TÜMCE (CÜMLE) BİLGİSİ - Ders Notları / Özet - Nizamettin UĞUR Ocak 2010, Ankara
Türkçe Tümcelerin Yapısal ve Anlamsal Özelliklerinden Bazıları Tümce, dizimsel yapı özelliği taşır. Dizimsel yapı, iki ya da daha çok sözcüğün belli kurallara göre öbeklenmesiyle oluşan bir dilsel yapıdır. Genelde sözcük öbeği olan bu dilsel yapılar, işleyiş yönünden anlatım diye adlandırılır. Dilsel yapılarda başlıca iki tür sözcük öbeklenmesi görülür: 1. Yargısız öbekler, yargısız anlatım: ad tamlaması öbekleri, sıfat tamlaması öbekleri, sayı öbekleri, ikileme öbekleri, eylemsi öbekleri, bağlama öbekleri, bileşik eylem öbekleri, deyim öbekleri 2. Yargılı öbekler, yargılı anlatım: Bir düşünce ya da yargı bildirmek üzere yükleme bağlı olarak oluşan öbeklenmeler, başka deyişle tümceler. Tümce, dış yapı bakımından sözcük dizilişi olarak görünmekle birlikte, iç oluşum bakımından düşünce, duygu ve yargı birimidir. Bir yargı asıl olarak iki ana öğe içerir: 1. Yargının dayandığı oluş, kılış, nitelik Dilsel açıdan, bu öğeye yüklem adı verilir. 2. Bu oluş, kılış, nitelik vb nin bağlandığı dilce kişi. Dilsel açıdan bu öğeye özne adı verilir. Yargıda bu iki öğeyi, esas olarak, yükleme eklenen çekim öğeleri, başka deyişle, kip ve kişi ekleri birleştirir. Yargılar, yüklemin türüne göre, eylem yargısı ve ad yargısı diye ikiye ayrılır Dil ortamında yargının oluşmasını sağlayan bu ana öğeler yanında yardımcı öğelere de gereksinim vardır. Dilsel açıdan bu öğeler nesne, dolaylı tümleç, belirteç tümleci, ilgeç tümleci adı verilen öğelerdir. Özetlersek, TÜMCE: 1. Bir düşünce ya da duygunun anlatımını sağlar. 2. Yapısal bir bütünlük gerektirir. 3. Bir dizimsel yapıdır. Buradan şu tanıma ulaşılır: Bir düşüncenin, bir duygunun yargısal bütünlük içinde anlatımını sağlayan dizimsel yapıya tümce denir. Tümce, yalnızca kendini oluşturan sözcüklerin anlamlarının toplamından oluşmaz; onların anlamlarının toplamından daha fazla bir anlam taşır. Sözgelimi, Kahve alacağım. tümcesi; markette ya da kahvehanede başka başka anlamlar iletir. Yaralı, doktora baktı. ile Yaralı doktora baktı. ; Doktor ona baktı. ile Ona doktor baktı. ; Yarın tiyatroya gidelim., Tiyatroya yarın gidelim., Gidelim tiyatroya yarın. tümcelerinin anlamları başka başkadır. (Bu konu, esas olarak metin çözümleme konusuna girmektedir.) Tümcede sözcük ya da öğe sayısı: En çok öğeli, en geniş tümceler geçişli eylemlerle kurulu olan bildirme tümceleridir. i geçişsiz eylemle ya da geçişli-edilgin eylemle (sözde özne: anlamca nesne) kurulu tümceler, nesne alamadığı için daha az öğeyle kurulur. Ad tümceleri ise, nesne alamamak dışında yönelmeli ve çıkmalı (ayrılmalı) dolaylı tümleç de alamadığı için, en az öğeyle kurulabilen tümcelerdir. Ad tümceleri, özne ile yüklem dengesi üzerine kurulur, bazı durumlarda kalmalı dolaylı tümleç alabilirler. Bu nedenle ad tümceleri, öğe sayısı yönünden, kapsamı dar tümcelerdir. Tümcelerin yazımı noktalama konusunu ilgilendirdiği için burada ayrıca bu konuya girmiyoruz. Tümcelerin söylenişi; kuruluş amacına, yapısına, öğe düzenine, öğe sayısına, taşıdığı