir. Erkeklerde kemterapi hızlı ve çabuk büyüyen sperm hücrelerine zarar verebilir. Kemterapi sperm sayısını azalttığı, spermlerin hareketliliğini azalttığı ve başka tür zararlar verdiği için kısırlığa yl açabilir. Kısır lup lmayacağınız aldığınız kemterapinin tipine, yaşınıza ve diğer sağlık srunlarının varlığına bağlıdır. Kısırlık ömrünüzün snuna dek devam edebilir.
23 Başa çıkma ylları Tedavi başlamadan önce dktrunuz veya hemşirenize ileride çcuk sahibi lmak isteyip istemediğinizi söyleyin. Kadınlar dktr veya hemşiresiyle şunları knuşmalı: Çcuk sahibi lma isteği. Kemterapiye başlamadan önce ileride gebe kalmayı isteyip istemediğinizi dktrunuz veya hemşirenize söyleyin. Sizinle yumurtalarınızı tedavi snrası kullanabilmek için saklamanın yllarını knuşabilir ya da sizi bir fertilite (dğurganlık) uzmanına yönlendirebilir. Dğum kntrlü. Kemterapi alırken gebe kalmamanız çk önemlidir. Bu ilaçlar özellikle gebeliğin ilk 3 ayında fetusa zarar verebilir. Henüz menapza girmediyseniz dktrunuz veya hemşirenizle dğum kntrl yöntemleri ve gebeliği engelleme ylları hakkında knuşun. Gebelik. Hala adet görüyrsanız, dktrunuz veya hemşireniz kemterapiye başlamadan önce bir gebelik testi isteyebilir. Eğer gebeyseniz dktrunuz veya hemşireniz sizinle diğer tedavi seçeneklerini knuşacaktır. Kemterapi dğumsal kusurlara yl açabilir. Tedavi görürken gebe kalmayın. Gelecekte baba lmak istiyrsanız tedaviden önce spermlerinizin saklanması knusunu dktrunuz veya hemşirenizle knuşun. Erkekler dktr veya hemşiresiyle şunları knuşmalı: Çcuk sahibi lma isteği. Kemterapiye başlamadan önce ileride baba lmayı isteyip istemediğinizi dktrunuz veya hemşirenize söyleyin. Sizinle spermlerinizi tedavi snrası kullanabilmek için saklamanın yllarını knuşabilir ya da sizi bir fertilite (dğurganlık) uzmanına yönlendirebilir. Dğum kntrlü. Siz kemterapi alırken eşinizin ya da partnerinizin gebe kalmaması çk önemlidir. Kemterapi sperminize zarar verebilir ve dğumsal kusurlara yl açabilir. Kemterapi sperminize zarar verip dğumsal kusurlara yl açabilir. Siz tedavi alırken eşinizin ya da partnerinizin gebe kalmamasından emin lun. Ağız ve bğaz değişiklikleri Nelerdir ve niye luşurlar? Bazı kemterapi tipleri ağız, bğaz ve dudaklarınızı döşeyen hücreler gibi hızlı büyüyen hücrelere zarar verebilir. Bu durum dişlerinizi, dişetlerinizi, damaklarınızı ve tükürük bezlerinizi etkileyebilir. Kemterapi bittikten birkaç gün snra ağız prblemlerinin çğu düzelir. Ağız ve bğaz prblemleri şunları içerebilir: Ağız kuruluğu (tükürüğün azalması ya da ykluğu) Tat ve kkuda değişiklikler (gıdaların metal ya da kireç tadı vermesi, tatsızlaşması veya eskiden lan tadını kkusunu kaybetmesi gibi) Dişeti, diş veya dil enfeksiynları Sıcak veya sğuk gıdalara hassasiyet Ağız ağrı ve yaraları Ağızda ağrı yarar nedenli yeme prblemleri
24 Kemterapiye başlamadan en az 2 hafta önce bir diş hekimine görünün. Ağzınızın labildiği kadar sağlam lması önemlidir. Bu, kemterapi başlamadan yapılması gereken tüm diş tedavilerinin tamamlanması demektir. Kemterapi öncesinde diş hekimine gidemezseniz dktrunuz veya hemşirenize ne zaman gitmenizin güvenli lacağını srun. Diş hekiminize kanser lduğunuzu ve tedavi planınızı mutlaka söyleyin. Her gün ağız ve dilinizi kntrl edin. Böylece srunları (ağız yarası, beyaz nktalar, enfeksiynlar gibi) başladığı anda görebilir