Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü Yayın No: 8 Yayın Tarihi: 15.11.2011 Şeftali Yetiştiriciliği İbrahim GÜR Lütfen Dikkat!... Şeftali değişik iklim şartlarına en fazla uyum gösteren meyvelerden birisidir. Bu durum bu türün dünya üzerinde geniş ölçüde yayılmasında önemli bir etki yapmıştır. Şeftali erken çiçek açan bir tür olduğundan ilkbahar geç donları şeftali yetiştiriciliğini kısıtlayan önemli faktörlerden birisidir.
Şeftali Yetiştiriciliği 1.GİRİŞ Şeftali değişik iklim şartlarına en fazla uyum gösteren Çizelge 1. 2009 yılı dünya şeftali ve nektarin üretim miktarları meyvelerden birisidir. Bu durum bu türün dünya Ülkeler üzerinde geniş ölçüde yayılmasında Üretim miktarı (Ton) önemli bir etki yapmıştır. Türkiye şeftali Çin 116 38.100 ve nektarin üretim miktarı bakımından İtalya 1.225.700 547.215 ton ile 7. sırada yer almaktadır. İspanya 1.225.700 A.B.D 1.197.665 2. BAHÇE TESİSİ Yunanistan 734.000 2.1. Türün Ekolojik İstekleri İran 574.958 2.1.1.Toprak İsteği Türkiye 547.215 Kumlu, tınlı, milli, çakıllı ve çabuk ısınan alüviyal topraklarda DÜNYA 18.579.393 Toprak ph sı 6-7 civarında olan, Toprak yüzeyine yakın ana kaya olmayan Aktif kireç geçmeyen oranı % 12 yi Ağır ve nemli olmayan Taban suyu seviyesi düşük olan topraklarda iyi sonuçlar alınır. Şekil 1. Şeftali yapraklarında demir eksikliği Kireç oranı yüksek topraklarda belirtisi kalsiyum demir alımını engellediği için DEMİR EKSİKLİĞİ KLOROZU ortaya çıkar. Sayfa 2
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü 2.1.2. İklim İsteği Şeftali bir ılıman iklim meyve türüdür. Kış mevsiminde dinlenmeye girer ve yapraklarını döker. Şiddetli kış soğukları, düşük yaz sıcaklığı ve ilkbahar donları şeftalinin ekonomik olarak yetiştirilmesini önleyen iklim faktörleridir. Kış soğuklarına göre ilkbaharın geç donları şeftali yetiştiriciliğinde daha önemlidir. Çiçek tomurcuklarının kış aylarında soğuklara çok dayanıklı olmalarına karşılık tomurcuklarda uyanmanın ilerlemesiyle, çiçeklerin açılması ve küçük meyvelerin teşekkülü ile donlara karşı hassasiyet artar. Nitekim çeşitli araştırıcılar tarafından soğuk zararının meydana geldiği derece olarak, taç yaprağı ucu görünen kapalı tomurcuklar için -6.6 ile -1.6 C, açmış çiçekler için - 3.6 ile -1.1 C ve yeni teşekkül etmiş meyveler için -2.7 ile -l. 1 C olduğu bildirilmektedir. Çiçeklenme zamanında havaların soğuması, özellikle sıcaklığın 5 C'nin altına düşmesi ve yağan yağmurlar tozlayıcı böceklerin faaliyetlerini engeller. Çiçeklenme dönemi uzar. Sonuçta, meyve tutumu azalır. Çiçeklenme sonrası meydana gelecek yağışlar ve yüksek hava nisbi nemi külleme, kızılleke ve klok gibi mantari hastalıkların artmasına neden olur. 2.2. Bahçe Tesis Edilecek Yer Ve Yöney Şeftali bahçesinin kurulacağı arazinin toprak yapısı, şeftalinin isteklerine uygun olmalıdır. Kireçli, ağır, killi, çok nemli ve çok kır arazilerde şeftali yetiştirilmez. Çeşitli sorunlar yaratır ve ekonomik olmaz. Ayrıca şeftali suyu seven bir meyve türü olduğu için, arazide yeterli bir su kaynağı da bulunmalıdır. Bahçe yeri seçiminde iklim şartları da göz önüne alınmalıdır. Erken çiçeklenen bir tür olduğu için özellikle ilkbahar erken donlarının görüldüğü bölgeler dikkatli bir şekilde değerlendirilmelidir. Aşırı soğuk ve rüzgâr alan bölgeler tercih edilmemelidir. Sayfa 3
