Epilepsi 28;14(3): 167-175 e-posta: ayse.karson@kocaeli.edu.tr Absans Epilepsili Sýçanlarda Lokomotor Aktivite, Öðrenme ve Bellek Locotomor Activity, Learning and Memory in Rats with Absence Epilepsy Ayþe Karson*, Filiz Onat**, Fuat Balcý***, Nurbay Ateþ* * Kocaeli Üniversitesi Fizyoloji Anabilim Dalý ** Marmara Üniversitesi Týp Fakültesi Farmakoloji Anabilim Dalý *** Department of Psychology and Rutgers Center for Cognitive Science, Rutgers University, New Brunswick, NJ Özet Amaç: Bu çalýþma ile genetik absans epilepsili sýçanlarýn nöbet dýþý davranýþsal özelliklerinin belirlenmesi amaçlandý. Araç ve Yöntem: Pasif sakýným, Morris in su tanký ve açýk alan testleri uygulanarak, sýçanlarýn performanslarý Wistar kontrol grubu ile karþýlaþtýrýldý. Bulgular: Pasif sakýným testinde gruplar arasý fark gözlenmedi. Morris in su tanký deneyinde grubunun ilk gün denemelerindeki düþük performansý devam eden öðrenme denemelerinde ve prop denemesi þeklinde ifade edilen platformsuz test (bellek) denemesinde ortadan kalktý. Diðer taraftan açýk alan testinde sýçanlarýn lokomotor aktivitenin istatistiksel olarak anlamlý þekilde yüksek olduðu tespit edildi. Tartýþma: Bu çalýþmada elde edilen veriler absans epilepsili hastalarýn bilinen biliþsel ve davranýþsal özellikleri ele alýnarak tartýþýldý. Summary Objectives: The aim of this study was to evaluate the behavioral characteristics of rats, a genetic model for absence epilepsy. Materials and methods: The performance of rats in passive avoidance, Morris-water maze and open-field tests were compared with the Wistar rats (control group). Results: Passive avoidance and rota-rod performance did not differ between the two groups. rats exhibited longer escape latencies on the first day of training in Morris water-maze, however, this difference disappeared with further training and during the probe day (without the platform). rats exhibited increased locomotor activity in the open-field test. Discussion: Results are discussed with respect to known behavioral and cognitive deficits that characterize patients with absence epilepsy. Giriþ Tipik absans epilepsi, sýklýkla 4-1 yaþlarýnda ortaya çýkan bir çocukluk çaðý epilepsisidir. Absans nöbetlere eþlik eden elektroensefalografi (EEG) bulgularý; çift taraflý, senkron ve simetrik, 3-4 Hz frekanslý, 1-1 µv genliðinde dikendalga deþarjlarýdýr (DDD). Absans nöbetler, devam eden aktivitenin kaybý, anlamsýz bakýþlar, uyarýya yanýtsýzlýk, gözlerin yukarýya doðru rotasyonu, bazen hafif klonik kasýlmalarýn eþlik ettiði ani baþlayan ve biten bilinç kaybý ve/veya deðiþikliðiyle karakterize nöbetlerdir. Absans nöbetler; jüvenil absans epilepsi (JAE), jüvenil myoklonik epilepsi (JME), miyoklonik absans (MAE) epilepsi gibi farklý prognoza sahip diðer idiopatik jeneralize epilepsilerde de gözlenir. 1,2 Tipik absans epilepsili hastalarýn çoðu antiepileptik tedaviye iyi yanýt verirler. Adölesan dönemde yüksek oranda (% 6-75) iyileþme beklenir 2,3,4,5 ya da jüvenil miyoklonik epilepsi (%15-44) gibi farklý epilepsi sendromlarýna dönüþebilir. 2,3 Absans nöbetlerin ilerleyen yaþlarda devam etmesi de söz konusudur. 6 Tipik absans epilepsi, biliþsel fonksiyonlar ve davranýþ özellikleri açýsýndan iyi huylu bir bozukluk olarak kabul edilmiþse de artan sayýda çalýþma, bu konuda önemli farklýlýklarýn olduðunu göstermektedir. Çocukluk çaðý absans epilepsisinin içinde bulunduðu, idiopatik epilepsili gruplarda, biliþsel bozukluk olarak nitelendirilebilecek deðiþikliklerin ve davranýþ bozukluklarýnýn kronik hastalýðý bulunan ve saðlýklý kontrol Anahtar kelimeler: Absans epilepsi,, sýçan, davranýþ, açýk alan, pasif sakýným, su labirenti, hafýza, lokomosyon Key words: Absence epilepsy,, rat, behavior, open field, passive avoidance, water maze, memory, locomotion Yayýn kabul tarihi: 12.2.29 167
Epilepsi 28;14(3): 167-175 gruplarýna göre daha sýk görüldüðü bildirilmiþtir. 7,8,9,1,11,12 Farklý çalýþmalarda, dikkat bozukluðu, hiperaktivite, depresyon, anksiyete, gibi psikiyatrik bozukluklarýn görülme oranlarýnýn, diðer çocukluk çaðý epilepsilerinde olduðu gibi absans epilepsili çocuklarda da yüksek olduðu gösterilmiþtir. 8,1,11,12,13 Tipik absans epilepsi hikayesi olan (%57 si iyileþme göstermiþ) gençlerin, akademik performans, davranýþal özellikler, iþ, aile ve sosyal iliþkilerinin, kronik jüvenil romatoid artritli gençlerle karþýlaþtýrýldýðý bir çalýþmada ise; absans epilepsi hikayesi bulunan kiþilerin akademik performans ve davranýþsal bozukluða ait alt kategorilerde daha sorunlu olduklarý ve bu durumun nöbetle iliþkili faktörlerle çok az ilinti gösterdiði tespit edilmiþtir. 14 Absans epilepsili çocuklar görsel uzaysal yeteneklerin deðerlendirildiði testlerde düþük performans göstermektedir. 15,16,17 Epilepside biliþsel fonksiyonlarý ve davranýþsal sonuçlarý etkileyen bir çok faktörün olabileceði (baþlangýç yaþý ve epilepsinin süresi, zeminde bulunan patoloji, nöbetlerin etkisi, antiepileptik tedavi, sosyal çevre...vs) açýktýr. Deneysel hayvan modelleri, incelenen patolojinin biyolojik zeminine ait önemli bilgiler saðlamanýn yaný sýra insan çalýþmalarýnda kontrol edilemeyen bazý deðiþkenleri düzenleyebilme olanaðý sunar. GAERS ve ýrký sýçanlar, absans benzeri epilepsi gösteren hayvan çalýþmalarý için inbred üretilen genetik epilepsili modellerdir. 