duygu / düşünce yüküne göre değişir. Sözgelimi soru tümceleri ile düz tümceler aynı söyleniş özelliğinde değildir. Tümcenin en önemli öğesi yüklem olduğu için, vurgulanmak istenen, yükleme yaklaştırılır. Bu nedenle öğelerin sıralanışı değişkenlik gösterir. Bu mantıkça vurgu yanında, coşku içeren söyleyişlerde -şiir, söylev vbduygu vuruşu denilen bir vurgu söz konusudur. Türkçe sözdiziminde genel olarak yardımcı öğe önce, temel öğe sonra gelir. www.nizamettinugur.gen.tr 2
Tümcenin (Cümlenin) Ögeleri Yargı birimlerine cümle adı verilir. Nasıl bir ev odalardan oluşuyorsa cümleler de ögelerden oluşur. Cümlenin ögeleri demek, cümlenin parçaları demektir. Cümlenin en temel ögesi yüklemdir; yüklem olmadan cümle bitmez. Diğer ögelerin her biri yüklemi tamamlar. İkinci temel öge öznedir. Diğer ögelere yardımcı ya da yan öge denir. CÜMLENİN ÖGELERİ Temel Ögeler Yardımcı (Yan) Ögeler Özne Nesne Dolaylı Tümleç Zarf (Belirteç)T. Edat (İlgeç) T. YÜKLEM: Cümledeki anlamın temelini oluşturur. Eksiltili (kesik) cümle dışında her cümlenin mutlaka yüklemi vardır. Tek başına cümle oluşturan ögedir. Düz (kurallı) cümlelerde sonda yer alır. Çekimli eylem ya da ekeylem almış ad soylu sözcükten oluşur. Her tür sözcük yüklem olabilir. Soru yoluyla bulunmaz. Geldim. (çekimli eylem) Toplandılar. (çekimli eylem) İyiymiş. (Ekeylem almış adlaşmış sıfat) Bizim zengin bir kitaplığımız var. (ad) Beni akşama mutlaka aramalısın. (çekimli eylem) Bu yazı Ceren inmiş. (ad) Gittiğimiz film güzelmiş. (adlaşmış sıfat) Beni en iyi anlayan sensin. (adıl / zamir) Buralar tam bize göre. (ilgeç / edat öbeği) N. Ataç ın hiç kullanmadığı sözcük ve ymiş. (bağlaç) İki lafının biri ah tır. (ünlem) Ankara güzel şehirdir. (sıfat tamlaması) Yola düşmeliyiz en kısa zamanda. (deyim) ÖZNE: e sorulan kim ve ne sorularının yanıtıdır. Geçişsizedilgen yüklemli cümlelerin dışında, her cümlenin, gizli ya da açık öznesi mutlaka vardır. de olduğu gibi her tür sözcük ve sözcük öbeği özne görevi yapar. Arkadaşın seni sordu. (Soran kim? / Kim sordu?) Müdür yardımcısı beni aramış. (Arayan kim? / Kim aradı?) Bu gömlek pahalı. (Pahalı olan ne? / Ne pahalı?) Çayın rengi koyu. (Koyu olan ne? / Ne koyu?)) Dosyayı bir haftada hazırladım. (Hazırlayan kim? / Kim hazırladı? - Gizli özne) Tarihi yapıtlar burada sergilenecek. (Sergilenecek olanlar ne? / Ne sergilenecek? -Sözde özne) Toplantıya bu kıyafetle girilmez. (özne yok) www.nizamettinugur.gen.tr 4
NESNE: Nesne, özneyi bulduktan sonra yükleme sorulan ne (belirsiz nesne için), neyi ve kimi (belirtili nesne için) sorularının yanıtıdır. deki eylemin bildirdiği iş genelde nesne üzerinde gerçekleşir. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği nesne görevi de üstlenir: Bakkaldan gazete aldım. (Ben ne aldım?) Kardeşi, giysilerini hazırladı. (Kardeşi neyi hazırladı?) Başkan açılış konuşmasını bitirdi. (Başkan neyi bitirdi?) Tost makinesini kendisi tamir etmiş. (Kendisi neyi tamir etmiş) DOLAYLI TÜMLEÇ: in anlamını yön, bulunma, çıkma, ayrılma anlamlarıyla tamamlayan sözlerdir. Adın e, -de, -den durum eklerini alan sorular yoluyla bulunur. Yanıtı oluşturan sözlerde de bu ekler yer alır. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği dolaylı tümleç görevi yapar: Dosyayı bana verdi. (Dosyayı kime verdi?) Bu kitaplar bizde var. (Kimde?) Okul müdüründen kötü söz işittik. (Kimden?) Eve geç dönüldü. (Nereye?) Bu yaz köyün yaylasında kalacağız. (Bu yaz nerede kalacağız?) İşten erken çıktım. (Nereden?) ZARF (BELİRTEÇ) TÜMLECİ: in anlamını zaman, durum, miktar, yön, sebep, koşul bakımlardan tamamlayan öğelerdir. e bu anlamlarla ilgili olarak yöneltilen sorularla bulunur. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği zarf tümleci görevi yapar. Bu akşam sinemaya gidiyoruz. (Ne zaman?) Olanları sakin sakin anlat. (Nasıl?) Tatilde bir hafta kaldık. (Ne kadar?) Biraz yukarı çıkar mısın? (Nereye? Dikkat: Yanıtta e yönelme eki olmamalı.) Hepimiz yorgunluktan uyuyakalmışız. (Neden?) Hava güzel olursa pikniğe gideceğiz? (Ne zaman?) Sözlerimi gülümseyerek dinledi. (Nasıl?) İşten çıkınca biraz takılacağım. (Ne zaman?) EDAT (İLGEÇ) TÜMLECİ: Edatlarla öbekleşerek yüklemi değişik anlamlarla tamamlayan sözlerdir. Edatla (göre, kadar, için vb) öbekleşmeden edat tümleci oluşmaz. Bu ögeyi bulak için kesinlikle edat kullanılır ve yanıtta da aynı edat yer alır: Duvarların rengi bana göre güzel olmamış. (Kime göre?) Ülkem için her türlü çabayı gösteririm. (Ne için?) Orada bir hafta kadar kalmıştık. (Ne kadar?) İzmir e uçakla gideceğiz. (Ne ile?) Bütün bunlar senin yüzünden oldu. (Kimin yüzünden?) NOT: Edat (ilgeç) tümleci kavramını kabul etmeyip bu ögeyi zarf (belirteç) tümleci içinde ele alan anlayış da hayli kabul görmektedir. Edat tümleci ÖSYM sorularında az da olsa geçmiştir. Bu konuyu ayrıca ders öğretmeninizle konuşunuz. CÜMLE DIŞI SÖZLER: Cümlelerde öge olmayan, hiçbir öge sorusuna yanıt vermeyen bazı sözler bulunabilir. Cümle öğelerine dâhil edilemeyen bu gibi parçalara cümle dışı unsur denir. Cümle dışı unsurlar değişik sözlerden oluşabilir: İşbirliğine varım ama herkes görevini tam yapmalı. ( öge dışı bağlaç) D.T. Y. Özne B.li N. Z.T. Eyvah, yine bu iş de yetişmedi. ( öge dışı ünlem) Z. T. Özne Arkadaşlar, hep birlikte katılıyoruz toplantıya. ( öge dışı hitap, seslenme sözcüğü) Z.T. D.T. Sıra arkadaşım, aslında iyi tanımam, çok hırslı birine benziyor. ( öge dışı ara cümle) Özne D.T. www.nizamettinugur.gen.tr 5
Türkçede Tümcenin Ögeleri, Yapı ve Anlam Bakımından Öge Türleri * türleri: İki sözcüklü yüklem: Kırıta kırıta yürüdü gitti. Yinelenmiş yüklem: Çocuk dakikalarca ağladı, ağladı. Pekiştirilmiş yüklem: İşi gücü akşama kadar çalış babam çalış. Ortak yüklem: Yamaçlar, köyün bacaları, her şey uyanıyordu. Özne türleri: Açık özne: Kimdi bu çocuklar?, Sen hep böyle yapıyorsun. Gizli öne: Hep birlikte tatile gidiyoruz. (biz) Gerçek özne: Ahmet Vefik Paşa modern tiyatronun öncüsüdür. Sözde özne: Kapı üç kez vuruldu. Örtülü özne: Kar yüzünden yollar kapandı. Belirsiz özne: Geçmiş olsun. Mantıkça özne: obaya gidilirken geçilir bu yoldan. Ortak özne: Kardeşim odasına çekildi, ders çalışmaya