Şeftali Yetiştiriciliği Soğuk bölgelerde bitkilerin geç uyanmasını sağlamak için kuzey bölgeler tercih edilmelidir. 2.3. Bahçe Yerinin Hazırlanması Şeftali bahçesi kurulacak arazide daha önce çok yıllık bitkiler yetiştirilmişse, bunların kökleri ve parçaları araziden iyice temizlenmelidir. Daha önce yetiştirilmiş çok yıllık bitkiler nedeniyle arazide toprak yorgunluğu olabilir. Bu nedenle temizlenen arazide 2-3 yıl kadar değişik tarla bitkilerinin yetiştirilmesi uygun olur. Eğer arazide daha önce şeftali ağaçları yetiştirilmişse, toprağı dinlendirme işlemi mutlaka yapılmalıdır. Zaman kaybetmek istenmiyorsa, şeftali fidanları daha önce sökülen ağaçların yerlerine değil, bunların ara boşluklarına dikilmelidir. Dikimden önceki yaz ve sonbahar aylarında bahçe arazisi dikim için hazırlanır. Toprak önce derin olarak sürülür. Gerek görülürse ikinci defa sürüm yapılır. Dikimden önce sonbaharda bir toprak analizi yaptırılması, noksan görülen besin elementlerinin takviye edilmesi için bir temel gübrelemenin yapılması önerilir. Gübrelemeden sonra, verilen gübrelerin toprağa gömülmesi için, toprağın yeniden sürülmesi, diskaro veya tırmıkla toprak yüzeyinin düzlenmesi gerekir. 2.4. Çeşit Seçimi Pazarda tutulan ve yüksek fiyatla satılan çeşitler olmalıdır. Arazi büyükse, bahçeye farklı zamanlarda olgunlaşan birkaç çeşit dikilebilir. Şeftali çeşitlerinin çoğu kendine verimli olduğundan, genellikle döllenme sorunu yoktur. Ancak J.H. Hale gibi kısırlık gösteren çeşitler dikilecekse, bahçede bunları dölleyecek çeşitlere de yer verilmelidir. Çeşit seçiminde bölgedeki araştırma kuruluşlarından yardım alınmalıdır. 2.5. Dikim Şeftali bahçeleri genellikle bir yaşındaki aşılı fidanlarla kurulur. Fidanların yaşı veya gelişme kuvveti arttıkça, dikimden sonra tutma oranı azalır. Sayfa 4
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü Genel olarak fidanlar yapraklarını döküp yenilerini çıkarmaya kadar dikilebilir. Çok soğuk iklimler istisna edilirse Sonbahar dikimi en iyisidir. Çünkü Sonbaharda erken dikilen fidanlar bahara kadar yavaş yavaş köklerini hazırlayarak kuvvetli gelişme imkânı bulur. Kışı soğuk veya yağışlı geçen bölgelerde ise bu dönem geçtikten sonra, yine dinlenme döneminde dikim yapılmalıdır. Dikime uygun fidanların kalınlıkları 8 16 mm arasında olmalıdır. Çok kalın veya çok ince fidanlar genellikle yavaş büyür ve daha fazla bakım ve ihtimam ister. Ağaç dikiminde verilecek sıra arası ve üzeri mesafe bakım şartlarına, toprak yapısına ve kullanılan anaca göre değişir. Genelde 5 x 5, 5 x 4 m aralık ve mesafeler uygulanmaktadır. Dikim çukurları kök sistemini içine alıp destekleyecek derinlikte olmalıdır. Çok fazla derin veya yüzlek olmamalıdır. Çukurların dibine ve kapatma toprağına ticari gübre konmamalıdır. Fidanlar çukura yerleştirilmeden önce kök tuvaleti yapılarak kırılmış, yaralanmış ve fazla uzamış kısımlar uzaklaştırılır. Fidanlar yerleştirilirken dikim tahtası kullanılır. Açılan çukurlar inceltilmiş topraklarla kapatılır. Dikimden sonra fidanlara can suyu Şekil 2. Fidan dikimi verilir. 