ya da hissedebilirsiniz. Bu srunları hemen dktrunuz veya hemşirenize bildirin. Kemterapiye başlamadan en az 2 hafta önce diş hekiminize görünün. Ağzınızı nemli tutun. Gün byunca su yudumlayarak, pastil veya şekersiz sakız çiğneyerek ağzınızı nemli tutabilirsiniz. Ağzınız sürekli kuruysa dktrunuz veya hemşirenize yapay tükürük knusunu danışabilirsiniz. Ağız, diş, dişeti ve dilinizi temizleyin. Diş, dişeti ve dilinizi her yemekten snra ve yatarken fırçalayın. Çk yumuşak bir diş fırçası kullanın. Fırçanın kıllarını kullanmadan önce sıcak suya tutarak daha da yumuşatabilirsiniz. Fırçalama ağrılıysa, pamuk çubukla veya Tthettes ile dişlerinizi temizlemeyi deneyin. Flrlu bir diş macunu veya diş hekiminizin reçete ettiği özel bir flrlu jel kullanın. Alkllü gargara kullanmayın. Bunun yerine ağzınızı günde 3-4 kez, bir bardak sıcak suda erittiğiniz 1/4 çay kaşığı karbnat ve 1/8 çay kaşığı tuzdan luşan slüsynla çalkalayın. Ardından nrmal suyla durulayın. Hergün dişlerinizi yumuşak bir şekilde diş ipiyle temizleyin. Dişetleriniz kanar ya da incinirse bunları bırakın ama diğer dişlerinizi temizleyin. Trmbsit sayınız çk düşükse diş ipi kullanma knusunu dktrunuza veya hemşirenize danışın. (Trmbsitler hakkında daha fazla bilgi için sayfa 14 deki Kanama bölümüne bakın.) Takma diş kullanıyrsanız tam turduğundan ve temizliğinden emin lun. Ayrıca dişleri kullanma süresini sınırlayın. Ağzınızda yara varsa ne yediğinize dikkat edin. Nemli, yumuşak ve çiğnemesi yutması klay gıdalar tüketin. Pişmiş tahıllı gevrek, patates püresi, çırpılmış yumurta labilir. Pişmiş yemekleri blenderden geçirerek yemeyi klaylaştırabilirsiniz. Enfeksiynu önlemek için blenderin tüm parçalarını kullanmadan önce ve snra yıkayın. Mümkünse bulaşık makinesinde yıkamanız daha iyi lur. Yemekleri küçük lkmalar halinde, yavaşça çiğneyerek ve arada su yudumlayarak yiyin. Yemekleri et suyu, ss, tavuk suyu, yğurt ve diğer sıvılarla yumuşatın. Sğuk ya da da sıcaklığındaki yemekleri yiyin. Sıcak ya da ılık yemekler ağzınızı ya da bğazınızı ağrıtabilir. Pastil kullanın. Ağız ağrısını azaltmada yararı labilir.
25 Yemesi klay gıdalar knusunda diyetisyeninize danışın. Ağız yarasında işe yarayabilecek yumuşak gıdalar knusunda sayfa 37 ye bakın. Ağzınızda çk ağrı lursa dktrunuzu, hemşirenizi veya diş hekiminizi arayın. Dktrunuz veya diş hekiminiz ağrı için veya ağzınızı nemli tutmak için ilaç önerebilir. Diş hekiminize dktrunuz veya hemşirenizin telefnunu mutlaka verin. Ağzınızda yara, sıyrık veya yanığa yl açabilecek şeylerden uzak durun: Kraker, patates veya mısır cipsi gibi keskin, gevrek gıdalar Acı ss, köri, kırmızı biber, salsa gibi baharatlı gıdalar Prtakal, limn, greyfurt gibi ekşi meyveler Şekerleme veya gazz gibi çk tatlı yiyecek ve içecekler Bira, şarap ve diğer alkllü içecekler Kürdan veya diğer keskin eşyalar Sigara, pip,sigar, çiğneme tütünü ve diğer tütün ürünleri. Bulantı ve kusma Nelerdir ve niye luşurlar? Bazı kemterapi tipleri bulantıya, kusmaya veya ikisine birden sebep labilir. Bulantı midenizin rahatsızlığı snucu içeriğini çıkaracakmış gibi hissetmektir. Kusma ise mide içeriğinin çıkarılmasıdır. Öğürme ise midenin bş lduğu durumda bile vücudun kusmaya çalışmasıdır. Bulantı ve kusma kemterapi alırken, hemen snrasında, saatler hatta günler snrasında bile labilir. Kemterapi almadığınız günlerde kısmen