Azerbaycan-Türkiye İlişkilerinde Bir Adım: Trans Anadolu Boru Hattı (TANAP) Dr. Burcu Gültekin Punsmann Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, TEPAV Kıdemli Dış Politika Analisti Türkiye üzerinden Avrupa ya Şah Deniz sahasından gaz sağlayacak Trans Anadolu Boru Hattı nı (TANAP) inşa edecek konsorsiyumun kurulması için 26 Aralık 2011 tarihinde Azerbaycan ve Türkiye arasında mutabakat zaptı imzalandı. TANAP boru hattının uygulanmasına ilişkin Azerbaycan-Türkiye hükümetler arası anlaşma ise taraflarca 26 Haziran 2012 tarihinde imzalandı. Her iki ülke de TANAP ı yeni bir çağa doğru ortaklık adımı olarak görmekte. Ayrıca, ana hedefi enerji alanında transit ve hub ülke olmayı hedefleyen Türkiye, Rusya yı siyasi iradesiyle sahada mevcut durumu değiştirebilme potansiyeline sahip bir ülke olarak görmektedir. İlginçtir, Türkiye ve Rusya arasında Güney Akım anlaşması, TANAP tan birkaç gün ve BOTAŞ ın 1986 gaz anlaşmasını yenilememe kararından iki aydan az bir süre sonra, beklenmedik bir hareket olarak geldi. 28 Aralık 2011 tarihinde, GAZPROM ve BOTAŞ Güney Akım ın hayata geçmesine izin verecek gerekli sözleşmeleri imzaladı. Azerbaycan-Türkiye Boru Hattı Projesi, ikili ilişkilerin duygusallık aşamasını geçmesini sağlayarak her iki tarafın çıkarlarının belirlenmesine imkân verecek ve böylece iki devlet arasındaki iş birliği, kazan-kazan temelli pragmatik anlaşmalara dayalı daha sağlıklı bir zemine taşınmış olacaktır. TANAP, Türkiye-Azerbaycan enerji ilişkilerini Türk-Rus ilişkileri düzeyine yükseltme potansiyeli taşımakta. Rusya son 15 yıldır enerji alanında Türkiye nin başlıca ortağı olmuştur. TANAP, Nabucco sonrası boru hattı projesidir. Türkiye ile iş birliğinde Azerbaycan girişimiyle gerçekleştirilen uluslararası bir gaz ihraç projesi olarak, bir oyun değiştirici konumuna sahiptir. SOCAR ın (Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi) en stratejik yatırımları arasında yer alan bu proje, Türkiye nin dünya coğrafyasındaki gelecek konumuna avantaj sağlayarak, Hazar gazının Avrupa ya taşınmasında temel bir değişiklik yaratacaktır. Metnin orijinal dili sayfa 50 de. 16
Süreç Anlaşma Türkiye üzerinden Azerbaycan gazının transit ve alımıyla ilgilenen Şah Deniz II Anlaşması uzun transit şartları ve fiyat konularında uzun bir müzakere sürecini geride bırakarak, 25 Ekim 2011 tarihinde İzmir de imzalandı. Azerbaycan daki Şah Deniz gaz üreticileri konsorsiyumu, projenin ikinci fazı için gerekli yatırım kararını daha fazla erteleyemeyeceklerinden ötürü gazın nasıl taşınacağı konusunun belirlenmesi hususu, 2012 yılının başından beri zaruri oldu. Azerbaycan gaz üretiminin 2025 yılına kadar yıllık 50 milyar metreküpe (mevcut yıllık üretimin iki katı) ulaşması bekleniyor. Şah Deniz dışında, bu artışın Azerbaycan la ortaklıklar oluşturmuş tüm uluslararası şirketleri dâhil eden, Apsheron, Umid, Babek, derin su ACG ve muhtemel Şafak-Asiman projelerinden gelmesi beklenmektedir. Gaz transiti ile ilgili olan hükümetler arası ve çerçeve anlaşmaları, Azerbaycan gazının Türkiye üzerinden batıya transiti için iki olası seçenek öngörmüştür. Birinci seçenek, Türkiye nin çalışan BOTAŞ boru hattı sisteminin transit için geliştirilmesi şartıyla kullanımı idi. Diğer