3. ŞEFTALİNİN ÇOĞALTILMASI Şeftali fidanları, bugün için, aşı ile çoğaltılırlar. Fidanların elde edilmesinde en çok durgun "T" göz aşısı kullanılır. Büyük anaçlarda ve çeşidi değiştirilmesi istenen ağaçlarda diğer aşı metotları (yarma, kakma, kabuk vb.) uygulanır. Sayfa 5
Şeftali Yetiştiriciliği 3.1. Şeftali Anaçları 3.1.1.Tohum Anaçları Tohum anacı olarak genelde şeftali çöğürü kullanılır bunun yanı sıra erik, kayısı, badem çöüğürleri ile nemeguard ve GF 305 tohum anaçları kullanılabilir. Şeftali Çöğürü: Şeftaliler en iyi şeftali anacı üzerinde gelişmektedir. Ancak şeftali anaçları kök ur nematoduna hassastır. Buna rağmen ülkemizde yaygın bir şekilde kullanılmaktadırlar. Sıcak tınlı ve drenaj problemi olmayan topraklar için uygundur. Genellikle çekirdekten yetiştirilen küçük meyveli formlar mütecanis çöğür vermektedir. Çok kireçli ve rutubetli ağır topraklar için uygun değildir. Erik Çöğürleri: Ağır, killi, taban suyu yüksek olan soğuk topraklarda kullanılırlar. Eriklerin kullanımında fizyolojik uyuşmazlık olarak bilinen uyuşmazlık durumu ile sık karşılaşılmaktadır. Fransa'da yapılan bir araştırmada bazı uyuşur ve uyuşmaz çeşitler saptanmıştır. Bu yüzden eğer şeftali için erik anaç olarak kullanılacaksa, bilinen uyuşur çeşitler seçilmelidir. Nemaguard: Kendine verimli nemaguard adı verilen ağaçlardan elde edilmişlerdir. Nematodlara (Melodogyne incognita agrita, M. javanica) dayanıklı, tüm çeşitlerle uyuşması (affinite) iyi, ancak kloroza karşı hassastırlar. Nemaguard anacı üzerinde gelişen genç ağaçlar piç çıkarmaya ve çinko noksanlığına meyillidirler. 3.1.2. Klonal Anaçlar Klonal anaçlar kolayca elde edilebilir olmaları yanında, gelişme kuvveti ile topraktan kaynaklanan hastalıkların kontrolü ve ağaçların erken meyveye yatması bakımından bazı avantajlar sağlarlar. GF-677: P.persica x P.amygdalus melezidir. Çok kuvvetli olup, nematoda mukavimdir. % 12-13 aktif kireç bulunduran topraklarda kullanılabilir. Kuru, kireçli ve bilhassa yamaç araziler için uygundur. Yeşil çelik ve doku kültürü ile üretilirler. GF-677 nin şeftali, nektarin ve eriklerle uyuşmasında bir sorun yaşanmamıştır. Sayfa 6
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü Cadaman: P.persica x P.davidiana melezi olan Cadaman (Avimag) 1981 yılında Macaristan - Fransa da geliştirilmiştir. Ishtara ve Julior dan daha büyük ağaçlar yapar. Bu anaç ile oluşan ağaçlar, GF-677 ile benzer büyüklüktedir. GxN Anaçları: Garfi x Nemared (P. amygdalus x P. persica) melezidir. GF 677 benzer kuvvette gelişir. Demir klorozuna dayanıklıdır. Ağır topraklarda daha iyi sonuç verir. 