daha iyi hissedersiniz. Yeni ilaçlar bulantı ve kusmayı önlemede yardımcı labilir. Bunlara bulantı kesici, kusma engelleyici ilaçlar denir. Her kemterapiden 1 saat önce ve birkaç gün snra bu ilaçlardan kullanmaya gerek duyabilirsiniz. Kemterapiden snra ilaca ne kadar devam edeceğiniz aldığınız kemterapinin tipine ve sizin buna tepkinize bağlıdır. Eğer bulantı kesici ilaçlardan biri sizde işe yaramazsa dktrunuz bir başkasını reçete edebilir. Bulantı için birden fazla ilaç da alabilirsiniz. Akupunktur da yardımcı labilir. Dktrunuz veya hemşirenizle kemterapinin yl açtığı bulantı ve kusmanın tedavisi knusunu görüşün. Başa çıkma ylları Bulantıyı önleyin. Kusmayı önlemenin bir ylu bulantıyı önlemektir. Midenizi rahatsız etmeyecek, hafif, sindirimi klay gıdalar deneyin. Bunlar sade kraker, tst, jöle labilir. Daha fazla bilgi için sayfa 38 deki mideyi rahatlatan yiyecek ve içecekler bölümüne bakabilirsiniz. Sizin için yeme içmenin en iyi ne zaman lduğunu planlayın. Bazı insanlar kemterapi öncesi hafif bir yemek ve atıştırma ile iyi hissederler. Bazıları ise kemterapiyi bş mide (tedaviden 2-3 saat öncesinden hiçbir şey yiyip içmeden) ile yaptırırsa daha iyi hisseder. Tedavi snrasında yiyip içmeden önce en az 1 saat bekleyin. Küçük öğünler ve atıştırmalar şeklinde yiyin. Her gün 3 büyük öğün yerine 5-6 küçük öğün ve atıştırma şeklinde yerseniz kendinizi daha iyi hissedebilirsiniz. Yemek öncesinde ve esnasında çk içmeyin. Yemek yedikten snra da hemen yatmayın.
26 Yiyecek ve içecekleriniz ılık ya da serin lsun (sıcak ya da sğuk değil). Sıcak yiyecek ve içecekleri bekletip sğutun ya da içine buz ekleyin. Sğuk yiyecekleri buzdlabından yemeden 1 saat önce çıkarın ya da mikrdalgada hafif ısıtın. Kla veya zencefilli gazzu ısıtıp gazı kaçtıktan snra için. Her gün 3 büyük öğün yerine 5-6 küçük öğün ve atıştırma şeklinde yiyin. Güçlü kkuları lan yiyecek ve içeceklerden uzak durun. Bunlar kahve, balık, sğan, sarımsak ve pişen yemek kkusudur. Küçük parça buzlu dndurma veya meyveli buz deneyebilirsiniz. Pastil emmek de işe yarayabilir. Şekersiz nane veya ekşi şekerleme çiğneyin. Ağız veya bğaz yarası varsa ekşi şekerleme uygun lmayacaktır. Tedavi öncesi gevşeyin. Her kemterapi öncesi gevşerseniz daha az bulantı hissedebilirsiniz. Meditasyn yapın, derin nefes egzersizi yapın ya da sizi huzurlu hissettirecek görüntü veya layları hayal edin. Okumak, müzik dinlemek, örgü örmek gibi sakin işler de yapabilirsiniz. Kusacak gibi hissederseniz derin ve yavaş nefes alın ya da açık havaya çıkın. Arkadaşlarınız veya ailenizle shbet ederek, müzik dinleyerek, film ya da tv seyrederek yalanabilirsiniz. Dktrunuz veya hemşirenizle knuşun. Dktrunuz kemterapi sırasında ve snrasında bulantıyı önleyecek ilaçlar verebilir. Bu ilaçları söylendiği gibi kullanın ve işe yaramazsa dktrunuza veya hemşirenize söyleyin. Kanser tedavisi nedenli bulantı ve kusmayı azaltmada yardımcı lan akupunktur knusunda dktrunuz veya hemşirenizden görüş alabilirsiniz. Bir günden fazla veya içtikten hemen snra kusarsanız dktrunuz veya hemşirenize söyleyin. Bulantı ilacı işe yaramazsa dktrunuz veya hemşirenize söyleyin. Sinir sistemi değişiklikleri Nelerdir ve niye luşurlar? Kemterapi sinir sisteminizde hasara neden labilir. Pek çk sinir sistemi prblemi kemterapi bittikten snraki bir yıl içinde düzelir ama bazıları da ömrünüzün snuna kadar kalabilir. Belirtiler şunları içerir: El ve ayaklarda karıncalanma, yanma, zayıflık veya hissizlik Nrmalden daha sğuk hissetmek Yürürken ağrı Zayıf, duyarlı, yrgun veya ağrıyan kaslar Sakarlık ve denge kaybı Cisimleri tutmada veya düğme iliklemede sıkıntı Sallanma veya titreme İşitme kaybı Kabızlık veya yanma gibi mide ağrısı Halsizlik Zihin karışıklığı ve hafıza prblemleri
