Deomed Yay nc l k Dr. Halûk Ça layaner Osmanl dan Cumhuriyet e Türkiye de Sa l n Ça dafllaflmas 16.5 x 24 cm, XII + 268 Sayfa ISBN 978-975-8882-45-8 Birinci bask Deomed, 2014.
çindekiler Önsöz 1 Teflekkür 5 Sab rl Okura Notlar 7 1 / Girifl 9 1.1 / Sa l k ve Sa l n De iflen Tan m 9 1.2 / Ça dafllaflma 10 1.3 / Sa l n Ça dafllaflmas 11 1.4 / Sa l k ve Sosyal Güvenlik Hakk n Savunmak 12 1.5 / Türkiye nin Sa l k Tarihi 12 2 / Üç Endüstri Ülkesinde Sa l n Ça dafllaflmas 15 2.1 / Birleflik Krall k 16 Halk Sa l n n Geliflmesinde lk Ad mlar 16 2.1.1 / Sanayileflme ve Demografik Geçifl Süreci 16 2.1.2 / Çevrenin Denetimi 18 Büyük Kentler 18 Hastal klar n Kontrol Alt na Al nmas 21 2.1.3 / Sosyal Güvenli in Sa lanmas 22 Genel Pratisyenlik ve Toplum Hekimli inin Geliflimi 22 1. Kutu: Fakirler Nas l Ölür? - I 23 2. Kutu: Fakirler Nas l Ölür? - II 24 Halk Sa l ve Toplum Sa l Hizmetleri 24 II. Dünya Savafl Öncesinde Birleflik Krall kta Sa l k Hizmetleri 24 Ulusal Sa l k Hizmetlerinin Kurulmas 24 3. Kutu: Vergi Gelirleriyle Karfl lanacak Kapsaml Ücretsiz Sa l k Hizmetinin Hedefleri 26 2.2 / Fransa 28 2.2.1 / Sanayileflme ve Demografik Geçifl Süreci 28 2.2.2 / Çevrenin Denetimi 30 2.2.3 / Sosyal Güvenli in Sa lanmas 31 4. Kutu: Uluslararas Çal flma Örgütü nün (ILO) Kuruluflu 34 Frans z Yönetimini Biçimlendiren Baz Ögeler ve Türkiye Aç s ndan Önemi 35
VIII çindekiler 2.3 / Prusya ve Almanya 37 2.3.1 / Sanayileflme ve Demografik Geçifl Süreci 37 2.3.2 / Çevrenin Denetimi 37 2.3.3 / Sosyal Güvenli in Sa lanmas 39 5. Kutu: Avrupa da XIX. Yüzy lda Üniversiteler ve Hekimlik 40 2.4 / Amerika Birleflik Devletleri ve Dünya 43 3 / Osmanl Devleti ve Türkiye 47 3.1 / Osmanl : Kurulufltan 18. Yüzy la 48 6. Kutu: Klasik Dönemde Osmanl Sa l k Örgütlenmesi 49 7. Kutu: Görgü Tan Charles Blunt; 1866 53 3.2 / Ça a Uyum Çabalar 54 8. Kutu: Bir Erken Osmanl Modernisti: fiânîzâde Mehmet Ataullah Efendi [ 1771-1826] 55 Ek I: Hekimbafl l k Kurumu ve T bb n Ça dafllaflmas 57 Ek II: Ahmed Necib [1837-1839] Resmî T p E itimi Gören lk Hekimbafl 57 Ek III: Bir Karfl laflt rma; Avrupa Bilim Dernekleri ve Ortaköy Yaran 57 3.3 / Selimiye K fllas 58 9. Kutu: Modern E itimin Do uflu ve Geliflimi 62 3.4 / Yüksek Okullar n Geliflimi 63 10. Kutu: Bas l Kitab n Yayg nlaflmas 64 Ek I: Türkçe Bas l T p Kitaplar : 1817-1904 65 Ek II: K raathane 67 3.5 / Bilimsel Kavramlar n Adland r lmas 68 3.6. / T p Ö retimi ve Araflt rma 68 3.7 / T bbiyenin Aç lmas 69 11. Kutu: T phane-i Amire nin Aç l fl Söylevi: II. Mahmud; 14 Mart 1827 70 12. Kutu: Kent ve Hastane 72 stanbul da Üniversite Hastanelerinin Yerleflimi 73 Suriçi Darüflflifalar 73 T bbiyenin Kuruluflu ve Seferîli i 74 T