18,19 Genetik modeller üzerinde gerçekleþtirilen çalýþmalar, absans epilepsinin patofizyolojisinin aydýnlatýlmasýnda önemli katkýlar saðlamýþtýr. Absans nöbetlerin EEG fenomeni olan diken dalga deþarjlarýn DDD larýn talamokortikal döngünün anormal salýnýmlarýndan kaynaklandýðý ve retiküler talamik çekirdeklerin bu anormal salýnýmlarýn devamlýlýðýndan sorumlu olduðu bilinmektedir. Diðer taraftan, korteks ve talamusun nöbet aktivisindeki rollerine iliþkin tartýþmalar güncelliðini korumaktadýr. 2,21,22 GAERS ve sýçanlarýn absans epilepsi modeli olarak tanýmlandýðý ilk yýllarda, hayvanlarýn öðrenme ve hafýza özellikleri aktif sakýným, radial arm maze testleri ile deðerlendirilmiþ ve kontrol gruplarýndan farklý bulunmamýþtýr. 23,24 Uzun bir aradan sonra özellikle ýrkýnýn davranýþ özellikleri yeniden incelenmeye alýnmýþtýr. 25,26,27 Bu çalýþmada ýrký genetik absans epilepsili sýçanlarýn öðrenme, hafýza ve lokomotor aktivitelerini deðerlendirmek amacýyla bir dizi deney planlandý. Öðrenme ve hafýza performanslarý pasif sakýným ve Morris in su tanký deneyi ile deðerlendirildi. Lokomotor aktiviteleri ise açýk alan testinde ölçüldü. Gereç ve Yöntem Hayvanlar ve deney prosedürü Çalýþmamýzda 22-34 gr aðýrlýðýnda erkek Wistar albino (n= 14) ve (n=14) ýrký sýçanlar kullanýldý. Hayvanlar sabit ýsýlý bir ortamda (2-21 C ) de 12 saat aydýnlýk, 12 saat karanlýk periyodunda, yiyecek ve su alýmlarý serbest býrakýlarak tutuldu. Çalýþma için Marmara Üniversitesi Deney Hayvanlarý Etik kurulundan onay alýndý. Her bir test arasýnda 3 günlük dinlenme dönemleri býrakýlarak, tüm hayvanlara sýrasýyla; açýk-alan (open-field), pasif sakýným (passive avoidance), Morris in su labirenti (Morris s water maze) testleri uygulandý. Tüm deneylerin sonunda nörolojik bir kusuru devre dýþý býrakmak için dönen çubuk (rota-rod) testi uygulandý. Pasif sakýným performans testi Pasif sakýným testinin uygulandýðý düzenek 2 x 4 x 2 cm boyutlarýnda, zemini elektrik akýmýna izin veren çelik bir ýzgara ile döþenmiþ, ýþýk geçirmeyen karanlýk bir oda ve ayný ölçülerde 6 Wattlýk iki floresan lamba ile aydýnlatýlan aydýnlýk bir odadan oluþmaktaydý. Ýlk gün (öðrenme denemesi) deney hayvanlarý aydýnlýk bölmeye yerleþtirildi. 6 sn sonra hayvanlarýn karanlýk bölmeye geçmelerine izin verecek þekilde iki odayý ayýran giyotin kapý açýldý. Sýçanlar karanlýk bölüme geçtiðinde, iki kýzýl ötesi ýþýk-alýcý çifti yardýmýyla kapý otomatik olarak kapandý ve sýçanlar karanlýk odada 1 saniye süre ile 1,25 ma lik bir elektrik akýmýna maruz kaldýlar. Bu arada kapýnýn kapanmasýyla otomatik olarak duran zaman sayacý yardýmýyla deney hayvanýnýn karanlýk bölmeye geçmesi için gereken süre ekrandan izlendi. 24 saat sonra ayný iþlem sýrasý elektrik þoku olmaksýzýn tekrarlandý. Test denemesinde hayvanlarýn karanlýk bölmeye geçmesi için azami bekleme süresi 3 sn olarak belirlendi. 28 Morris in su labirenti deneyi Morris in su labirenti (MSL), 15 cm çapýnda 6 cm derinliðinde daire þeklinde bir yüzme havuzundan oluþmaktaydý. Havuza su yüzeyinin 2 cm altýnda kalacak þekilde bir platform yerleþtirildi. Hayvanlarýn platformu görmemesi için süt tozu ilave edilerek su opak hale getirildi. Havuz yüzeyi merkezden geçen 2 hayali çizgiyle 4 eþit kadrana bölündü (güneydoðugüneybatý- kuzeydoðu- kuzeybatý). Odanýn içinde çeþitli yerlere 168
Absans Epilepsili Sýçanlarda Lokomotor Aktivite, Öðrenme ve Bellek yerleþtirilen ipuçlarý, deney tamamlanýncaya kadar deðiþtirilmeden býrakýldý. 29 Ýþlem sýrasý Deneye baþlamadan önce yüzme alýþtýrmasý için sýçanlar havuzun merkezine yerleþtirildi ve 9 sn süreyle yüzmelerine izin verildi. Bu süre boyunca platformu bulamayan hayvanlar platforma býrakýlarak 3 sn dinlendirildi. Bu yüzme alýþtýrmasýnýn ardýndan rasgele yönler seçilerek sýçanlar yüzleri duvara dönük olarak toplam 4 kez havuza býrakýldýlar ve platforma kaçýþ süreleri kronometre yardýmýyla kaydedildi. Her denemenin ardýndan 3 sn süreyle dinlenmelerine izin verildi. 9 sn süreyle platformu bulamayan sýçanlar gözlemci tarafýndan platforma yerleþtirildi ve kaçýþ süresi 9 sn olarak kaydedildi. Platformun üzerinde 3 sn dinlendirildikten sonra bu kez farklý bir yönden havuza býrakýldýlar. Hayvanlarýn suya rasgele býrakýldýðý toplam 4 deneme yapýldý. Günde toplam 4 denemeden oluþan deney, 4 gün tekrarlandý. Beþinci gün gizli platform sudan çýkarýldý ve sýçanlar suya býrakýldýktan sonra platformun önceden bulunduðu kadranda kalýþ süreleri kaydedildi. Her bir denemedeki platformu bulma kaçýþ süreleri ve platform kaldýrýldýktan sonraki kadranda kalýþ süreleri deðerlendirilmeye alýndý. Açýk alan testi Bir floresan lamba ile aydýnlatýlan açýk alan düzeneði, kahverengi zemin üzerine beyaz çizgilerle ayrýlmýþ, 2 x 2 ölçülerinde toplam 25 kareden oluþmaktaydý. Zemin 4 cm yüksekliðinde pleksiglas bir duvarla çevrelenmiþti. Deney hayvanlarýnýn her biri, ayný köþedeki kareden açýk alan düzeneðine býrakýldý. 