27 Baş dönmesi Depresyn Herhangi bir sinir sistemi değişikliğini fark ederseniz hemen dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Bu prblemleri labildiğince çabuk tedavi etmek önemlidir. Herhangi bir sinir sistemi değişikliğini fark ederseniz hemen dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Bu prblemleri labildiğince çabuk tedavi etmek önemlidir. Bıçak, makas ve diğer keskin ve tehlikeli eşyaları kullanırken dikkatli lun. Düşmekten sakının. Yavaş yürüyün, merdivenlerde trabzandan tutunun ve bany veya küvetine kaymaz bany paspası kyun. Takılacağınız halı veya kabl lmamasına dikkat edin. Her zaman sneaker (lastik tabanlı ayakkabı), tenis ayakkabısı veya kauçuk tabanlı ayakkabı giyin. Bany suyunuzu bir termmetre ile kntrl edin. Su çk sıcak lduğunda yanmanızı engelleyecektir. Yemek yaparken yanmamaya ve kendinizi kesmemeye özellikle dikkat edin. Bahçede çalışırken, yemek yaparken ve bulaşık yıkarken eldiven giyin. İhtiyaç hissettiğinizde dinlenin. Yürürken bastn ya da başka bir eşyayla kendinizi sağlama alın. Hafıza prblemleri, kafa karışıklığı veya sıkıntı hissederseniz dktrunuza veya hemşirenize haber verin. İhtiyaç duyarsanız dktrunuzdan ağrı ilaçları isteyin. Ağrı Nedir ve niye luşur? Bazı kemterapi tipleri ağrılı yan etkilere neden lur. Bunlar el ve ayaklarda yanma, hissizlik, karıncalanma ve znklayan ağrıdır. Ağız ağrıları, baş ağrıları, kas ağrıları ve mide ağrıları da labilir. Ağrı kanserin kendisinden de kemterapiden de labilir. Dktr ve hemşirelerin ağrıyı azaltma veya giderme yöntemleri vardır. Ağrınız varsa dktrunuz veya hemşirenize söyleyin. Başa çıkma ylları Ağrınız hakkında dktrunuz, hemşireniz veya eczacıyla knuşun. Detaylı larak tarif edin: Ağrıyı nerede hissediyrsunuz. Vücudunuzun bir bölümünde mi her yerde mi? Ağrı nasıl hissediliyr? Keskin, künt veya znklayıcı mı? Gelip gidiyr mu, sürekli mi? Ağrı ne kadar güçlü? Bir ölçekte 0-10 arası puan verin. Ağrı ne kadar sürüyr? Birkaç dakika, 1 saat veya daha uzun mu sürüyr? Ağrıyı ne azaltıyr veya artırıyr? Örneğin bir buz paketi yardımcı luyr mu? Belli bir hareketi yapınca ağrı kötüleşiyr mu?
28 Ağrı için hangi ilaçları aldınız? İşe yaradı mı? Etkisi ne kadar sürdü? Kaç tane aldınız? Ne sıklıkta aldınız? Aileniz ve arkadaşlarınıza ağrınızı söyleyin. Ağrınızı bilmelerine gerek vardır, böylece size yardım edebilirler. Çk yrgun ya da şiddetli ağrı çekiyrsanız sizin için dktr veya hemşireyi arayabilirler. Ağrınızı bilmeleri aynı zamanda sizin niye farklı davrandığınızı da anlamalarına yardımcı lur. Ağrı kntrlünü öğrenin. Ağrı ilacınızı ağrınız lmasa bile düzenli (saatine göre) alın. Çğu zaman ağrınız lduğunda bu çk önemlidir. Ağrı ilacınızın dzlarını atlamayın. İlaç almadan önce ağrınızın artmasını beklerseniz ağrıyla başa çıkmak ve kntrl etmek daha zr lur. Derin nefes egzersizi, yga ve diğer rahatlama yllarını deneyin. Bunlar kas gerilimini, endişeyi ve ağrıyı azaltabilir. Ağrı veya sakinleştirici (palyatif) bakım uzmanıyla görüşün. Bu kişi ağrınızı kntrl yllarını sizinle knuşacak lan bir nklg, anestezi uzmanı, nörlg, beyin cerrahı, hemşire veya eczacı labilir. Ağrınız değişirse dktrunuz, hemşireniz veya ağrı uzmanınızın haberi lsun. Ağrınız tedavi biçimine göre değişebilir. Bu lduğunda ağrı tedaviniz de değişecektir. Cinsel değişiklikler Nelerdir ve niye luşurlar? Bazı kemterapi tipleri cinsel değişikliklere yl açabilir. Bunlar kadınlarda ve erkeklerde farklıdır. Kadınlarda kemterapi yumurtalıklara zarar verebilir ve bu da hrmn seviyelerinde değişikliklere neden lur. Hrmn değişiklikleri vajinal kuruluk ve erken menapz gibi prblemlere neden labilir. Erkeklerde kemterapi hrmn düzeyinde değişikliğe, penise giden kanın azalmasına, penisi kntrl eden sinirin hasarlanmasına ve bunlar da emptansa (iktidarsızlık) yl açabilir. Kemterapi sırasında cinsel değişikliklerin luşması daha önce bu tür srunların varlığına, aldığınız kemterapinin tipine, yaşınıza, başka hastalığın lup lmamasına bağlıdır. Cinselliğe ilginin kaybı gibi bazı srunlar kemterapi bitince düzelme gösterebilir. Kadınların srunları: Menapz belirtileri (henüz menapzda lmayanlarda); Sıcak basması Vajinal kuruluk Sinirlilik Düzensiz kanama veya kanama lmaması Mesane ve vajina enfeksiynları Vajinal akıntı ve kaşıntı Seks için çk yrgun hissetmek ya da cinselliğe ilgini kayblması
29 Sevişemeyecek kadar endişeli, sıkıntılı ve deprese hissetmek Erkeklerin srunları: Bşalamamak İktidarsızlık (sertleşme lmaması ya da sertleşmeyi sürdürememe) Seks için çk yrgun hissetmek ya da cinselliğe ilgini kayblması Sevişemeyecek kadar endişeli, sıkıntılı ve deprese hissetmek Kadınlar için: Dktr veya hemşirenizle şu knuları knuşun: Seks. Kemterapi sırasında seks yapıp yapamayacağınızı öğrenin. Kadınların çğu sevişebilir ama srmak daha iyidir. Dğum kntrlü. Kemterapi sırasında gebe kalmamanız çk önemlidir. Kemterapi özellikle gebeliğin ilk 3 ayında fetusa zarar verebilir. Henüz menapza girmediyseniz, dktrunuz veya hemşirenizle dğum kntrlü ve gebeliğin önlenmesi knularını knuşun. İlaçlar. Dktrunuz, hemşireniz veya eczacıyla cinsel prblemlerle ilgili ilaçlar hakkında knuşun. Vajinal kuruluğu önleyici ürünler veya enfeksiyn riskini azaltacak krem veya fitiller önerilebilir. Pamuk iç çamaşırı giyin (pamuk kült veya içi pamuklu tayt). Dar pantln veya şrt giymeyin. Seks yapacağınız zaman su bazlı bir vajinal kayganlaştırıcı kullanın. Kuruluk yüzünden seks hala ağrılıysa, dktr veya hemşirenizden vajinayı nemlendirici tedavi isteyebilirsiniz. Sıcak basmalarıyla başa çıkmak için: Snradan çıkarabileceğiniz süveter veya ceket gibi fazladan bir kat daha giysi giyin. Hareket edin. Yürüyüş, bisiklete binmek veya başka bir egzersiz labilir. Stresi azaltın. Yga, meditasyn ve diğer gevşeme yllarını deneyin. Dktrunuz veya hemşirenizle vajinal kuruluğu giderici ve enfeksiynu önleyici yöntemleri knuşun. Erkekler için: Dktr veya hemşirenizle şu knuları knuşun: Seks. Kemterapi sırasında seks yapıp yapamayacağınızı öğrenin. Erkeklerin çğu sevişebilir ama srmak daha iyidir. Kemterapinin kalıntıları sperm hücrelerinde labileceğinden sevişirken kndm kullanın. Dğum kntrlü. Siz kemterapi alırken eşiniz veya partnerinizin gebe kalmaması çk önemlidir. Kemterapi spermlerinizi hasarlayabilir ve dğumsal kusurlar labilir. Sevişirken kesinlikle kndm kullanın.