başladı. Seslenmeli özne: Arkadaş, onurunu kırdırma. Açıklamalı özne: İki ihtiyar, annemle babam, bizleri hep merak eder. Yinelenmiş özne: Aradan yıllar, yıllar geçti. Pekiştirilmiş özne: Karacaoğlan der ki ben de bakayım. * Özne ile yüklemin kaynaşması: İçi içine sığmıyordu., Tatilin ilk günüydü. * Özne ile yüklem uygunluğu a. Tekillik-çoğulluk uygunluğu b. Kişi bakımından uygunluk Nesne türleri: a. Belirtili nesne (neyi, kimi, nereyi?) b. Belirtisiz nesne (ne? * Kullanımlarına göre: ortak nesne, açıklamalı nesne Dolaylı tümleç türleri: a. Yönelmeli dolaylı tümleç (neye, nereye, kime?) b. Kalmalı dolaylı tümleç (neyde, nede, nerede, kimde?) c. Çıkmalı (ayrılmalı) dolaylı tümleç (nereden, neden, kimden?) * Kullanımlarına göre: ortak d. t, açıklamalı d. t., yinelenmiş d. t Belirteç (zarf ) tümleci türleri: a. Zaman bildirenler (ne zaman?) b. Durum bildirenler (nasıl, neden?) c. Yer-yön bildirenler (nereye?) d. Nicelik (miktar, azlık-çokluk) bildirenler (ne kadar?) İlgeç (edat) tümleci (kurduğu anlam ilişkisi esas olduğu için tür ayrımı yapmaya gerek kalmaz): i, ilgeçlerle öbekleşerek araç, birliktelik, neden, amaç, başlangıç, bitiş, görelik ilgileriyle tamamlayan sözler. Sorulan soruda ve alınan yanıtta aynı ilgeç yer alır: neyle, kiminle, niçin, ne zamana kadar, kime göre?.. Öge olan dilbilgisi birimleri: Sesler: Türkçedeki bilinen yarı ünlü ses y dir. Heceler: -yor, kendinden önce gelen geniş ünlüleri darlaştırır. Ekler: İstek kipinin birinci çoğul kişi eki lim dir. Adlar: Ad tamlamaları: Sıfatlar: Sıfat tamlamalar: Adıllar (zamirler): Belirteçler (zarflar): Bağlaçlar: İlgeçler (edatlar): Ünlemler: Yansımalar: İkilemeler: Eylemler: Eylemsiler: Kalıplaşmamış sözcük öbekleri: Deyimler: Atasözleri: Tümceler: www.nizamettinugur.gen.tr 6
Tümce ve i Tamamlayan Ögeler O yıllarda ben, sekiz dokuz yaşlarında idim. Z.T. Özne Oturduğumuz yer bir ufak kasabacıktı. Özne Babam hesap okutuyordu. Özne B.siz N. Saatçilik de ederdi. B.siz Nesne Ekmek paramızı ancak çıkarabiliyorduk. B.li Nesne Z.T. Aç, açık kaldığımız yok ise de babam bir aylığını Z.T. Özne Zarf alamadığı günlerde aç kalmak korkusuyla Tümleci Zarf Tümleci kendini gösteriyordu. Babam, alacaklıları ile bizim aramızda eziliyordu. Özne Dolaylı Tümleç Ögelerin Tümceye Katkıları Zarf tümleci Zaman tamamlayıcısı Özne Yargının konusu (sekiz dokuz yaşlarında olan kim?) Özne deki yargının konusu (bir ufak kasaba olan ne?) Özne deki eylemi yapan Nesne im yaptığı işten etkilenen olgu Nesne im yaptığı işten etkilenen Nesne Öznenin yaptığı işten etkilenen Zarf tümleci Sınırlama bildirerek tamamlamak Zarf tümleci Koşul tamamlayıcı Özne Eylemi yapan Zarf tümleci Zaman tamamlayıcısı Zarf tümleci Durum tamamlayıcısı Özne Eylemi yapan Dolaylı Tümleç Bulunma anlamıyla tamamlayan www.nizamettinugur.gen.tr 8
