Füze Savunma Sistemi ve Türkiye

Türkiye, Füze Savunma Sistemi ne dahil olurken komşuluk ilişkilerinde oluşabilecek sıkıntıları en aza indirme çabasında. Füze Savunma Sistemi ve Türkiye Missile Defence System and Turkey Yrd. Doç. Dr. Arif BAŞBAŞOĞLU Ahi Evran Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Abstract With the last strategic concept of NATO, the Missile Defense System has been officially placed on the basis of collective defense notion of the Alliance. The idea of this defense system occurred not within the structure of NATO but in the foreign policy of USA. In this essay, the incorporation process and context of the Missile Defense System, which is originally a project of USA, to structure of NATO will be primarily considered. Following this, it will be discussed whether this project is compatible with Turkish foreign policy. 74

Bundan sonraki süreçte asıl sorun Türkiye nin uluslararası güvenlik sistemi ile ilişkili imkanlar, realite ve zorunlulukların sağlıklı ve gerçekçi bir analizi dahilinde, kendisine ait bir füze savunma sistemi kurma potansiyelidir. Giriş Düşman olarak belirlenen tarafı o harekete geçmeden caydırmayı ve etkisiz hale getirmeyi hedefleyen savunma sistemlerinin geliştirilmesi algılanan tehdit ile doğru orantılı olarak gerçekleşmektedir. Bu anlayış çerçevesinde 19-20 Kasım 2010 tarihleri arasında düzenlenen Lizbon Zirvesi nde açıklanan ve Aktif Angajman Modern Savunma başlığını taşıyan NATO nun son stratejik konseptinde balistik füzelerin yayılmasının Avrupa-Atlantik bölgesi için ciddi bir tehdit olduğu ve üye ülkelerin topraklarını balistik füze saldırısına karşı korumak üzere Rusya Federasyonu ile işbirliği çerçevesinde kabiliyet geliştirileceği ifade edilmişti. Böylece NATO nun kolektif savunma anlayışının temeline resmi olarak Füze Savunma Sistemi yerleştirilmiş oldu. Bu savunma sistemi fikri tarihsel ve pragmatik açıdan bir NATO projesi olarak değil, ABD nin dış politikasının zorunlu bir sonucu olarak doğmuştur. Bu makalede, öncelikle özünde bir ABD projesi olan Füze Savunma Sistemi nin NATO bünyesine dâhil edilme süreci ve içeriği ele alınacaktır. Daha sonra bu projenin Türkiye nin dış politika anlayışı ile uyumlu olup olmadığı tartışılacaktır. Yıldız Savaşları Projesi nden Füze Savunma Sistemine NATO çerçevesine taşınan Füze Savunma Sistemi nin özünü teşkil eden balistik füzelerin kullanım aşamasında yok edilmesi fikri, 1980 li yıllardan itibaren ABD nin güvenlik politikalarının oluşturulmasında dikkate alınan hususlardan olmuştur. Bu anlayışın ilk yansıması Sovyetler Birliği ne yönelik olarak 23 Mart 1983 tarihinde Ronald Reagan ın konuşmasıyla kamuoyuna tanıtılan Stratejik Savunma Girişimi daha popüler ismi ile Yıldız Savaşları Projesi dir. 1 Yaklaşık yirmi beş yılda işlevsel hale gelmesi planlanan projeye göre, düşman füzeleri uzaya yerleştirilen araçlarla imha edilecekti. Soğuk Savaş ın sona ermesi ve tehdit tanımının değişmesiyle beraber rafa kaldırılan proje 2000 yılında Yeni- Muhafazakârların iktidara gelmesi sonrasında önleyici müdahale anlayışı çerçevesinde tekrar gündeme gelmişti. O dönemde Polonya ya füzelerin, Çek Cumhuriyeti ne ise radar sistemlerinin yerleştirilmesi tartışılmış; ancak 11 Eylül saldırılarından sonra Rusya ile terörizmle mücadele çerçevesinde işbirliğini geliştirmek isteyen ABD bu ülkeyi karşısına almak istemediği için bu konuda somut bir adım atılmamıştır. 