30 Erkekler ve kadınlar için: Eşiniz veya partnerinize karşı açık ve dürüst lun. Duygularınız ve ilgileriniz hakkında knuşun. Sevginizi göstermek için yeni yllar bulun. Siz ve eşiniz veya partneriniz kemterapi aldığınız dönemde sevginizi göstermek için yeni yllar bulabilirsiniz. Örneğin daha az sevişiyrsanız, daha çk kucaklaşıp sarılabilirsiniz, birlikte bany yapabilirsiniz, birbirinize masaj yapabilirsiniz veya birbirinize yakın hissettirecek başka aktiviteler deneyebilirsiniz. Dktr, hemşire, ssyal hizmet görevlisi veya bir danışmanla knuşun. Siz ve eşiniz veya partneriniz cinsel prblemler yaşıyrsanız yardımcı lacak biriyle knuşmayı isteyebilirsiniz. Bu kişi psikiyatrist, psiklg, ssyal hizmet görevlisi, evlilik danışmanı, seks terapisti veya din adamı labilir. Cilt ve tırnak değişiklikleri Nelerdir ve niye luşurlar? Bazı kemterapi tipleri cildiniz ve tırnaklarınızdaki hızlı büyüyen hücrelere zarar verebilir. Bu değişiklikler ağrılı ve sinir bzucu lsa da çğu küçüktür ve tedavi gerektirmez. Çğu kemterapiyi bitirdiğinizde daha iyi lacaktır. Bununla birlikte büyük cilt değişiklikleri hemen tedavi edilmelidir çünkü ömür byu zarara yl açabilir. Küçük cilt değişiklikleri: Kaşıntı, kızarıklık, kuruluk, döküntü, syulma Kyu renk tplardamarlar. Kemterapiyi tplardamardan aldığınızda damarlar daha kyu görünebilir. Güneşe hassasiyet (çk çabuk yanarsınız). Çk kyu tenlilerde bile bu labilir. Tırnak prblemleri. Tırnaklarınız kyulaşabilir, rengi sararabilir, kırılgan ve çatlak labilir. Bazen tırnaklarınız gevşer ve düşer ama yeni tırnaklar büyüyecektir. Büyük cilt değişiklikleri hemen tedavi edilmelidir çünkü ömür byu zarara yl açabilir. Büyük cilt değişiklikleri şunlardan labilir: Radyasyn izi. Bazı kemterapi tipleri daha önce radyasyn almış yerdeki cildi kızarık (çk hafiften parlak kırmızıya kadar değişebilir) hale getirir. Cildiniz kabarabilir, syulabilir veya çk ağrılı labilir. Damarınızdan kemterapinin sızması. Tplardamardan kemterapi alırken ağrı veya yanma lursa hemen dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Kemterapiye alerjik reaksiynlar. Bazı cilt değişiklikleri sizin kemterapiye alerjiniz var demektir. Ani ve ciddi kaşıntı, döküntü, ürtiker ile birlikte ıslık çalar gibi nefes alma veya diğer nefes prblemleri varsa hemen dktr veya hemşirenize haber verin. Başa çıkma ylları Kaşıntı, kızarıklık, kuruluk, döküntü, syulma. Nişasta veya tz pudra uygulayın Uzun, sıcak banylar yerine duş ve sünger banysu yapın.
31 Banydan snra kurulanırken sürtmeyin, dkunarak kurulayın. Yumuşak, nemlendirici bir sabunla yıkanın Banydan snra cildiniz hala nemliyken krem veya lsyn uygulayın. Bu işe yaramazsa dktrunuz veya hemşirenize söyleyin. Alkl içeren parfüm, klnya veya traş snrası lsynu kullanmayın. Tüm vücudunuz kaşınıyrsa, kllid yulaf ezmesi banysu (bany suyuna eklediğiniz özel bir tz) yapın. Akne (sivilce) Yüzünüzü temiz ve kuru tutun Dktrunuza tıbbi krem veya sabun kullanıp kullanmayacağınızı ve kullanacaksanız hangisi lduğunu srun. Güneşe duyarlılık Direk günışığından sakının. Bu sabah 10:00 dan öğleden snra 16:00 a kadar güneşe çıkmamak demektir. Güneşin en güçlü lduğu saatler bunlardır. Cilt kruma faktörü 15 veya daha yüksek lan bir güneş kruyucu krem kullanın. Güneş ışınlarını engelleyen çink ksitli merhemler de kullanabilirsiniz. Cilt kruma faktörü 15 veya daha yüksek lan bir dudak balsamıyla dudaklarınızı nemli tutun. Açık renk pantln, uzun kllu pamuk gömlek ve geniş kenarlı şapka giyin. Slaryum kullanmayın. Tırnak prblemleri Bulaşık yıkarken, bahçede çalışırken ve evi temizlerken eldiven giyin Tırnağınızı güçlendirici ürünler kullanın (eğer bunlar tırnağınıza veya cildinize zarar veriyrsa kullanmayı bırakın). Tırnak etleri kızarık ve ağrılıysa dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Radyasyn izi Radyasyn tedavisi alan cilt bölgesini güneşten kruyun ve slaryuma girmeyin. Ağrıyan cilt bölgesine serin nemli bir bez kyun. İç çamaşırlarınız dahil (sütyen, kült, tişrt) pamuk veya diğer yumuşak kumaşlardan yapılmış giysiler giyin. Radyasyn iziniz lduğunu düşünüyrsanız dktrunuz veya hemşirenize haber verin.