Evinde oturduğumuz adamın, alışveriş ettiğimiz bakkalın kapıya kadar gelip acı sözler söyledikleri de olurdu. Özne Haklı olmadıklarını da şimdi anlıyorum. B.li Nesne Z.T. Bizde alacakları kalmıyordu. D.T. B.li Nesne Geç kalıyor ama bütün borçlarımızı veriyorduk B.li Nesne Bu yoksulluktan anam, her gün hasta. Zarf Tümleci Özne Zarf T. Babamın hocalık etmesine, sessizliğine kızıyor, Dolaylı Tümleç hamallık etse bizi daha rahat geçindireceğini söylüyor, Belirtili Nesne yok yere ablamı, beni haşlıyor; bunlar bittikten sonra da oturup ağlıyordu. B.li Nesne Zarf Tümleci Z. T. Özne deki eylemin konusu (olan ne?) Nesne Öznenin etkilediği, anladığı Zarf tümleci Zaman tamamlayıcısı Dolaylı Tümleç Yer tamamlayıcısı Nesne Öznenin, eylemiyle etkilediği Nesne Öznenin, eylemiyle etkilediği Öge dışı unsur ama bağlacı Zarf Tümleci Sebep bildirerek tamamlama Özne deki yargının konusu, maddesi Zarf Tümleci Zaman bakımından tamamlayıcı Dolaylı Tümleç Eylemin yönü B.li Nesne Öznenin eyleminin etkilediği Zarf Tümleci Zaman tamamlayıcısı Zarf Tümleci Durum tamamlayıcısı Yokluk içinde yüzen bu evde bir lamba şişesi kırmanın ne acıklı bir şey olduğunu anlarsınız. B.li Nesne Öznenin eyleminin etkilediği B.li Nesne www.nizamettinugur.gen.tr 9
Bunun daha acıklısı, babamın hiç sesini çıkarmaması oldu. Benim ne kadar üzüleceğimi bilirdi. Belirtili Nesne Özne Suratını biraz asar, öğüt verir, kılıklı birkaç söz Nesne Z.T Yükl. Yükl. Nesne söyler; ben de suç işlemiş, karşılığını da görmüş Yükl. Özne Nesne olurdum. Şimdi de rahatça uyurdum. Z.T. Z.T. Babama hem acıyor hem de ona kızıyorum. D.T. D.T. İçimdeki bu üzüntüyü susturmak için yarın güvercinleri satıp bir lamba Belirtili şişesi almayı düşünebildim. Nesne Özne deki eylemin gerçekleştiği olgu Belirtili Nesne Öznenin eyleminin etkilediği Nesne Öznenin, eylemiyle etkilediği Özne Eylemi yapan Zarf Tümleci Durum tamamlayıcısı Zarf Tümleci Zaman tamamlayıcısı Zarf Tümleci Durum tamamlayıcısı Dolaylı Tümleç Eylemin yönü Öge dışı unsur hem hem bağlacı Belirtili Nesne Öznenin eyleminin etkilediği www.nizamettinugur.gen.tr 10
Tümce (Cümle) Türleri 1. Yapısına Göre Tümce Türleri: 1.1. Basit (yalınç) cümle: Tek yargı bildiren cümlelerdir. dışında eylem bildiren sözcük bulunmaz. O yıllarda ben on yaşlarındaymışım. Çocukluğum çok güzel geçti benim. 1.2. Birleşik cümle: Bir tek yüklemi olmak koşuluyla birden çok tarı ya da eylem bildiren, yan cümlecikleri olan cümledir. Yan cümleciğin özelliğine göre çeşitleri vardır: 1.2.1. Girişik birleşik cümle: Yan cümleciği eylemsilerle kurulu cümlelerdir: Bilimkurgu romanları okumayı / daha çok seviyor. Pazardan alınacakların / listesini yapmıştı. Sabahları erken kalkarak / kahvaltı yapmalısın. 1.2.2. İçleşik (kaynaşık) birleşik cümle: Bağımsız bir cümlenin bir başka cümle içinde öge ve yan cümlecik olarak yer aldığı cümlelerdir: Bana, Günlerdir seni arıyorum. dedi. 1.2.3. Koşullu birleşik cümle: Yan cümleciğin temel cümleye koşul anlamıyla bağlı olduğu birleşik cümlelerdir: Bana yardım edersen / sen de kârlı çıkarsın bu işten. 1.3. Sıralı cümle: Virgül ya da noktalı virgül işaretiyle sıralanmış cümlelerdir. Bu noktalama işaretleri yerine nokta konulduğunda sıralı cümlelerin her biri bağımsız cümlelere dönüşür. Bu tür cümlelere bağımsız sıralı cümle de denir. Evden erken çıktım, araba yolda beni bekliyordu. Hava çok güzeldi; biz evden çıkmadan çalışıyorduk. 