bbiyenin Denkli i: 1847 76 [1827-1933]: Seferî T bbiye 78 T bbiye nin Göçü 79 1933 ve Sonras 80 [1933-1966]: Seferî Talebeler 81 3.8 / 19. ve 20. Yüzy lda Osmanl 82 Çal flma Koflullar 86 13. Kutu: Bat /Do u - Endüstri/Tar m - Toplum/Birey 86 14. Kutu: Görgü Tan : Basiret Gazetesi; 1874 89 15. Kutu: Hekim ve Patron 105 16. Kutu: Veteriner Hekimlik I 107 17. Kutu: Osmanl Devleti nde Amerikan Misyoner Faaliyeti 107 18. Kutu: fiam Mekteb-i T bbiye-i Mülkiyesi: [1903-1918] 110 19. Kutu: Patrimoniyal Gelenek 111 20. Kutu: Patrimoniyal Gelenek çinde Hekimlerin Yeri 111 21. Kutu: Günümüz Dil ve Düflüncesinde Geçmiflin zleri 112
çindekiler IX 3.9 / Sa l k Bakanl n n Öncülleri: Karantina, Yerel Yönetimler, Hilal-i Ahmer 114 Karantina idaresi 114 Tanzimat n lan ve Yerel Yönetimler 116 Hilal-i Ahmer Cemiyeti 116 22. Kutu: Mülkî T bbiye Neden Aç ld? 118 Hilal-i Ahmer Cemiyeti ve Sa l k Meslekleri 119 23. Kutu: Ebelerin Ebesi Besim Ömer Akal n [1862-1940] 120 24. Kutu: Celal Muhtar Özden [1865-1847] 121 25. Kutu: Âkil Muhtar Özden [1877-1949] 122 26. Kutu: Esat Ifl k [1865-1936] Yenilmeyeceksin, ezilmeyeceksin! 123 27. Kutu: T bbiye de lk K z Ö renciler / Görgü Tan : Müfide Küley 125 28. Kutu: S hhat ve Muavenet-i çtimaiye Vekâleti nin Kuruluflu - Görgü Tan : Adnan Ad var 126 3.10 / TBMM nin lk Sa l k ve Sosyal Yard m Bakan (1920-1921) 126 29. Kutu: Veteriner Hekimlik II: S r Vebas 127 Ek: Türkün Ateflle mtihan ; Görgü Tan : Halide Edip Ad var 128 3.11 / 1923 ve Sonras 128 30. Kutu: 23 Nisan Neden Çocuk Bayram? 129 31. Kutu: Hekimler ve deoloji 130 32. Kutu: Veteriner Hekimlik III: S r Vebas 141 33. Kutu: zmir Belediye Reisi Behçet Uz [1931-1942] 142 34. Kutu: stanbul Belediye Reisi Lütfi K rdar [8 Aral k 1938-16 Ekim 1949] 143 35. Kutu: Bozk rda Sinema ve Mikroskop Görgü Tan : Sadri Ertem [1900-1943] 148 3.12 / 1945 ve Sonras 151 Çal flma Hayat le lgili Baz Geliflmeler 152 36. Kutu: Aktuarya Dengesizli i Sosyal Güvenlik Fonlar n n Amaç D fl Kullan m Ne Zaman Bafllad? - 1946 Çal flma Bakanl - Görgü Tan : Ernst Hirsch 153 37. Kutu: Genel Sa l k Uzmanl ; Görgü Tan : Lütfi Köselio lu 154 38. Kutu: Sa l k Ekibinin Üyeleri: Hekim ve Hemflire Görgü Tan : Perihan Velio lu 157 39. Kutu: Sa l k Bakanlar : 1923-1980 162 40. Kutu: Görgü Tan : Frans z Büyükelçisi; Ekim 1950 168 41. Kutu: Türkiye de Üniversite Hastanelerinin Yerleflimi stanbul, Ankara, 169 zmir: Binas z Fakülteler Ayfle Özdamar 172 42. Kutu: Görgü Tan : Fahri Atabey; stanbul 1968 183 4 / 1850-2000: Türkiye de Salg nlar Üzerine Bir Kronoloji Denemesi 188 4.1 / Girifl 188 4.2 / Ortaça dan Yeniça a Bulafl c Hastal klar 190 4.3 / 19. Yüzy la Girerken Osmanl Devleti ve Çevresi 191 4.4 / 1850 Ertesinde Bulafl c Hastal klarla lgili Baz Önemli Geliflmeler 192 4.5 / Kronoloji 193 43. Kutu: Mütareke stanbul unda Sa l k 230 Sonsöz 253 44. Kutu: [1917-1991]: K sa 20. Yüzy l 254 45. Kutu: Post-Modern Dönem 255 Dizin 257