32 Böbrek, idrar ylları ve mesane değişiklikleri Nelerdir ve niye luşurlar? Bazı kemterapi tipleri böbrek ve mesanedeki hücrelere zarar verir. Şu prblemler labilir: İdrar yapmaya başlayınca ve mesaneyi bşattıktan snra yanma ve ağrı Sık ve acil işeme ihtiyacı İşeyememek İdrarın mesaneden akışını kntrl edememek İdrarda kan Ateş Mesane ve böbreklere zarar verebilecek bir kemterapi alıyrsanız çk bl miktarda sıvı alın. Titreme Turuncu, kırmızı, yeşil veya kyu sarı veya keskin ilaç kkusu lan idrar Bazı böbrek ve mesane prblemleri kemterapi bittikten snra kayblacaktır. Bazıları ise ömrünüzün snuna dek devam edecektir. Başa çıkma ylları Dktrunuz veya hemşireniz mesane ve böbreklerinizin nasıl çalıştığını görmek için kan ve idrar örneği alacaktır. Bl miktarda sıvı alın. Sıvılar mesane ve böbreğinizden kemterapiyi hızla uzaklaştıracaktır. Berrak sıvılar ve sıvı gıdaların listesini sayfa 33 ve 34 te görebilirsiniz. Kafein içeren içecekleri (siyah çay, kahve ve bazı kla ürünleri) sınırlayın. Yukarıda listelenen prblemlerden herhangi biri varsa dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Diğer yan etkiler Grip benzeri belirtiler Bazı kemterapi tipleri grip lmuşsunuz gibi hissetmenize yl açar. Bu durum kemterapiyi biyljik tedaviyle birlikte aldıysanız daha sık lur. Grip benzeri belirtiler şunları içerir: Kas ve eklem ağrıları Baş ağrısı Halsizlik Bulantı Ateş Titreme İştah kaybı Bu belirtiler 1-3 gün arası sürebilir. Bir enfeksiyn veya kanser de bu belirtilere yl açabilir. Bu belirtileri dktrunuz veya hemşirenize haber verin.
33 Sıvı birikmesi Sıvı birikmesi, kemterapi, tedavinin neden lduğu hrmn değişiklikleri veya kanser yüzünden labilir. Yüzünüz, elleriniz, ayağınız veya midenizin şişmiş ve kabarık lduğunu hissedersiniz. Bazen sıvı birikimi akciğerler ve kalp etrafında lup, öksürük, nefes darlığı ve düzensiz kalp atımına neden lur. Sıvı bazen göbeğinizin altında birikip karın şişliğine de neden labilir. Siz, dktrunuz veya hemşireniz sıvı birikimi ile baş etmek için şunları yapabilirsiniz: Her gün aynı saatte, aynı teraziyle kendinizi tartın. Çabuk kil alıyrsanız dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Tuz ve tuzlu gıdalardan sakının. İçtiğiniz sıvıları sınırlayın. Çk sıvı birikimi lduysa dktrunuz ekstra sıvıdan kurtulmak için ilaç yazabilir. Göz değişiklikleri Kntakt lens takmada srun. Bazı kemterapi tipleri gözlerinizi rahatsız eder ve kntakt lens takmak zr lur. Kemterapi sırasında kntakt lens takıp takamayacağınızı dktrunuz veya hemşirenize srun. Bulanık görüş. Bazı kemterapi tipleri gözyaşı kanallarını tıkar ve bulanık görmeye neden lur. Sulu gözler. Bazen kemterapi gözyaşlarıyla dışarı sızar ve gözü nrmalden sulu hale getirir. Eğer görüşünüz bulanık ve gözünüz nrmalden daha suluysa dktrunuz veya hemşirenize haber verin. Yan Etkilerde İşe Yarayacak Gıdalar Berrak sıvılar Bu liste şunlarda işe yarar: İshal (sayfa 24 ve 25 e bakın) Böbrek, idrar ylu ve mesane değişiklikleri (sayfa 50 ye bakın) Çrbalar İçecekler Tip Örnekler Et suyu çrbası (buyn) Berrak, yağsız çrba Et suyuna berrak çrba (knsme) Berrak elma suyu Berrak gazlı içecek Meyve kkulu içecek Meyve suyu kızılcık veya üzüm gibi Meyveli kkteyl Sprcu içeceği Su Hafif çay (kafeinsiz)