seçenek ise, Türkiye genelinde ortaklaşa inşa edilecek olan Trans- Anadolu gaz boru hattı olarak tespit edildi. Bu anlaşmaların imza töreninde, Azerbaycan tarafı sıfırdan bir Trans- Anadolu boru hattı kurulması tercihini açıkça belirtmiştir. TANAP projesine Azerbaycan, gaz temin edeceğini ve mali kaynak aktaracağını belirtmiştir. TANAP ın maliyeti 7 Milyar ABD Doları olarak tahmin edilmektedir. Proje ortakları, kendi mülkiyet paylarıyla orantılı olarak boru hattının inşaatını finanse edecektir. (SOCAR: % 80, BOTAŞ: %5, TPAO: %15). Üçüncü taraf olarak gaz üreten şirketlerinin yani Şah Deniz Konsorsiyum ortaklarının, azınlık hissedarları olarak, daha sonra konsorsiyuma katılmalarına izin verilebilir. Transit hattı kapasitesi, ilk aşamada yılda 16 milyar metreküp (bcm) olarak tasarlanmış, ikinci aşamada ise 23 milyar metreküpe artırılması öngörülmüştür. Bu miktarlar kapsamında Türkiye, Azerbaycan ile arasındaki uzun vadeli anlaşma uyarınca, ikinci aşama üretimi döneminde (2017 itibarıyla) Şah Deniz den yılda 6 milyar metreküp satın alma hakkına sahip olacaktır. Yeni imzalanan mutabakat zaptı kapsamında, Azerbaycan ve Türkiye, 2012 başlarında Trans Anadolu Boru Hattı için fizibilite çalışması sonrası 2014-2015 yıllarında inşaat çalışmalarını başlatacak ve 2018 yılında hattı tamamlayacaktır. 2018 tarihi, yıllık 16 metreküp olacak Şah Deniz üretiminin başlayacağı yıla tekabül etmektedir. HAZAR RAPORU 17
Avrupa pazarlarına ulaşım yolları TANAP boru hattı, Avrupa ya Rus gazına alternatif gaz taşımak üzere tasarlanan güney koridoru kavramını canlı tutmaktadır. Yeni boru hattı gerek Türkiye ve gerekse AB nin tedarik güvenliğine katkıda bulunacaktır. AB Enerji Komiseri Sayın Oettinger, Avrupa nın artık Azerbaycan ve Hazar bölgesindeki diğer ülkelerden doğrudan gaz alma amacına bir adım daha yakın olduğunu vurgulayarak, girişimi memnuniyetle karşıladı. Ancak TANAP, AB dışında tasarlanmıştır ve Azerbaycan gazının her zaman Avrupa pazarına gönderileceğine dair teminat içermemektedir. S OCAR, Türkiye ekonomisinde en büyük uluslararası doğrudan yatırımcı haline gelmektedir. 2017 yılı sonlarında, SOCAR ın PETKİM in alımı ve TANAP dâhil olmak üzere Türk ekonomisindeki yatırımları 17 milyar ABD Doları na ulaşması bekleniyor. temelini oluşturarak, Türkiye bölümünde de Nabucco dan beklenen işlevi üstlenecek olması kuvvetle muhtemeldir. Şimdi ise ana sorun, boru hattının en iyi şekilde nasıl Avrupa pazarlarına bağlanacak oluşudur. Merkezi Avrupa ya Doğru: Nabucco Batı diye adlandırılan Nabucco nun kısaltılmış versiyonu, tasarım kapasitesinin yarısı oranında (yani, yıllık yaklaşık 31 milyar metreküpten 23 milyar metreküpe) küçültülmüş ve Türk-Bulgar sınırından (Türkiye nin doğusundan başlayan sınır yerine) başlayan bir yol olarak, Avusturyalı proje yöneticileri tarafından bir seçenek olarak sunulmaktadır. Bu öneri Nabucco fikrini, planlanan Trans-Anadolu Boru Hattından AB topraklarındaki Nabucco ülkelerine bir devam boru hattı olarak canlı tutabilir. Her iki proje de Şah Deniz Konsorsiyumunun üyeleri tarafından desteklenen diğer iki seçenek ile yarışması beklenmektedir. Şah Deniz Konsorsiyumu (BP ve Norveç STATOIL her biri % 25,5 ile SOCAR, TOTAL, LUKOIL, İran NICO %10 ile