2 dakikalýk gözlem periyodunda; gezilen kare sayýsý, doðrulma sýklýðý, temizlenme (grooming) süresi ve dýþkýlama (defekasyon) sayýlarý kaydedildi. Dönen çubuk testi Dönen çubuk aparatý sabit ivmede dönen bir çubuktan oluþmaktaydý. Çubuðun üzerinde durabilmeleri için önceden alýþtýrýlan hayvanlarýn çubuðun üzerinde kalýþ süreleri kaydedildi. Verilerin istatistiksel analizi Sonuçlar ortalama ± standart hata olarak ifade edildi. Morris in su labirenti deneyinden elde edilen verilerin istatistiksel analizi, günlerin ve denemelerin tekrarlý ölçümler olarak kullanýldýðý tek ve iki yönlü ayýrma analizi (ANOVA) kullanýlarak deðerlendirildi. Tek yönlü fark analizi ve Wistarlar için ayrý ayrý yapýlýrken, iki yönlü ayýrma analizinde, genotip, denekler arasý faktör olarak kullanýldý. Tekrarlý faktörlerde küreselliðin (sphericity) gözlenmediði durumlarda serbestlik derecesinde (df) Huynh-Feldt düzeltmesi kullanýldý. Beþinci günde platformda kalýþ süreleri, genotipler arasýnda günlere ve denemelere baðlý kaçýþ süreleri ve açýk alan deneyinden elde edilen veriler t-test uygulanarak deðerlendirildi. p <,5 deðeri istatistiksel olarak anlamlý kabul edildi. Sonuçlar Pasif kaçýnma Ýlk gün aydýnlýk bölmeye yerleþtirilen sýçanlarýn 3 saniye içinde karanlýk bölmeye geçtikleri gözlendi. Ýkinci gün her iki grupta bulunan hayvanlardan hiçbiri 3 sn boyunca karanlýk bölmeye geçmediler. Morris in su labirenti Her iki gruptaki hayvanlar ilerleyen denemelerde/günlerde platforma daha kýsa sürede ulaþtýlar (Þekil 1a ve 1b). Denemelerin kaçýþ süreleri üzerindeki etkisi, tekrarlý tek yönlü ayýrma analizi ile iki grup için test edildi. Her iki grupta da denemelerin kaçýþ süresi üzerinde anlamlý etkisi gözlendi; Wistar sýçanlar için F(6.11,79.43) = 2.79, p <.5 ve sýçanlar için F(5.26, 68.37) = 12.24, p <.1 (Sekil 1a). Benzer etki günler için de her iki grupta anlamlý bulundu; Wistar sýçanlar için F(1.97,25.66), 3.4, p =.5 ve sýçanlar için F(1.24, 16.9) = 3.44, p <.1 (Sekil 1b). Fakat ilk günde gerçekleþtirilen her dört denemede, Wistar sýçanlara göre sýçanlarýn daha büyük bir kýsmýnýn izlem süresi olan 9 saniye boyunca platformu bulamadýðý gözlendi (Þekil 2). a Süre / saniye 7 6 5 4 3 2 1 *** * Gün 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 Deneme Þekil 1. Denemelere (a) ve günlere (b) baðlý olarak deðiþen kaçýþ süreleri. Kapalý daire/koyu renk cizgiler ve açýk kare/ açýk renk çizgiler Wistar larda kaçýþ sürelerini betimlemektedir. Bu grafik 1. gün ilk 2 denemede Wistar larýn lara göre daha düþük kaçýþ süreleri olduðunu göstermektedir. Bu fark sonraki denemelerde ortadan kalkmýþtýr. *p <.5, ***p <.1. 5 4 3 2 1 ** 1 2 3 4 b 169
Epilepsi 28;14(3): 167-175 5 4 3 WÝSTAR kaldýklarý gözlendi. Wistarlar için t(14) = 8.55, p <.1 WAG/Ri için t(14) = 7.67, p <.1. Fakat genotipler arasýnda platformsuz kadranda kalma yüzdesi açýsýndan anlamlý bir fark bulunmadý, p =.34 (Þekil 3). Gün bazýndaki kaçma sürelerinin ve doðru kadranda kalýþ yüzdelerinin ortalama ± standart hata deðerleri Tablo 1 de belirtilmiþtir. 2 5 1 1 2 3 4 5 6... 16 Deneme Þekil 2. Platforma ulaþýlamayan deneme sayýlarý. Ýlk 4 denemede gizli platformu bulamayan sýçan sayýsýnýn Wistar lara göre daha fazla olduðu gözlenmektedir. Beþinci denemeden sonra her iki genotipteki hayvanlar her denemede platformu 9 saniye içinde buldular. Doðru kadranda yüzme yüzdesi 45 4 35 3 25 2 15 1 5 *** WÝSTAR *** Tekrarlý iki yönlü ayýrma analizlerinin sonuçlarý genel olarak günlerin ve denemelerin kaçma süreleri açýsýndan anlamlý etkisi olduðunu gösterdi, sýrasýyla F(1.67, 43.44) = 24.62, p <.1 ve F(5.95, 154.67) = 12.44, p <.1. Fakat bu testlerde genotipler arasý genel olarak bir fark gözlenmedi, p deðerleri her iki grup için de.9 olarak bulundu. Her iki testte de genotiple gün ve deneme etkileþimi anlamlýydý, sýrasýyla F(1.67, 43.44) = 6.9, p <.1 ve F(5.95, 154.67) = 3.43, p <.1. Bu etkileþimin sýçanlarýn ilk gün ve denemelerde daha geç kaçma sürelerinden kaynaklandýðý tespit edildi. Gün ve denemeler baz alýnarak, kaçýþ süreleri açýsýndan ayrý ayrý yapýlan t-test sonuçlarýnýn, ilk günde t(26) = 2.76, p =.1 (Wistar: 19.71 ± 4.32 : 39.14 ± 5.23) ve ilk iki denemede sýrasýyla t(26) = 2.87, p <.1 (Wistar: 26.7 ± 6.45 : 56.43 ± 8.4) ve t(26) = 2.37, p <.5 (Wistar: 14. ± 5.58 : 4.14 ± 9.52) bulunmasý; sýçanlarýn kaçma sürelerinin anlamlý derecede daha geç olduðunu gösterdi (Sekil 1a ve 1b). Bu farklýlýklar ikinci deneme dýþýnda Bonferroni düzeltmesinden (günler için:.5/4 =.13; denemeler için:.5/16 =.3) sonra da istatistiksel anlamlýlýk gösterdi. Kaçma süresinde saptanan gruplar arasý bu fark ilk gündeki ikinci denemeden itibaren tamamen ortadan kalkmýþtý. Son olarak, dekleratif hafýzanýn deðerlendirildiði platformsuz kadranda kalýþ süreleri karþýlaþtýrýldýðýnda, her iki grubun da rasgele deðer olan % 25 den anlamlý olarak daha fazla bir yüzdeyle doðru kadranda Þekil 3. Platformsuz kadranda yüzme yüzdesi. Doðru kadranda yüzme yüzdelerinin her iki grup icin de rastgele performanstan daha yüksek olduðu gözlendi, fakat, Wistar ve