4. ŞEFTALİ BAHÇELERİNDE YILLIK BAKIM İŞLERİ 4.1. Toprak İşleme Sıra arası ve sıra üzeri alanlarda derin sürümler yapılmamalıdır. Yabancı ot kontrolü için herbisitler kullanılabilir. Herbisitler kullanılırken bitkinin odunlaşmamış kısımlarına temas etmemesine dikkat edilmelidir. Ot makinesi veya motorlu tırpanlar vasıtası ile de ot kontrolü yapılabilir. Şekil 3. Şeftali bahçelerinde toprak işleme 4.2. Sulama Sert çekirdekli meyveler arasında en fazla suya ihtiyaç duyan şeftalidir. Özellikle meyvelerde çekirdek teşekkülünden sonra suya ihtiyaç artmaya başlamaktadır. Meyve hasadından önceki sulamalar meyvelerin irileşmesini, Sayfa 7
Şeftali Yetiştiriciliği renklerin parlaklaşmasını sağlar. Mümkünse damla sulama gibi modern sulama sistemleri kullanılmalıdır. Sulama sıklığı ve verilecek su miktarı iklim, toprak ve bitkinin yaşına göre farklılık gösterir. 4.3. Gübreleme Toprak ve yaprak yaptırılmalı ve gübreleme yapılmalıdır. bunun analizleri sonucunda En faydalı gübreleme metodu fertigasyondur. Yani gübrenin damla sulama sistemi ile verilmesidir. Elle gübreleme yapıyorsak Şekil 4. Taç iz düşümü gübreler taç iz düşümüne verilerek toprağa karıştırılmalıdır. 4.4. Seyreltme Şeftali ağaçlarında meyve seyreltmesi, elle veya bazı kimyasal maddeler kullanılarak yapılır. Ancak, kimyasal maddelerle seyreltmede, meyvelerin ağaç üzerinde dağılımı homojen olmaz. Ayrıca, her yıl başarılı sonuç alınamaz. Şeftali ağaçlarında meyve seyreltmesi daha çok elle yapılır. Elle seyreltmeden başarılı sonuç alınabilmesi için, seyreltme zamanının iyi saptanması gerekir. Erkenci çeşitlerde çekirdek sertleşmeye başladığı zaman; orta ve geç çeşitlerde ise Haziran Meyve Dökümünden sonra yapılmalıdır. Seyreltme her 15 20 cm de bir meyve ve her meyveye 40-60 yaprak düşecek şekilde yapılmalıdır. Sayfa 8 Şekil 5. Şeftalide seyreltme zamanı
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü Şekil 6. Şeftalide Seyreltme elle şekli 4.5. Budama Şeftali ağaçları, diğer meyve türlerine göre daha fazla budama ister. Bunun nedeni çiçek tomurcuklarının bir yaşlı dallarda oluşmasıdır. İyi ve düzenli bir budama ile ağaçların ömrü uzar verimliliği ve verimlilik süresi artar. Budama; yaz ve kış budaması olarak ikiye ayrılır. 4.5.1. Yaz Budaması Yaz budamasından amaç meyvelerin daha iyi renklenmelerini sağlamak, büyümeyi düzenlemek, kış budamasında yapılacak işlemleri azaltmak ve hasat işleri ile kültürel etkinlikleri iyileştirmek ve kolaylaştırmaktır. Genellikle ağaçlar üzerinde şekli bozan, büyümeleri istenmeyen gelişmeleri ana ve yardımcı dalların zararına olan dallar kesilerek çıkartılabilir yada eğilip bükülebilir. Bazı dallar da açıları genişletilerek gelişmeden alı konabilir. Yaz budaması için en uygun zaman Haziran ortasıdır. Sayfa 9