28-29 Kasım 2006 tarihlerinde gerçekleştirilen Riga Zirvesi nde NATO nun geleceği ile ilgili o- larak hazırlanan Kapsamlı Siyasi Yönerge başlıklı belge 2 Füze Savunma Sistemi nin NATO ya entegre edilmesi süreci açısından önemli bir metindir. Belgede, değişen şartlara kendini uyarlaması gereken NATO nun, dünyanın bütün bölgelerine, uzun süreler için kuvvet gönderme yeteneğine sahip olması gereği üzerinde durulmuştur. Önlenmesi gereken tehditler olarak küresel terörizm ve kitle imha silahlarının yayılması ön plana çıkarılmış ve NATO ülkelerinin savunma sistemlerinin bu tehditleri karşılayacak şekilde geliştirilmesi önerilmiştir. Bu tehditlerin Avrupa-Atlantik bölgesi dışından kaynaklanabileceği de net bir şekilde belirtilmiştir. NATO nun müdahale alanının genişletilmesi açısından önem taşıyan yukarıdaki ifadeler, İttifak a küresel sorumluluklar yüklemektedir. Bu ifadelerden yola çıkararak, belgede İttifak ın küresel sorunlara 75

Füze Savunma Sistemi nin İsrail ile doğrudan ya da dolaylı ilişkisi Türkiye nin hassas olduğu konulardan biri. müdahil olmaya daha meyilli bir güvenlik örgütü haline gelmesinin öngörüldüğü ifade edilebilir. Kapsamlı Siyasi Yönerge nin yayımlanmasından sonra balistik füzelere karşı savunma sistemi oluşturma düşüncesi NATO içerisinde daha fazla tartışılmaya başlandı. NATO içerisinde bu konunun da ele alındığı İttifak ın geleceğinin planlanması ile ilgili çalışmalardan biri de Müttefik Dönüşüm Komutanlığı eş güdümünde 2007 yılında hazırlanmaya başlanan ve 8 Mayıs 2009 da Brüksel de gerçekleştirilen bir konferans ile kamuoyuna açıklanan Çoklu Gelecekler Projesi dir. Bu proje, gelecekteki muhtemel tehdit alanlarını ortaya koyarak NATO nun alabileceği görevleri ve bunların icrası için kazanılması gereken yetenekleri belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. 3 Senaryo analizi yaklaşımına göre yapılan bu çalışmanın temel varsayımı, geleceğin kesin olarak tahmin edilmesinin mümkün olmadığı, ancak senaryolar yardımıyla birden fazla gelecek hakkında tahminde bulunulabileceğidir. Bu çalışmada hareketli platformlara konuşlandırılabilen ve giderek daha esnek kullanım imkanı kazandırılan balistik füze sistemlerinin sadece devletlerin sahip olduğu bir kabiliyet olarak kalmama ihtimali üzerinde durulmuş ve NATO nun bu anlamda oluşabilecek tehditlerin bertaraf e- dilmesi noktasında görev üstlenmesi gerektiği belirtilmişti. Füze Savunma Sistemi nin NATO ya entegre edilmesinin en somut adımlarından bir diğeri ise 17 Eylül 2009 tarihinde ABD Başkanı Barack Obama tarafından onaylanarak yürürlüğe giren Avrupa kıtasının füze savunmasına yönelik Aşamalı Uyarlanabilir Yaklaşım adı verilen politikadır. 4 Bu politika ABD nin ulusal füze savunma sisteminin NATO üyesi diğer ülkelerin ulusal füze savunma sistemleri ve NATO içerisinde geliştirilmekte olan Aktif Katmanlı Saha Balistik Füze Savunma (The Active Layered Theater Ballistic Missile Defense) sistemi ile entegre edilmesine dayanmaktadır. Belgede politik ifadeler yerine 76