lar arasýnda anlamlý bir fark bulunmadý. Rasgele deðer % 25. ***p <.1. Tablo 1. Wistar ve sýçanlarýn Morris in su tanký öðrenme ve test denemelerindeki ortalama performanslarý ve açýk alan testindeki ortalama aktiviteleri. Sonuçlar ortalama ± standart hata olarak ifade edilmiþtir. Morris in Su Tanký Testi Kaçma Süreleri (saniye) Gün 1 Gün 2 Gün 3 Gün 4 Doðru Kadranda Kalýþ (%) Test Günü Açýk alan testi Dolaþýlan Kare (sayý) Doðrulma (sayý) Temizlenme (sayý) Dýþkýlama (sayý) Wistar 19.71 ± 4.32 13.98 ± 3.66 6.23 ±.89 9.75 ± 1.96 42 ± 2.1 Wistar 39.41 ± 3.71 2.6 ± 1.85 3.29 ±.36 4.24 ±.55 39.14 ± 5.23 13.2 ± 1.71 6.7 ±.88 6.61 ±.59 39.56 ± 1.9 55.82 ± 4.43 25. ± 3.22 3. ±.34 2.71 ±.61 Açýk alan Açýk alan testinin sonuçlarý þekil 4 de gösterilmiþtir. Temizlenme (grooming) ve dýþkýlama (defakasyon) sýklýklarý karþýlaþtýrýldýðýnda iki grup arasýnda anlamlý bir fark bulunmadý. Doðrulma sýklýðý sýçanlarda göreceli olarak daha yüksek düzeylerde bulundu ama istatistiksel 17
Absans Epilepsili Sýçanlarda Lokomotor Aktivite, Öðrenme ve Bellek açýdan anlamlýlýk vermedi. Dolaþýlan kare sayýsý ise grubunda kontrol grubuna göre anlamlý düzeyde yüksekti, t(32) = 2.84, p <.1 (Wistar: 39.41 ± 3.71 : 55.82 ± 4.43, Þekil 4). Açýk alan aktivitesinin ortalama ± standart hata deðerleri Tablo 1 de belirtilmiþtir. Aktivite sayýsý 7 6 5 4 3 2 1 Tartýþma ** WÝSTAR Dolaþýlan Kare Doðrulama Temizlenme Defakasyon Þekil 3. Açýk alan testinde gözlenen dolaþýlan kare, doðrulma, temizlenme ve dýþkýlama sýklýðý. sýçanlarýn yatay lokomosyonlarýnýn Wistar lara göre daha yüksek olduðu gözlendi. Diðer 3 ölçümde iki grup arasýnda anlamlý bir fark bulunmadý. **p <.1 Çalýþmanýn sonuçlarý; sýçanlarýn, pasif sakýným yanýtlarýnda kontrol grubuna göre fark olmadýðýný; Morris in su labirenti deneyinde, ilk denemeler hariç, platformun yerinin öðrenilmesi ve belleðinde kontrollere göre anlamlý bir farklýlýðýn bulunmadýðýný; açýk-alan testinde ise dolaþýlan kare sayýsýyla ifade edilen, lokomotor aktivitelerinin, kontrol grubuna göre anlamlý þekilde yüksek olduðunu göstermektedir. Pasif sakýným testi, kemirgenlerde tek bir sakýnýmlý (aversive) uyarana karþý geliþtirilen korku yanýtýnýn, diðer bir ifadeyle emosyonel hafýzanýn deðerlendirildiði bir testtir. Etkisi incelenen uygulamanýn (ilaç, lezyon, uyarý,...) zamanlamasý, öðrenme ve hafýzanýn farklý süreçlerini etkilemektedir; þoktan önceki iþlemler sakýnma yanýtýnýn edinilmesi, þoktan hemen sonraki iþlemler bu belleðin saðlamlaþtýrýlmasý, test denemesinden önceki uygulamalar ise bilginin hatýrlanmasý süreçlerini etkilemektedir. 3,31 Bu çalýþmada, kontrol ve deney grubundaki hayvanlar, test aþamasýndaki izlem süresi boyunca karanlýk bölmeye geçmemiþlerdir. Uygulanan öðrenme testlerinin fiziksel koþullarý nedeniyle hayvanlarda EEG aktivitesi kaydedilmemiþ olduðu için, testlerin uygulandýðý dönemlerde hayvanlarýn nöbet geçirip geçirmediklerini belirleyemedik, fakat GAERS sýçanlar üzerine gerçekleþtirilen bir çalýþmada, hayvanlarýn aktif uyanýklýk gerektiren öðrenme testleri boyunca DDD aktivitesi göstermediði, testlerden önce ve testlerin hemen ardýndan DDD lerin oldukça sýk oluþtuðu gösterilmiþtir. 23 Benzer bir durum pasif sakýným testi için de söz konusu olabilir. sýçanlarýn gün içinde çok sayýda nöbet geçirdikleri düþünüldüðünde ise, uygulanan þoktan önce ve sonra geçirilen absans nöbetlerin, pasif sakýným testinde öðrenme ve hafýza süreçlerini olumsuz yönde etkilemediði söylenebilir. Morris in su labirenti deneyi, görsel-uzaysal hafýzanýn deðerlendirildiði bir testtir. Bu testin çeþitli uyarlamalarý; çalýþan (working), prosedürel ve dekleratif olmak üzere öðrenme ve hafýzanýn farklý yönlerinin deðerlendirilmesine olanak saðlamaktadýr. 32,33,34 Her ne kadar böyle ayrým yapýlmýþ olsa da klasik MSL de gizli platformu buluþ süresi, adý geçen strateji ve hafýza çeþitlerinin toplam fonksiyonu olarak sayýlmaktadýr. 32,34,35 Platformu buluþ stratejilerinin dekleratif kýsmýnýn hipokampus ve iliþkili yapýlar, prosedürel kýsmýnýn ise bazal gangliyonlarla iliþkili olabileceði belirtilmektedir. 32,34,35 Bizim çalýþmamýzda sýçanlar, ilk iki denemede anlamlý olmak üzere, ilk gün denemelerinde platforma daha geç ulaþmýþlardýr. Fakat bu fark ikinci günden itibaren ortadan kalkmýþtýr. Platformsuz test denemesinde iki grup arasýnda anlamlý bir fark gözlenmemiþtir. Öðrenme denemelerindeki farkýn, özellikle ilk iki denemeden kaynaklandýðýný göz önünde tutarsak, bu farkýn spasyal yetilerden çok, düzenekten kaynaklanan yan etkilerinden kaynaklanabileceði düþünülmelidir. Wistar sýçanlarýn daha ilk denemede (henüz bir nirengi oluþmadan) düþük kaçýþ süreleri bu testin hayvanlar için kolaylýðý açýsýndan bilgilendiricidir. Fakat bu koþullarda dahi larýn özellikle ilk denemedeki daha düþük performanslarý, bu farkýn daha çok, yüzme hýzý ya da stratejisine (örneðin merkezi yüzme) veya platformu fark etme yetisindeki farka dayandýðý ya da dikkat, güdülenme ve emosyonel durum ile iliþkili olabileceði düþünülebilir. Böylece, sonuçlar, sýçanlarda, belirgin bir öðrenme ve hafýza bozukluðunun varlýðýndan çok dikkat ve/veya güdülenme farklýlýðý olabileceðini düþündürmektedir. Sýçanlarýn testler sýrasýnda absans nöbet geçirme olasýlýklarýný da göz ardý 171