1.4. Bağlı cümle: Bağlaçlarla ya da ortak ögelerle birbirine bağlı cümlelerin oluşturduğu cümlelerdir. Bu tür cümlelere bağlı sıralı cümle de denilmektedir. Birbirine bağlanma biçimine göre çeşitleri vardır: 1.4.1. Bağlaçlarla bağlı cümle: Değişik bağlaçlarla birbirine bağlanırlar: Pazar günü bütün gün yağmur yağdı ve biz evden hiç çıkamadık. Türkiye AB ye girmek istiyor ama AB ülkelerinin bir kısmı bizi pek istemiyor. 1.4.2. Ortak ögelerle bağlı cümle: Değişik ortak ögelerle birbirine bağlı birden çok cümleden oluşur. Bu tür cümlelere bağımlı sıralı cümle de denir. Kitaplarını topladı, dolaba yerleştirdi. Yarın buluşuruz, sen bu konuyu bana açıklarsın Gizem ders çalışıyor, kardeşi film izliyordu. 1.5. Eksiltili (kesik) cümle: i ya da yüklemle birlikte başka ögeleri söylenmeyerek eksik bırakılmış cümlelerdir. Eksiltili cümleler kendi içinde basit, bileşik, sıralı ya da bağlı olabilir: Önce çay molası, sonra dağlara tırmanış Bahçede çiçekler, sebzeler, değişik ağaçlar Dikkat, köpek! 1.6. Ara cümleli cümle: Cümlenin içinde açıklama, bir duygu belirtme gibi amaçlarla bir iç sözün yer aldığı cümlelerdir. Ara sözler iki virgül ya da iki kısa çizgi arasına alınır. Ara cümleli cümleler de kendi içinde basit, bileşik, sıralı ya da bağlı olabilir: www.nizamettinugur.gen.tr 8
Dün aldığım kitabı, hani geçen hafta sen önermiştin, hemen okumaya başladım. Yan komşumuz en güvenilir olanı- yakında taşınıyormuş. 2. in Türüne Göre Cümle Türleri: 2.1. Eylem (fiil) cümlesi: i çekimli eylemden oluşmuş cümlelerdir: İnsan hakları her geçen gün daha da gelişiyor. Kendine iyi bakmadığı için hastalanmıştır. 2.2. Ad (isim) cümlesi: i ad (isim), adıl (zamir), sıfat, belirteç (zarf), ilgeç (edat), ünlem, bağlaç, eylemsi (fiilimsi) ile; yani ad soylu sözcükle kurulu cümlelerdir: Ortaduğu nun en güzel kenti İstanbul dur. Bu konuyu en iyi bilen sensin. Nurullah Ataç ın kullanmadığı bağlaç ve dir. İnsanlarda en sevdiğim özellik, dürüst olmaktır. 3. in Yerine (Ögelerin Dizilişine) Göre Cümle Türleri: 3.1. Düz (kurallı) cümle: i sonda yer alan cümlelerdir: Açık sözlü olanları bazıları sevmez. 3.2. Devrik cümle: Yüklamı sonda olmayıp cümlenin değişik yerlerinde yer alan cümlelerdir: Donup kaldım bir anda. 4. Bildirdikleri Anlamlara Göre Cümleler: 4.1. Haber (Bildirme) cümleleri: leri haber (zaman) kipleriyle kurulu cümlelerdir: Bu yaz yağmur hiç yağmadı. İki yıldır bu işte çalışıyor. Festivale on Türk filmi katılacak. 4.2. Dilek (tasarlama) cümleleri: leri dilek kiplerinden (dilek-koşul, istek, gereklilik, emir) biriyle kurulu cümlelerdir: Pazardan biraz sebze meyve alayım. Bu yaz iyi bir tatil yapmalıyım. 4.3. Yargı cümleleri: leri ad soylu sözcüklerle kurulu cümlelerdir: Okulda disiplin çok önemlidir. Satranç da spordur. 5. deki Eylem ya da Yargının Gerçekleşme Durumuna Göre Cümle Türleri: 5.1. Olumlu cümle: deki eylemin ya da yargının olumlu yönde kurulduğu cümlelerdir: Tavla oynamaya sonra gidelim. Bugün hava yağmurlu. Not: Bazı cümleler yüklemlerinde olumsuzluk eki ya da sözcüğü bulundurduğu hâlde yine de olumlu olur: Aslında beni yanında istemiyor değil. (istiyor) Burada yok yok. (var) 5.2. Olumsuz cümle: deki eylemin ya da yargının olumsuz yönde kurulduğu cümlelerdir: Seni anlayamıyorum bir türlü. Bugün sınıftan kimse gelmedi. Bende bu tür kitaplar yok. Film hiç de güzel değildi. www.nizamettinugur.gen.tr 9