Şeftali Yetiştiriciliği 4.5.2. Kış Budaması Şeftali ağaçlarında kış budamasını zamanı çok önemlidir. Çünkü kış soğuklarından önce yapılacak budamalar, kesim noktalarından zamk oluşumunu artırır; buda kabuk yarılmalarına, ağaçların zayıflamalarına neden olur. Kış budaması şekil ve verim budaması ikiye ayrılır. Şekil 7. Şeftalide kış budaması (Sol taraf budanmış, Sağ taraf budanmamış) Şekil Budaması: Şeftali ağaçlarında goble, değişik doruk dallı şekil ve son yıllarda uygulanmaya başlanan ve Tatura adı verilen Y şekli uygulanır. Verilecek şekil, bölgenin iklim koşullarına göre seçilmelidir. Kurak bölgelerde meyve ağaçlarına, iç kısımlarında nem tutacak yapay bir ortam oluşturmaya ve Güneş in zararlı etkilerinden korumaya uygun ortası kapalı olan doruk dallı Sayfa 10
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü veya değişik doruk dallı şekli, yağışlı ve nemli bölgelerde goble ya da tatura şekli tercih edilmelidir. Ülkemizde şeftali ve nektarin için genel olarak goble şekli kullanılmaktadır. Goble şekline bir lider yoktur. 3 ile 5 arasında yan dal vardır. Bu dalların ağaç üzerinde dağılımları önemlidir. Farklı yönlerde seçilmiş olmalıdır. Gövde ile olan açıları da yaklaşık 45 o olmalıdır. Bitkimiz bir çanak formunda gelişmelidir. Şekil 8. Goble şekli Verim Budaması: Şekil budaması tamamlanmış, tam verime yatmış ve maksimum taç yüksekliğini almış ağaçlarda mahsul budaması uygulanır. Şeftalilerde meyveler, bir yıl önce yaz aylarında teşekkül eden tek yıllık dallarda oluşur. Bundan dolayı her yıl yeterli sayıda ve uzunlukta yeni sürgün teşekkülünün sağlanması için diğer meyve türlerine göre daha sert budama Sayfa 11
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü yapılır. Önceki yıl fazla meyve yapmış yorgun dallar ya tamamen ağaçtan çıkarılır ya da geri dönme budamaları ile senelik sürgünlerin çıkmaları sağlanır. Ana dallar üzerinde güneşlenmeyi engelleyen obur dallar çıkarılır. Meyveler genel olarak ana dalların uç kısımlarında bulunan iyi meyve dallarından elde edilmelidir. Ağacın gelişme durumu iyi ve yeterli sayıda iyi meyve dalı yok ise diğer meyve dalları da bırakılabilir. Bırakılan meyve dalları da gelişme kuvvetleri ve seyreltme yapılıp yapılmayacağı göz önüne alınarak dışarıya bakan bir göz üzerinden kısaltılır. 5. ŞEFTALİ VE NEKTARİNLERİN HASADI VE MUHAFAZASI Şeftali meyvesi hassas olduğu için, hasat esnasında dikkatli davranılmalıdır. Aksi halde, meyveler yaralanır. Şeftali meyvelerinde hasat zamanının saptanmasında genellikle, meyve kabuğunda zemin ve üst renk teşekkülü ile meyve eti sertliği kullanılır. Olgunlaşma esnasında zemin renginde değişme olur, çeşide özgü üst renk teşekkül eder ve meyve eti yumuşar. Meyveler avuç içersine alınıp sağa sola çevrilerek koparılır. Uzak pazarlara gönderilecek veya soğuk hava deposunda muhafaza edilecek meyveler tam olgunluklarından 24 48 saat önce hasat edilirler. Ağaçtaki meyvelerin tamamı aynı zamanda olgunlaşmadığından meyveler, hava sıcaklık durumlarına göre 2 4 gün ara ile 3 5 defada toplanır. Toplanan meyveler ambalaj kaplarına yukarıdan boşaltılmamalıdır. Şeftali meyveleri soğuk hava depolarında % 85 90 nisbi nemde -0.5 0 o C de 2 4 hafta ile muhafaza edilebilir. Adres Kızılçubuk Mah. 2. Sok. No: 46 32500 Eğirdir / Isparta Telefon: 0 246 313 24 20-21 Faks: 0 246 313 24 25 E-posta: marim@marim.gov.tr İnternet : www.marim.gov.tr