Epilepsi 28;14(3): 167-175 etmemek gerekir. Diðer taraftan özellikle ikinci denemedeki sonuçlar klinik çalýþmalarla uyumludur. Tipik absans epilepside en sýk karþýlaþýlan biliþsel yetersizlik görsel-uzaysal yeteneklerin deðerlendirildiði testlerde ortaya çýkmaktadýr. 15,16,17,36 Çoklu ilaç tedavisi alan, çocukluk çaðý absans epilepsili (CAE), temporal lob epilepsili (TLE) ve frontal lob epilepsili (FLE) hastalarýn sözel ve görsel hafýzanýn alt kategorilerinin karþýlaþtýrýldýðý bir çalýþmada, CAE li çocuklarýn performanslarýnýn diðerlerine göre daha iyi olduðunu, fakat görsel-uzaysal becerileri yansýtan 2 alt teste hafif-orta düzeyde yetersizlik gösterdiklerini belirtmiþlerdir. 17 Yine CAE, sentrotemporal dikenli selim çocukluk çaðý epilepsisi hikayesi olan ve epilepsi tablosu düzelmiþ yetiþkinlerin saðlýklý kontrollerle karþýlaþtýrýldýðý bir çalýþmada, absans hikayesi olan yetiþkinlerde görsel-uzaysal performansý ölçen bazý testlerde daha düþük puanlar kaydedilmiþtir. 36 Bizim çalýþmamýzda ortaya çýkan sonuçlar belirgin olmasa da klinik verilerle uyumlu bulunmasý, konunun daha detaylý incelenmesi gerektiðini düþündürmektedir. Diðer taraftan dekleratif belleðin deðerlendirildiði platformsuz kadranda kalýþ süreleri açýsýndan Wistar grubu ile farklýlýðýn bulunmayýþý uzun süreli bellek bozukluðunun olmadýðýný göstermektedir. Yine de su labirentinin farklý uyarlamalarýnýn gerçekleþtirileceði ayrýntýlý çalýþmalar bu konuya açýklýk getirebilir. Sýçanlar için daha zorlaþtýrýlmýþ testlerin uygulanmasý olasý farklýlýklarýn daha net bir þekilde belirlenmesine yardýmcý olabilir. Açýk alan testinde sýçanlarýn, dolaþýlan kare sayýsýyla ifade edilen lokomotor aktivitelerinin Wistar sýçanlara göre yüksek olduðu tespit edilmiþtir. sýçanlarýn doðrulma sayýlarýnda da anlamlý olmayan bir artýþ eðilimi görülmektedir. Temizlenme ve dýþkýlama sayýlarýnda fark gözlenmemiþtir. Açýk alan testi kemirgenlerin lokomotor aktivitelerini deðerlendirmek üzere uygulanan bir testtir. 37 Open field, anksiyete 38,39,4,41, ödül ve baðýmlýlýk çalýþmalarýnda 38,41,42,43 sýklýkla uygulanan bir testtir. Ayrýca, tekrarlý uygulamalar þeklinde bazý hafýza deneylerinde kullanýlmaktadýr. 38,45 sýçanlarda en sýk uygulanan davranýþ testi açýk alan testidir, fakat içinde ayný araþtýrýcýlarýn farklý zaman dilimlerinde gerçekleþtirdikleri çalýþmalarý da içerecek þekilde çeliþkili sonuçlar elde edilmiþtir. 29,3,31 Sarkisova ve ark. geniþ yelpazeli davranýþ testleri kullanarak, sýçanlarýn davranýþ özelliklerini inceledikleri bir çalýþmalarýnda, sýçanlarýn depressif yanýtlarýnýn artmýþ olduðunu ve açýk alan testinde düþük lokomotor aktivite gösterdiklerini belirtmiþlerdir. 25 Çalýþmanýn sonuçlarýna bakýldýðýnda bazal deðerler açýsýndan dolaþýlan kare sayýsýnda fark olmadýðý, doðrulma ve temizlenme sayýlarýnýn kontrollere göre düþük olduðu görülmektedir. Fakat ayak þoku uygulanmýþ ve uygulanmamýþ alt gruplarda gerçekleþtirilen ikinci denemede, dolaþýlan kare sayýsýnýn belirgin þekilde düþtüðü izlenmektedir. Ýkinci test yanýtlarýnýn, ortama alýþma ve elektrik þokunun yarattýðý koþullu inhibisyon yanýtlarýna baðlý geliþebileceði düþünülebilir. Ayný araþtýrýcýlar, ve Wistar sýçanlarý odiyojenik nöbete duyarlý olan ve olmayan alt gruplara ayýrdýktan sonra açýk alan aktivitelerini deðerlendirmiþler ve sýçanlarýn lokomotor aktivitelerinde artýþ tespit etmiþlerdir. 27 Diðer taraftan, De Bruin ve ark., EEG kayýtlarýnda DDD aktivitesi gösteren iki sýçan ýrký olan ve apomorfine duyarlý (APO-SUS) sýçanlarýn, epileptik olmayan (ACI) ve apomorfine duyarlý olmayan (APO- UNSUS) kontrol gruplarýyla karþýlaþtýrdýklarýnda, açýk alan deneyinde ve apomorfine yanýt olarak lokomotor aktivitelerinin artmýþ olduðunu bulmuþlardýr. 26,46 Yeni bir çalýþma sýçanlarýn odiyojenik olmayan Wistar grubuna göre dolaþýlan kare sayýsýyla ifade edilen lokomotor aktivitelerinin düþük olduðunu göstermektedir. 47 Sonuçlardaki bu çeliþki, yöntemsel farklýlýklarla (açýk alan düzeneðinin fiziksel özellikleri, testin uygulandýðý zaman aralýðý, ortamýn aydýnlanma derecesi, karþýlaþtýrýlan gruplar gibi) iliþkili olabilir. Diðer taraftan açýk alan testinden önce uygulanan diðer testlerin uzamýþ etkileri de söz konusu olabilir. Bu düþünceyi destekleyen bir çalýþmada, deney hayvanlarýnýn daha önceden maruz býrakýldýklarý durumlarýn açýk alan yanýtlarýný etkilediði belirtilmiþ ve fiziksel stresin inhibisyon yanýtlarýna neden olurken emosyonel stresin lokomotor aktivite artýþýna neden olduðu gösterilmiþtir. 48 Kemirgenlerde de insanda olduðu gibi deðiþik stres koþullarýna verilen yanýtlarda bireysel farklýlýklar mevcuttur. 49,5 Stres yanýtlarýndaki faklýlýklar temel alýnarak insandaki bazý psikopatolojileri taklit eden hayvan modelleri geliþtirilmekte ve bunlarýn geçerlilikleri sýnanmaktadýr. 51,52,53 Açýk alan test ortamý, yeni bir ortamda tek baþlarýna bulunmalarý nedeniyle, hayvanlar için hafif- orta düzeyde stresli bir uyaran olarak kabul edilmektedir. 5 Yeni ortamýn oluþturduðu strese verilen lokomosyon yanýtýnýn dopaminerjik sistemle iliþkili bir yanýt olduðu ifade edilmektedir. 54 Mesokortikolimbik dopamin sisteminin eksplorasyonu ve ödül süreçlerini kontrol ettiði ve bu sistemdeki deðiþikliklerin yeni ortamda artmýþ ya da azalmýþ aktivitenin fenotipik bulgularýna yol açacaðý 172