Milli bir füze savunma sistemi kurma çabalarının henüz yetersiz olduğu da açıktır. Teknolojik açıdan taşınan bu yetersizliğe rağmen Türkiye nin Füze Savunma Sistemi ne dahil olması bu anlamda bir imkan olarak da değerlendirilebilir. doğrudan İran dan kaynaklanabilecek balistik füze tehdidinden bahsedilmiştir. Bu tehdit çerçevesinde ilk olarak ABD yapımı gelişmiş radar sistemleri, bazı NATO üyesi devletlerin topraklarına yerleştirilecek ve daha sonra bu sistemin vurucu gücü olan füzeler yine bazı üye ülkelere konuşlandırılacaktır. Belgede Polonya ve Çek Cumhuriyeti yle radar ve füze sistemlerinin yerleştirilmesi konusunda çeşitli anlaşmalar imzalandığı belirtilmiş; Rusya Federasyonu ile bu konuda işbirliğine gideceği vurgulanmıştır. Sistemlerin kademeli olarak 2020 yılına kadar işlevsel hale getirilmesi öngörülmektedir. Bu belgedeki anlayış NATO nun son stratejik konseptinin temel unsurlarını belirlemek için hazırlanan ve 17 Mayıs 2010 tarihinde yayımlanan NATO 2020: Sigortalanmış Güvenlik; Dinamik Angajman 5 başlıklı uzmanlar raporuna da yansımıştır. Raporda NATO nun, geleceğini planlarken füze saldırılarına karşı önlemler geliştirilmesi vurgulandığı gibi bu tehdidin adresi olarak da yine İran gösterilmiştir. 6 Kasım 2010 da NATO nun Lizbon Zirvesi nde kabul edilen son Stratejik Konsept te de bilindiği gibi NATO tarafından karşılanması gereken tehditlerin başında balistik füzeler ön plana çıkarıldı ve İttifak ın kolektif savunma anlayışının temeline resmî olarak Füze Savunma Sistemi yerleştirildi. Bu zirve ile ABD nin Aşamalı Uyarlanabilir Yaklaşımı isimli politikası NATO Füze Savunma Sistemi nin esasını oluşturmak üzere kabul edilmiştir. Belgede tıpkı Soğuk Savaş sonrası dönemde açıklanan diğer iki konseptte olduğu gibi, tehdit olarak herhangi bir ülke ya da bölgenin ismi geçmemiştir. Ancak yukarıda da özetlendiği gibi ABD ya da NATO organlarınca yayımlanan diğer belgelerde Füze Savunma Sistemi nin bugün için İran a yönelik olduğu açıktır. Aslında bu proje Yıldız Savaşları ismiyle ilk ortaya atıldığında tehdit unsuru ülke Sovyetler Birliği ydi. Proje nin 2020 yılına kadar etkin olacağı düşünüldüğünde tehdit olan ülkenin yine değişebilmesi ihtimal dahilindedir. Ancak burada değişmeyecek husus Füze Savunma Sistemi nin kuruluş amacı olan herhangi bir füze saldırısını başlamadan önlemek, başlarsa da ABD topraklarına ulaşmadan hedef ülkenin ya da müttefik ülkelerin toprakları üzerinde engellemektir. Peki bu sistemin işleyişi ve özellikleri nelerdir? Füze Savunma Sistemi nin İşleyişi Füze Savunma Sistemi nin temel unsurlarını radarlar, füze sistemleri, komuta-kontrol unsurları ve haberleşme sistemleri oluşturmaktadır. Sistem, füzenin hedef ülkeden atıldığı anda konumunun radarlar tarafından tespit edilmesi sonrasında komuta-kontrol unsurunca en yakın füzenin ateşlenmesiyle mümkün olduğunca kısa süre ve mesafe içerisinde düşürülmesi şeklinde çalışmaktadır. Bir balistik füzenin vurulmasında üç aşama önemlidir: fırlatma ve yükselme safhası, uzay boşluğunda uçuş safhası, hedefe yaklaşma safhası. Sistemin başarılı olması için radarın en uygun yerde, önleyici füzelerin de mümkün olduğu kadar hedef ülke sınırına yakın olması gerekmektedir. 7 Günümüzde otuz kadar ülkenin balistik füze teknolojisine sahip olduğu bilinmektedir. Hedef olarak görülen İran ın Kuzey Kore den teknolojisini aldığı orta menzilli (1500-1800 km) Şahap-3 ve menzili 2000 km.den fazla olan Şahap 3B füzelerinin nükleer, kimyasal, biyolojik ya da radyolojik harp başlığı 77