Not: Bazı cümleler yüklemlerinde olumsuzluk eki ya da sözcüğü bulundurmamakla birlikte yine de olumsuzluk bildirir: Babamın karşısında konuşabilirsen konuş. (konuşamazsın) Cebimde harcayacak para mı kaldı! (kalmadı) Ailesini ne arıyor, ne soruyor. (sormuyor) 5.3. Soru cümlesi: deki eylemi ya da yargıyı soran cümlelerdir: İnsan hakları ihlallerini kim cezalandırıyor? Yargı bağımsızlığının güvencesi nasıl sağlanır? Not: Yanıt istemeyen soru cümlelerine sözde soru cümlesi denir. Bu cümlelerin sonuna, amaca göre soru ya da ünlem işareti konur: Hiç acıma duygusu yok mu sende! Güçsüzlere böyle sert davranmak sana yakışıyor mu?! Anlamsal İşlevlerine Göre Tümce Türleri 5.4. Ünlem cümleleri: Ünlem bildiren cümlelerdir: Ah tatil bir gelse Yazıklar olsun insana değer vermeyen kimselere! 5.5. Buyruk (Emir) cümleleri: Emir içerikli, buyurma cümleleridir: Dediklerimi hemen yerine getir. Ödevlerini hemen yap. Tümce Türleri (Adları) Örnek Tümce Metne Katkısı Öznel tümce Şiir bence en etkili sanattır. Kişisel beğeni yansıtma Nesnel tümce Binanın dış duvarında mavi renk kullanılmış. Gerçeğe bağlı kalma Doğrudan anlatım tümcesi Çocuğa, Başaracaksın, gayret! dedi. Olduğu gibi aktarma Dolaylı anlatım tümcesi Çocuğa, başaracağını söyledi. Kendi sözüne katarak aktarma Tanım tümcesi Sanat, duyguların estetik olarak ifadesidir. Kavramlaştırma, kavramı aktarma Karşılaştırma tümcesi Akdeniz in suyu Karadeniz e göre daha tuzludur. İki ayrı şeyi ortak özelliğiyle birlikte anlatma Betimleme tümcesi Uzun boylu, mavi gözlü bir gençti. Görüntü yoluyla tanıtma www.nizamettinugur.gen.tr 10
Anlamsal İçeriklerine Göre Tümceler Tümce Türleri (Adları) Örnek Tümce Küçümseme tümcesi Sınavda senin bizim gibi başarılı olman çok zor. Öneri tümcesi Yarın akşam bizim evde toplanalım. Öğüt tümcesi Çevreni küstürmek istemiyorsan daha saygılı olmayı öğren. Eleştiri tümcesi Konuşmalarında argoyu fazla kullanması hoş değil. Tasarı tümcesi Yazın klasiklerden çok sayıda roman okuyacağım. Varsayım tümcesi Şu an bir deniz kıyısında olduğumuzu düşünelim. Olasılık tümcesi Bir ihtimal yarın beni arayacak. Sezgi tümcesi Müdür bana bakıyor sanırım. Yakınma tümcesi Her zaman geç geliyorsun buluşmaya. Hayıflanma tümcesi Bu fırsatı nasıl da kaçırdım! Uyarma tümcesi Birisiyle konuşurken bir daha araya girme. Güven tümcesi Her zaman yanımda olduğunu biliyorum. Kanıksama tümcesi Böyle övücü sözlerine artık alıştık. Eşitlik tümcesi Son yazılı sınavda onunla aynı notu aldım. Ön yargı tümcesi Arkadaşının beni anlayabileceğini hiç sanmıyorum. Neden-sonuç tümcesi Kaloriferler yanmıyor; çünkü yakıt bitmiş. Amaç-sonuç tümcesi Yılmaz, dayısıyla buluşmak üzere Kuzguncuk a gitti www.nizamettinugur.gen.tr 11