Absans Epilepsili Sýçanlarda Lokomotor Aktivite, Öðrenme ve Bellek belirtilmektedir. 55,56 Açýk alan testinde lokomosyon artýþý yanýtlarý gösteren sýçanlarýn, amfetamin ve kokainin lokomotor aktiviteyi arttýrýcý ve baðýmlýlýk yapýcý etkilerine daha duyarlý olduklarý farklý çalýþmalarla gösterilmiþtir. 54 sýçanlarda gözlenen açýk alan yanýtlarýndaki farklýlýðýn da dopaminerjik sistemdeki farklýlýktan kaynaklanabileceði düþünülebilir ve bu düþünceyi destekleyen bulgular vardýr. Dopaminerjik sistemi etkileyen ajanlarýn absans nöbetleri etkilediði bilinmektedir; sistemik ya da bölgesel uygulanan D1 ve D2 reseptör agonistleri DDD aktivitesini baskýlarken, dopamin antagonistleri DDD aktivitesini arttýrmaktadýr. 18 Absans epilepsinin genetik modellerinde dopaminerjik sistemin özellikleri çalýþýlmýþtýr: Deransart ve ark. yetiþkin GAERS sýçanlarýn beyin kesitlerinde nucleus accumbens in çekirdek bölgesinde dopamin 3 reseptörünün (DR3) mrna ifadesinde artýþ saptamýþlar ve bu deðiþikliðin absans nöbetler açýsýndan altta yatan bir faktör olmaktan çok adaptasyon yanýtý olabileceðini ileri sürmüþlerdir. 57 Bir þizofreni modeli olarak sunulan APO-SUS sýçanlarýn 58 EEG kayýtlarýnda sýçanlarda olduðu gibi DDD aktivitesi kaydedilmektedir ve yukarýda deðinildiði gibi açýk alan ve apomorfinle oluþturulan lokomotor aktivite yanýtlarý açýsýndan sýçanlarla benzerlik göstermektedir. 46 APO-SUS sýçanlarda mesolimbik dopaminerjik sistemle mesostrital dopaminerjik sistem arasýndaki dengenin mezolimbik sistem lehine kaydýðý, bu hayvanlarda gözlenen belirtilerin iki sistem arasýndaki dengesizlikten kaynaklanabileceði iddia edilmektedir. 46 Birioukova ve ark. nýn sýçanlarýn beyin bölgelerinde D1 ve D2 reseptör yoðunluðunu, epileptik olmayan ACI sýçanlarla karþýlaþtýrdýklarý yakýn zamanlý bir çalýþmada oldukça çarpýcý sonuçlar elde etmiþlerdir: sýçanlarýn nukleus accumbens in core bölgesinde D1 yoðunluðunda azalma, dorsal striatumda (dorsal kaudat putamen) D1 ve D2 reseptörlerinde azalma, hipokampusun CA3 bölgesinde D2 reseptörlerinde azalmaya karþýn, frontal ve pariyetal korteksde D2 reseptör yoðunluðunda artýþ saptamýþlardýr. 59 Bu sonuçlar, absans nöbet aktivitesine sahip iki sýçan modelinden (GAERS ve APO-SUS) farklý bir patern gibi görünmektedir. Bu durum sýçanlarýn su labirenti performanslarýný da etkileyebilir. Özellikle frontal bölge bunun için aday görünmektedir. 6 Dopaminin motor performans, emosyonel süreçler, motivasyon, kognisyon ve nöroendokrin fonksiyonlarý düzenleyen temel bir nörotransmiter olduðu düþünülürse, bizim çalýþmamýzýn sonuçlarýnýn bu hayvanlarýn dopaminerjik sistemlerindeki yaygýn deðiþiklerden kaynaklanabileceði söylenebilir. sýçanlarýn dopaminerjik ve hipotalamo-hipofizer sistem ile iliþkili olabilecek davranýþ özelliklerinin ve farklý stres koþullarýna yanýtlarýnýn incelenmesi absans epilepsili çocuklarda tespit edilen davranýþ deðiþikliklerine ve bu çocuklarda sýklýkla epilepsiye eþlik eden psikiyatrik bozuklukluklarýn varlýðýna açýklýk getirebilir. Sonuç olarak, genetik absans epilepsili sýçanlarýn lokomotor aktivitelerinde ve ilk gün için görsel/ spasyal öðrenme performanslarýnda kontrol grubuna göre farklýlýk tespit edilmiþtir. Her iki durumun emosyonel faktörlerle ve dikkat eksikliði ile iliþkisinin bulunmasý ve absans epilepsili hastalarýn görsel/spasyal yetilerinde yetersizliði gösteren klinik sonuçlarla uyumluluðu dikkate alýnarak; tespit edilen farklýlýklarýn altta yatan nedenlerini ve absans nöbetlerle iliþkisini belirlemek üzere daha ileri çalýþmalara gereksinim vardýr. Kaynaklar 1. Grosso S, Galimberti D, Vezzosi P, Farnetani M, Di Bartolo, et al. Childhood Absence Epilepsy: Evolution and Prognostic Factors. Epilepsia 25; 46 (11):1796 8. 2. Duron RM, Medina MT, Martinez-Juarez IE, Bailey JN, Perez- Gosiengfiao KT, Ramos-Ramirez R, et al. Seizures of idiopathic generalized epilepsies. Epilepsia 25;46 (Suppl 9):34-47. 3. Wirrell EC, Camfield CS, Camfield PR, et al. Long-term prognosis of typical childhood absence epilepsy: remission or progression to juvenile myoclonic epilepsy. Neurology 1996;47: 912 8. 4. Valentin A, Hindocha N, Osei-Lah A, Fisniku L, McCormick D, et al. Idiopathic generalized epilepsy with absences: syndrome classification. Epilepsia 27;48(11): 2187-9. 5. Duncan JS. Idiopathic generalized epilepsies with typical absences. J Neurol 1997; 244: 43 11 6. Panayiotopoulos CP, Koutroumanidis M, Giannakodimos S, Agathonikou A. Idiopathic generalised epilepsy in adults manifested by phantom absences, generalised tonic-clonic seizures, and frequent absence status. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry 1997;63: 622-627. 7. MacAllister WS, Schaffer SG. Neuropsychological deficits in childhood epilepsy syndromes. Neuropsychol Rev. 27;17(4): 427-44. 8. Plioplys S, Dunn DW, Caplan R. 1-year research update review: psychiatric problems in children with epilepsy. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 27;46(11):1389-42. 173