X çindekiler Tablolar 1. Üç endüstri ülkesinin özellikleri 15 2. [1801-1831]; baz ngiliz kentlerinin nüfus art fl 19 3. 1914 te üç endüstri ülkesinin nüfusu ve sömürgeleri 47 4. [1783-1878]; Osmanl ya göçler 52 5. 18. Yüzy lda Avrupa da nüfus art fl 53 6. 16., 17. ve 18. yüzy llarda tahminî Osmanl nüfusu 54 7. 1900; Osmanl ülkesinin bölgelerinde tahminî nüfus yo unlu u 54 8. [1870-1904]; Türkçe t p ve biyoloji kitaplar 65 9. stanbul ve Kahire de bilimsel terimlerin adland r lmas 68 10. Haseki Darüflflifa/Hastanesi nin geçirdi i ifllev de ifliklikleri 73 11. [1827-1933] te t p okulunun yerleflimi 75 12. 1897; Osmanl n n d fl ticareti 86 13. 1913; Osmanl da faal 242 iflletmenin sermaye da l m 86 14. Zeynep Kamil Hastanesi nde iki dönemin karfl laflt r lmas 87 15. 1897; Osmanl co rafyas nda nüfus ve sa l k hizmetleri 90 16. 1897 deki Osmanl vilayetlerinin kapsad flimdiki il ve ilçeler 91 17. 1900; Anadolu daki Amerikan misyoner okullar ve ö rencileri 108 18. I. Dünya Savafl nda ülkelerin nüfus kay plar 112 19. Misak- Millî içindeki vilayetlerin 1914 nüfusu 113 20. Misak- Millî içindeki bafll ca kentlerin 1914 nüfusu 114 21. [1923-1937]; Türkiye ye gelen mübadil ve göçmenler 129 22. [1924-1930]; d fl borç ödemelerinin bütçedeki pay 129 23. [1923-1939] döneminde infla edilen bakanl klar, semtleri ve bitifl tarihleri 131 24. 1927 de bafll ca kentlerin nüfusu 137 25. 1900 de bafll ca Osmanl yerleflim birimlerinin say s 139 26. 1925; yatakl tedavi kurumlar 140 27. [1923-1932]; Türkiye de s r vebas n n profili 141 28. [1932-1973]; ebe say s, bir ebeye düflen do urgan kad n say s 143 29. [1927-1980]; Türkiye nüfusu 144 30. [1935-1980]; Türkiye nüfusunun yafl bileflimi 144 31- [1945-1975]; do umda yaflama umudu; Türkiye ortalamas 147 32. 1988; Türkiye de bölgelere göre bebek ölüm h z 147 33. Etimesgut muayene ve tedavi evi kadrosu 150 34. [1933-1950]; muayene ve tedavi evi say s 150 35. Ça dafl sa l k hizmetinin ortaya ç k fl n n önkoflullar ; Avrupa/Türkiye karfl laflt rmas 151 36. [1923-1980] baflbakan ve sa l k bakanlar n n göreve gelifl ve görevden ayr l fl tarihleri 164 37. [1923-1980]; baflbakan ve bakanlar n ortalama görev süresi 165 38. [1923-1946] ve [1946-1980]; dönemlerinde baflbakan, hükümet ve sa l k bakanlar n ortalama görev süreleri 167 39. [1923-1946] ve [1946-1980] de baflbakan ve bakanlar n görev sürelerinin karfl laflt r lmas 167 40. [1871-1980]; Osmanl /Türkiye: Taflra sa l k örgütlenmesinin de iflimi 181 41. [1927-1981]; Türkiye de sa l k insan gücü ve tesisleri 182 42. 