Türkiye nin, Füze Savunma Sistemi ni oluşturulma aşamasına doğrudan dahil olamadığı bir gerçektir ancak yine Türkiye nin yukarıda bahsedilen imkânlar doğrultusunda sistemi kendi dış politik menfaatlerini göz önüne alarak yönlendirebilme potansiyeli bulunmaktadır. taşıyabileceği öne sürülmektedir. Füze Savunma Sistemi çerçevesinde tehdide yakınlığı açısından Türkiye den talep edilen en önemli husus, fırlatma ve yükselme safhasında imha edilemeyen hedef füzenin uzay boşluğundaki uçuş safhasında takibini sağlamaya yönelik radar zincirinin ilk halkasını oluşturulmasıdır. Bu şekilde balistik füze hakkındaki bilgiler mümkün olduğu kadar çabuk sağlanacak ve füzenin imhası için zincirin diğer halkalarına bu bilgiler aktarılabilecektir. 8 Bu çerçevede 14 Eylül 2011 tarihinde Malatya nın Kürecik ilçesinde söz konusu radarlardan birisinin kurulmasıyla ilgili olarak mutabakat metni imzalanmıştır. Sonuç Yerine: Türkiye nin Tavrı Soğuk Savaş sırasında NATO nun pasifliğini vurgulamak için kullanılan No Action Talk Only (NATO, Eylemde Bulunmaz Sadece Konuşur) ya da Not After Two O clok (NATO, Öğleden Sonra 2 den Sonra Çalışmaz) gibi alaycı ifadeler Soğuk Savaş sonrası dönemde NATO yu tarif etme açısından yetersiz kalmıştır. Zira bu dönemde, NATO nun güvenlik algılamasında, askerî unsurların yanına siyasi, ekonomik ve sosyal unsurların da katılması, İttifak ın mücadele ve müdahale alanını her geçen gün genişletmekte ve derinleştirmektedir. Bu müdahaleci yaklaşım ABD nin Soğuk Savaş sonrası politikalarının İttifak a bir yansıması olarak da değerlendirilmelidir. Aynı bakış açısıyla Füze Savunma Sistemi de ABD nin ulusal politikasının İttifak a yansıma sürecinin bir uzantısı olarak kabul edilebilir. Bu durumda Füze Savunma Sistemi nin NATO kapsamına alınmasının Türkiye nin ya da diğer NA- TO üyesi ülkelerin doğrudan talebi ya da tercihi neticesinde değil, tamamıyla ABD nin politikaları ve yönlendirmesiyle gerçekleştiği net olarak ifade edilmelidir. Füze Savunma Sistemi nin Türkiye nin Komşularla Sıfır Sorun anlayışına bağlı olarak şekillendirilen dış politikasıyla da doğrudan örtüşmediği ortadır. Tarihsel olarak 1961 de yaşanan U-2 casus uçağı olayı, 1963 te Jüpiter füzelerinin Türkiye nin görüşü alınmadan sökülmesi, 1964 te gönderilen Johnson Mektubu ve 1975-1979 tarihleri arasında Türkiye ye uygulanan silah ambargosu gibi NATO üyesi olan iki müttefik arasında güven bunalımına sebebiyet veren olaylar da halen akıllardadır. Ancak tüm bunlara rağmen Türkiye nin halihazırda karar alma sürecinde en etkili olduğu uluslararası örgütlerden olan NATO içinde ABD nin önerdiği ve yıllardır geliştirmeye çalıştığı bir projeye karşı çıkması ihtimali de gerçekçi değildir. Bundan sonraki süreçte asıl sorun Türkiye nin uluslararası güvenlik sistemi ile ilişkili imkanlar, realite ve zorunlulukların sağlıklı ve gerçekçi bir analizi dahilinde, kendisine ait bir füze savunma sistemi kurma potansiyelidir. Zira bilindiği gibi her şeyden önce füze savunma sistemleri son derece maliyetli teknolojiler gerektirmektedirler. Bugün artık ülkelerin daha az maliyet ile daha büyük hasar yaratacak silah teknolojileri geliştirme çabaları geçmişe nazaran çok daha fazladır. Daha önce silah teknolojisi konusunda rakipsiz bir üstünlüğe sahip gelişmiş Batı ülkelerinin tekel konumlarını sarsan gelişmeler ve özellikle de Çin ve İran ın füze teknolojisi konusundaki atılımları bu 78