34 Tatlılar Meyve parçası veya sütsüz meyveli buz Jöle Bal Marmelat Buzlu şeker Sıvı gıdalar Bu liste şunlarda işe yarar: Katı gıdaları yiyemeyecek gibi hissetme (sayfa 14 te ki iştah değişikliklerine bakın) Böbrek, idrar ylu ve mesane değişiklikleri (sayfa 32 ye bakın) Tip Çrbalar İçecekler Yağlar Tatlılar Yerine kyucu ve tamamlayıcılar Örnekler Et suyu çrbası (buyn) Berrak, yağsız çrba Peynir çrbası Süzülmüş veya blenderdan geçirilmiş çrba Patates püreli çrba Dmates çrbası Gazlı içecekler Milkşeyk Kahve Yumurtalı kkteyl (pastörize ve alklsüz) Meyve içecekleri Meyve suyu Meyve pançı Süt (her türü) Tereyağı Krema Margarin Sıvı yağ Smthie Sprcu içeceği Çay Dmates suyu Sebze suyu Ekşi krema Custard (süt ve yumurtadan yapılan İngiliz tatlısı) Dnmuş yğurt Meyve püresi (sulandırılmış) Jöle Bal Dndurma fındık ceviz kurabiye gibi sert parça içermeyen Puding Çiklatalı ss (şurup) Yğurt (sade veya vanilyalı) Kyu kahvaltı içecekleri Sıvı yemek destekleri Su
35 Kalri ve prteini yüksek gıda ve içecekler Bu liste yeme isteğiniz azsa işe yarayabilir. İştah değişiklikleri için sayfa 14 e bakın. Tip Kremalı çrbalar Örnekler Çrbalar İçecekler Mercimek, kuru bezelye, fasulye çrbaları (barbunya, kırmızı, siyah, böbrek fasulye gibi) Kyu kahvaltı içecekleri Milkşeyk Meyve içeceği Tam yağlı süt Sığır eti Krem peynir Ana yemekler ve diğer gıdalar Gıdalara tereyağı, margarin, zeytinyağı eklenmesi Peynir Tavuk Pişmiş kuru bezelye, fasulye (barbunya, kırmızı, siyah, böbrek fasulye gibi) Süzme peynir Ayçöreği Baharatlı jambn Yumurta Balık Ceviz, fındık, çekirdek, ruşeym Fıstık yağı Ekşi krema Custard (süt ve yumurtadan yapılan İngiliz tatlısı) Dnmuş yğurt Tatlılar Dndurma Kek Puding Yğurt (sade veya vanilyalı) Yerine kyucu ve tamamlayıcılar Sıvı yemek destekleri Puding, milşeyk, çırpılmış yumurta gibi yiyeceklere süt tzu eklenmesi
36 Yüksek lifli gıdalar Bu liste kabızlığınız varsa işe yarayabilir. Tip Kepekli kekler Örnekler Kepekli veya tam tahıllı gevrekler Kahverengi veya yabani pirinç Ana yemekler ve diğer gıdalar Pişmiş kuru bezelye, fasulye (barbunya, kırmızı, siyah, böbrek fasulye gibi) Tam buğday ekmeği Tam buğday makarnası Kayısı, hurma, erik, üzüm kuruları Meyve ve sebzeler Elma, yabanmersini üzüm gibi taze meyveler Brkli, mısır, yeşil fasulye, bezelye gibi çiğ ya da pişmiş sebzeler Granla (müsli) Fındık, ceviz Atıştırmalıklar Patlamış mısır Ayçekirdeği Kuru yemiş kuru meyve karışımı (trail mix) Düşük lifli gıdalar Bu liste ishaliniz varsa yardımcı labilir. Tip Ana yemekler ve diğer gıdalar Tavuk veya hindi (derisiz) Pişmiş rafine çerezler Süzme peynir Yumurta Balık Erişte Örnekler Patates (kabuksuz fırınlanmış veya püre) Beyaz ekmek Beyaz pirinç
37 Kuşknmaz Muz Meyve ve sebzeler Şeftali, armut, elma püresi gibi knserve meyveler Berrak meyve suyu Sebze suyu Beyaz pasta Jöle Atıştırmalıklar Tuzlu kraker Şerbet Yğurt (sade veya vanilyalı) Ağız bğaz yarasında faydalı gıdalar Bu liste ağzınızda, bğazınızda yara ağrı lduğunda işe yarar. Tip Bebek maması Örnekler Pişmiş rafine çerezler Süzme peynir Ana yemekler ve diğer gıdalar Yumurta (kaynamış veya çırpılmış) Makarna ve peynir Patates püresi Püre haline getirilmiş gıdalar Çrbalar Custard (süt ve yumurtadan yapılan İngiliz tatlısı) Meyveler (püre veya mama şeklinde) Jöle Dndurma Tatlılar Milkşeyk Pudingler Meyve içeceği Yumuşak meyveler (muz, elma püresi) Yğurt (sade veya vanilyalı)
38 Mideyi rahatlatıcı gıda ve içecekler Bu liste bulantı ve kusmanız varsa işe yarar. Tip Çrbalar Örnekler Berrak tavuk, sebze veya sığır eti suyuna çrbalar Berrak gazlı içecekler gazı kaçtıktan snra Kızılcık veya üzüm suyu Meyve kkulu içecekler İçecekler Meyveli içki Spr içeceği Çay Su Tavuk (derisiz larak ızgara veya fırında) Pirinç suyu Hazır yulaf ezmesi Erişte Ana yemekler ve diğer gıdalar Patates (kabuksuz kaynamış) Tuzlu bisküvi Tuzlu kraker Beyaz pirinç Beyaz tst Beyaz pasta Şeftali, armut, elma püresi gibi knserve meyveler Tatlılar Jöle Buzlu şeker Şerbet Yğurt (sade veya vanilyalı)
39 Hematlji Uzmanlık Derneği Adres : Atatürk Bulvarı 169/40 Bakanlıklar Ankara Tel : 0-312-4257952 web:www.hematlji.rg.tr e-mail: bilgi@hematlji.rg.tr