Epilepsi 28;14(3): 167-175 9. Henkin Y, Sadeh M, Kivity S, Shabtai E, Kishon-Rabin L, Gadoth N. Cognitive function in idiopathic generalized epilepsy of childhood. Dev Med Child Neurol 25;47(2):126-32. 1. Caplan R, Siddarth P, Gurbani S, Hanson R, Sankar R, Shields WD. Depression and anxiety disorders in pediatric epilepsy. Epilepsia 25;46(5):72-3. 11. Caplan R, Siddarth P, Stahl L, Lanphier E, Vona P et al. Childhood absence epilepsy: behavioral, cognitive, and linguistic comorbidities. Epilepsia 28;49(11):1838-46 12. Ott D, Siddarth P, Gurbani S, Koh S, Tournay A, Shield WD et al. Behavioral disorder in pediatric epilepsy: unmet psychiatric need. Epilepsia 23;44: 591-7 13. Sinclair DB, Unwala H. Absence epilepsy in childhood: electroencephalography (EEG) does not predictoutcome.. J Child Neurol. 27;22(7):799-82 14. Wirrell EC, Camfield CS, Camfield PR, Dooley JM, Gordon KE, Smith B. Long-term psychosocial outcome in typical absence epilepsy. Sometimes a wolf in sheeps' clothing. Arch Pediatr Adolesc Med 1997;151(2):152-8. 15. Levav M, Mirsky AF, Herault J, Xiong L, Amir N, Andermann E. Familial Association of neuropsychological traits in patients with generalized and partial seizure disorders. J Clin Exp Neuropsychol. 22; 24(3):311-26. 16. Pavone P, Bianchini R, Trifiletti RR, Incorpora G, Pavone A. Parano E. Neuropsychological assessment in children with absence epilepsy. Neurology 21 24; 56(8):147-51. 17. Nolan MA, Redoblado MA, Lah S, Sabaz M, Lawson JA, Memory function in childhood epilepsy syndromes, J. Paediatr. Child Health 24; 4: 2 27 18. Marescaux C, Vergnes M, Depaulis A. Genetic absence epilepsy in rats from Strasbourg--a review. J Neural Transm Suppl 1992; 35:37-69. 19. Coenen AM, Van Luijtelaar EL. Genetic animal models for absence epilepsy: a review of the strain of rats. Behav Genet 23; 33(6):635-55. 2. Avanzini G, Panzica F, de Curtis M. The role of the thalamus in vigilance and epileptogenic mechanisms. Clin Neurophysiol 2;111 (Suppl 2):19-26. 21. Blumenfeld H. Cellular and Network Mechanisms of Spike-Wave Seizures. Epilepsia 25;46 (S 9):21 33. 22. Van Luijtelaar; E.L.J.M., Sitnikova; E.Y. Global and focal aspects of absence epilepsy: The contribution of genetic models. Neurosci Biobehav Rev 26;3(7):983-13. 23. Vergnes M, Marescaux C, Boehrer A, Depaulis A. Are rats with genetic absence epilepsy behaviorally impaired? Epilepsy Res 1991;9(2):97-14. 24. Van Luijtelaar EL, Van der Werf SJ, Vossen JM, Coenen AM. Arousal, performance and absence seizures in rats. Electroencephalogr Clin Neurophysiol. 1991;79(5):43-4. 25. Sarkisova KY, Midzianovskaia IS, Kulikov MA. Depressive-like behavioral alterations and c-fos expression in the dopaminergic brain regions in rats with genetic absence epilepsy. Behavioural Brain Research 23;144:211 26. 26. de Bruin; NM, van Luijtelaar EL, Cools AR, Ellenbroek B.A. Dopamine characteristics in rat genotypes with distinct susceptibility to epileptic activity: Apomorphineinduced stereotyped gnawing and novelty/amphetamine-induced locomotor stimulation. Behav. Pharmacol 21; 12: 517 25. 27. Midzyanovskaya IS, Shatskova AB, Sarkisova KY, van Luijtelaar G, Tuomisto L, et al. Convulsive and nonconvulsive epilepsy in rats: effects on behavioral response to novelty stress.epilepsy Behav. 25;6(4):543-51. 28. Ebenezer IS. Can vasopressin alone act as an unconditioned stimulus to produce passive avoidance behaviour in rats in a typical memory experiment? Neuropharmacology. 1988;27(9):93-7. 29. Widy-Tyszkiewicz E, Scheel-Krüger J, Christensen AV. Spatial navigation learning in spontaneously hypertensive, renal hypertensive and normotensive Wistar rats. Behav Brain Res. 1993; 3;54(2):179-85. 3. Yildirim M, Marangoz C. Effects of nitric oxide on passive avoidance learning in rats. Int J Neurosci. 24;114(5):597-66 31. Hou Y, Wu C, Yang JY, Guo T. Differential effects of haloperidol, clozapine and olanzapine on learning and memory functions in mice. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry 26;3:1486 95. 32. Rossato JI, Zinn CG, Furini C, Bevilaqua LR, Medina JH, et al. A link between the Hippocampal and the Striatal Memory Systems of the Brain. An Acad Bras Cienc 26;78(3): 515-523. 33. D'Hooge R, De Deyn PP. Applications of the Morris water maze in the study of learning and memory. Brain Res Brain Res Rev. 21 Aug;36(1):6-9. 34. Khakpour-Taleghani B, Lashgari R, Motamedi F. Naghdi N. Effect of reversible inactivation of locus ceruleus on spatial reference and working memory. Behav Brain Res. 29 2;198(1):13-5. 35. Da Cunha C, Silva MH, Wietzikoski S, Wietzikoski EC, Ferro MM, et al. Place learning strategy of substantia nigra pars compacta-lesioned rats. Behav Neurosci. 26;12(6):1279-84 36. Hommet C, Billard C, Motte J, Passage GD, Perrier D, et al. Cognitive function in adolescents and young adults in complete remission from benign childhood epilepsy with centro-temporal spikes. Epileptic Disord. 21;3(4):27-16 37. Pechanova O, Jendekova L, Kojsova S, Jagla F. Possible role of nitric oxide in the locomotor activity of hypertensive rats. Behav Brain Res. 26 1;174(1):16-6. 174