anlamda dikkate değerdir. Bu noktada Türkiye ye yöneldiğimizde konu ile ilgili çalışmaların yapıldığı bilinmektedir ancak bu çalışmaların milli bir füze savunma sistemi kurma çabaları açısından henüz yetersiz olduğu da açıktır. Teknolojik açıdan taşınan bu yetersizliğe rağmen Türkiye nin Füze Savunma Sistemi ne dahil olması bu anlamda bir imkan olarak da değerlendirilebilir. Zira Türkiye nin bölgesel bir güç olarak sivrildiği mevcut dönemde maliyeti son derece yüksek olan bu savunma teknolojisinden NATO dahilinde hem teknik hem de askeri açıdan yararlanma imkânı bulunmaktadır. Diğer taraftan Soğuk Savaş sonrası dönemde NATO bünyesinde ilk kez bir Türk büyükelçisinin NATO Genel Sekreter Yardımcılığı görevine getirilmesi ve savunma politikası ve planlamasından sorumlu olması bu anlamda dikkate değer bir gelişmedir. Sonuç olarak Türkiye nin, Füze Savunma Sistemi ni oluşturulma aşamasına doğrudan dahil olamadığı bir gerçektir ancak yine Türkiye nin yukarıda bahsedilen imkânlar doğrultusunda sistemi kendi dış politik menfaatlerini göz önüne alarak yönlendirebilme potansiyeli bulunmaktadır. Bu noktadan sonra uluslararası güvenlik konjonktürü kadar Türkiye nin izleyeceği strateji de bu potansiyelin hayata geçirilmesinde etkili olacaktır. O DİPNOTLAR 1 Bu projenin kapsamlı bir analizi için bkz. Federation of American Scientists, Possible Soviet Responses to the US Strategic Defense Initiative, Interagency Intelligence Assessment, 12 September 1983, (Erişim) http://www.fas. org/spp/starwars/offdocs/m8310017.htm, 30.09.2011. 2 Üç bölüm ve yirmi bir maddeden oluşan belgede, İttifak ın değişim süreci, hedefleri ve gelecekte karşılaşabileceği tehditler ele alınmıştır. Belgenin tam metni için bkz., North Atlantic Council, Comprehensive Political Guidance, 29 November 2006, (Erişim) http://www.nato.int/cps/en/sid-be7f4f92-5e137dff/natolive/official_texts_56425.htm, 30.09.2011. 3 Supreme Allied Commander Transformation, Summary Conference Report: Multiple Futures Project, Norfolk, 9 May 2009, s. 1, (Erişim) http://www.act.nato.int/content.asp?pageid=994727586, 30.09.2011. 4 Bu politikanın onaylanmasıyla ilgili bilgi notu için bkz. The White House, Fact Sheet on U.S. Missile Defense Policy: A Phased, Adaptive Approach for Missile Defense in Europe, 17 September 2009, (Erişim) http://www.whiteho- use.gov/the_press_office/fact-sheet-usmissile-defense-policy-a-phased-adaptive-approach-for-missile- Defense-in-Europe/, 30.09.2011. 5 Nisan 2009 da Kehl ve Strasburg ta gerçekleştirilen Zirve sonunda, Yeni Stratejik Konsept in oluşturulabilmesi için on iki kişilik bir grup oluşturulmuştu. Bu grup üye ve ortak ülke yetkilileriyle ve sivil toplum, düşünce kuruluşu temsilcileriyle görüşmeler yaparak Stratejik Konsept in temel unsurlarını belirlemişlerdir. Bu çalışmalar sonunda oluşturulan Raporun tam metni için bkz., NATO Public Diplomacy Division, NATO 2020: Assured Security; Dynamic Engagement-Analysis and Recommendations of the Group of Experts on a New Strategic Concept for NATO, Brusselss, 17 May 2010, (Erişim) http://www.nato.int/strategic-concept/expertsreport.pdf, 30.09.2011. 6 NATO Public Diplomacy Division, NATO 2020: Assured Security; Dynamic Engagement-Analysis and Recommendations of the Group of Experts on a New Strategic Concept for NATO, a.g.e., s. 12. 7 Balistik füzelerle ilgili daha ayrıntılı teknik bilgi için bkz. Missile Defense Agency U.S. Department of Defense, A System of Elements, (Erişim) http://www.mda.mil/system/elements.html, 30.09.2011. 8 Serdar Erdurmaz, NATO Füze Savunma Sistemi Türkiye nin Gereksinimlerini Karşılamaya Yeterli mi?, 27 Kasım 2010, (Erişim) http://www.turksam.org/tr/a2257.html, 30.09.2011. 79