1992; anne-baba e itim düzeyi/bebek ölüm h z iliflkisi 181 43. [1841-1844]; skenderiye de ölüm nedenleri 202 44. [1854-1856]; K r m Savafl ndaki ölümler 205 45. 1865; Osmanl devletinin güney eyaletlerindeki kolera ölümleri 207 46. 1878 fiubat-haziran; Edirne deki tifüs vak alar 209 47. 1897; Kastamonu vilayetinin sancak ve kazalar 215 48. [1890-1912]; Telkihhane-i fiahane nin üretti i çiçek afl s miktar 218 49. Balkan Savafl öncesinde ve sonras nda Balkan devletlerinin yüzölçümleri ve nüfuslar 222 50. 1914 te Türk ordusunun hekim mevcudu 224 51. [1914-1918]; Crutwell e göre I. Dünya Savafl kay plar 226 52. [1919-1922]; Mütareke stanbul unda bulafl c hastal klara yakalananlar ve ölenler 226
çindekiler XI 53. 1919; Türkiye deki yabanc misyonlar n genel görünümü 231 54. Kurtulufl Savafl nda ölümler 233 55. [1925-1927]; I. nüfus say m na kadar s tman n yayg nl 237 56. [1928-1935]; iki nüfus say m aras nda s tman n yayg nl 239 57. Almanya [1914-1936]; Türkiye ( stanbul ve 21 il merkezi) [1931-1939]; akci er veremine ba l ölümlerin 10.000 nüfusa oran 240 58. [1936-1940]; iki nüfus say m aras nda s tma yayg nl 241 59. [1941-1945] iki nüfus say m aras nda s tma yayg nl 242 60. Hopa ve Pazar ilçelerinde çengelli solucan yayg nl n n 15 y l ara ile karfl laflt r lmas 242 61. [1946-1950]; iki nüfus say m aras nda s tma yayg nl 242 62. [1955-1957]; y llar aras nda s tma yayg nl 243 63. [1957-1980]; taramalarda saptanan s tmal lar n oran 247 64. [1934-1980] aras nda Güneydo u Anadolu da trahom yayg nl 247 65. [1950-1970]; Türkiye de s tma vakalar 248 Haritalar 1. [1827-1903]; Seferî t bbiye 78 2. [1933-1966]; Seferî talebeler 81 3. 1916; stanbul da Sur içi yang n yerleri 103 4. [1830-1914]; Amerikan Misyoner Teflkilat n n Anadolu taksimat 109 5. [1945-1970]; Anadolu nun farkl nüfus art fl h z gösteren üç bölgesi 145 6. 1967 de illere göre bebek ölüm h z [1.000 nüfusta] 146 7. Türkiye de sa l k hizmetlerinin ilk sosyallefltirildi i iller 177 8. 1840; Osmanl -Avusturya s n r ndaki karantina istasyonlar 200 9. K z ldeniz ve çevresindeki karantina istasyonlar 225 10. [1934-1935]; Güneydo u da Trahomun yayg nl 237 Plan 1. 1932; Ankara Umumî Plan ; Hermann Jansen 133 fiekiller 1. [1920-1960], [1960-1980], [1983-1995]; TBMM de hekim/mühendis milletvekillerinin oran 130 2. 1920 den beri varl n sürdüren 8 bakanl kta, 1923-1946 ve 1946-1980 dönemlerindeki ortalama görev süreleri 168 3. [1950-1995]; Türkiye de uzman/pratisyen hekim da l m 173 4. 1994; Türkiye nüfusunun e itim düzeyine göre da l m 182 5. Güneydo u da trahom mücadelesi 236