Absans Epilepsili Sýçanlarda Lokomotor Aktivite, Öðrenme ve Bellek 38. Ennaceur A., Michalikova S., Chazot PL. Do rats really express neophobia towards novel objects? Experimental evidence from exposure to novelty and to an object recognition task in an open space and an enclosed space, Behavioural Brain Research 29; 197417 34. 39. Ramos A. Animal models of anxiety: do I need multiple tests? Trends Pharmacol Sci. 28;29(1):493-8. 4. Steimer T. Driscoll Divergent stress responses and coping styles in psychogenetically selected Roman high-(rha) and low-(rla) avoidance rats: behavioural, neuroendocrine and developmental aspects. Stress. 23;6(2):87-1. 41. Kim S, Lee S, Ryu S, Suk J-G, Park C. Comparative analysis of the anxiety-related behaviors in four inbred mice. Behav Proc 22;6:181 9. 42. Broderick PA, Phelix CF. I. Serotonin (5-HT). within dopamine reward circuits signals open-field behavior. II. Basis for 5-HT- DA interaction in cocaine dysfunctional behavior. Neurosci Biobehav Rev 1997; 21:227 6. 43. Burt MA, Ryan CL, Doucette TA. Altered responses to novelty and drug reinforcement in adult rats treated neonatally with domoic acid. Physiol Behav 28; 93:327 36. 44. Robinet PM, Rowlett JK, Bardo MT. Individual differences in novelty-induced activity and the rewarding effects of novelty and amphetamine in rats. Behav Proc 1998; 44:1 9. 45. Schildein S, Huston JP, Schwarting RK. Injections of tacrine and scopolamine into the nucleus accumbens: opposing effects of immediate vs delayed posttrial treatment on memory of an open field. Neurobiol Learn Mem. 2;73(1):21-3. 46. de Bruin NMWJ, van Luijtelaar ELJM, Jansen SJ, Cools AR, Ellenbroek BA. Dopamine characteristics in different rat genotypes: the relation to absence epilepsy Neuroscience Research 2;38:165 73. 47. Sarkisova KY, Kulikov MA. Behavioral characteristics of rats susceptible and non-susceptible to audiogenic seizures. 48. Pijlman FT, Herremans AH, van de Kieft J, Kruse CG, van Ree JM. Behavioural changes after different stress paradigms: prepulse inhibition increased after physical, but not emotional stress. Eur Neuropsychopharmacol 23;13(5):369-8. 49. Kabbaj M, Evans S, Watson SJ, Akil H. The search for the neurobiological basis of vulnerability to drug abuse: using microarrays to investigate the role of stress and individual differences Neuropharmacology 24; 47:111 22. 5. Kabbaj M. Individual differences in vulnerability to drug abuse: the high responders/low responders model. CNS Neurol Disord Drug Targets 26;5(5):513-2.Behav Brain Res. 26 6;166(1):9-18. 51. Kabbaj M, Akýl H. Indývýdual dýfferences in novelty-seekýng behavýor in rats: A C-Fos Study. Neuroscience 21;16(3):535-45. 52. Shumake J, Barrett D, Gonzalez-Lima F. Behavioral characteristics of rats predisposed to learned helplessness: Reduced reward sensitivity, increased novelty seeking, and persistent fear memories. Behav Brain Res 25;164:222 3. 53. Stead JD, Clinton S, Neal C, Schneider J, Jama A, Miller S, et al. Selective breeding for divergence in novelty-seeking traits: Heritability and enrichment in spontaneous anxiety-related behaviors. Behav Gen 26;36(5):697-712. 54. Alttoaa A, Ellera M, Hermb L, Rinkenb A, Harroa J. Amphetamine-induced locomotion, behavioral sensitization to amphetamine, and striatal D2 receptor function in rats with high or low spontaneous exploratory Brain Res 27;1131(1):138-48. 55.Kalinichev M, White DA, Holtzman SG. Individual differences in locomotor reactivity to a novel environment and sensitivity to opioid drugs in the rat. I. Expression of morphine-induced locomotor sensitization. Psychopharmacology 24;177(1-2):61-67. 56. Giorgi O, Piras G, Corda MG. The psychogenetically selected Roman high- and low avoidance rat lines: A model to study the individual vulnerability to drug addiction Neurosci Biobehav Rev. 27;31(1):148-63. 57. Deransart C, Landwehrmeyer GB, Feuerstein TJ, Lucking CH. Up-regulation of D3 dopaminergic receptor mrna in the core of the nucleus accumbens accompanies the development of seizures in a genetic model of absence-epilepsy in the rat. Brain Res Mol Brain Res 21; 94:166 177. 58. Ellenbroek BA, Geyer MA, Cools AR. The Behavior of APO- SUS Rats in animal models with construct validity for schizophrenia J Neuroscience 1995;15(11):764-7611. 59. Birioukova LM, Midzyanovskaya IS, Lensu S, Tuomisto L, van Luijtelaar G. Distribution of D1-like and D2-like dopamine receptors in the brain of genetic epileptic rats. Epilepsy Res 25;63(2-3):89-96. 6. Brown RW, Bardo MT, Mace DD, Phillips SB, Kraemer PJ. D- amphetamine facilitation of Morris water task performance is blocked by eticlopride and correlated with increased dopamine synthesis in the prefrontal cortex Behav Brain Res 2;114:135 43. 175