ve TPAO %9 ile) Azerbaycan gazının Avrupa ya taşınmasını sağlayacak boru hattı güzergâhının seçimini 2012 ortalarından 2013 yılı ortalarına erteledi. Halen alternatif güzergâhların gündemde tutulmasına rağmen, TANAP ın Güney Gaz Koridoru nun British Petroleum (BP), Nabucco Konsorsiyumuna katılma niyetini ilan eden Şah Deniz üreticileri arasında ilk şirket olmuştur. Konsorsiyum, Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ne Nabucco Batı Projesine girmesini teklif etmiştir. Mantıken aynı doğrultuda, Nabucco Projesi Şirketi, TANAP ile Nabucco Batı yı birbirine bağlanması 18
konusunda Bakü de müzakerelere başlamayı önermiştir. BP daha önce, Türkiye devlet boru hatlarından yararlanılmasını öngören bir kavram öne sürmüştü. Güney- Doğu Avrupa Boru Hattı nın (SEEP) fikrinin altında yatan mantık inşa maliyetlerinden tasarruf etmekti. SEEP Türkiye nin doğusundan Merkezi Avrupa ya tüm güzergâh boyunca mevcut ulusal boru hatlarını, boru hattı bölümlerini ve ara bağlantıları kullanabilecekti. Yani, özel bir boru hattı inşa etmek yerine, yarım düzine ülkede bazı yeni bölümler eklenmesiyle mevcut bağlantıları geliştirecekti. Güney Avrupa ya Doğru: Merkezi Avrupa yerine güney Avrupa ya yılda 20 milyar metreküp gaz ulaşması için TAP*, Türkiye nin boru hatlarını kullanacak ve Yunanistan daki yolun bir bölümü için yeni bir boru hattı inşa edecek. Böylece Yunanistan, Arnavutluk ve Adriyatik deniz yatağı üzerinden İtalya ya ulaşmış olacak. projesinde Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi nin dâhil edilmesi konusuna açıklık getirememiştir. Şah Deniz II nin TANAP Boru Hattı ile gaz ihracatındaki kontrolün önemli bölümü, bir Avrupa boru hattı konsorsiyumu tarafından değil, neredeyse tamamen Azerbaycan ın kendisine aittir. Bu proje Azerbaycan için, yeni ihracat olanakları açar ve dış ilişkilerin çeşitlendirilmesini sağlayarak Hazar ı Batı ya açarak istikrarlı bir gelir kaynağı sağlar. TANAP, Azerbaycan ın ilk kez kendi boru hattı ile kendi gazını Türkiye nin AB ile batı sınırında Avrupa müşterilerine doğrudan satmasını sağlayacaktır. Azerbaycan ın kendisine ait boru hattını transit hizmeti için ücret ödemek zorunda kalmadan kullanması, Avrupa da Azerbaycan gaz fiyatını rekabetçi hale getirecektir. Bakü bu projeyi Azerbaycan dan Avrupa ya doğrudan bir yol ve Azerbaycan ın geleceğe yolu olarak tanımlamaktadır. Azerbaycan; enerji tedarikçisi ülke, transit ülke (Trans-Hazar boyutu), kendi sınırları dışındaki yatırımcı ülke olarak üçlü bir rol üstlenecektir. * Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP): STATOIL (Şah Deniz Konsorsiyumu ticari operatörü) tarafından yürütülen, Azerbaycan gazının Batı Balkanlar üzerinden İtalya ya olası ulaşımı. Azerbaycan için neticeleri Kendisine ait bir boru hattı, ya da Türkiye de Azerbaycan ın kontrolü altındaki bir boru hattı, Azerbaycan açısından en uygun çözümdür. Nabucco Konsorsiyumu, bu boru hattı Türkiye için neticeleri Türkiye kendi iç pazarının tedariği için, Azerbaycan ile daha önce imzalamış olduğu uzun vadeli anlaşma doğrultusunda, Şah Deniz II den yıllık 6 milyar metreküp satın alma hakkına sahip olacaktır. Türkiye nin en önemli önceliği arz güvenliği ihtiyacını karşılamaktır. BOTAŞ a HAZAR RAPORU 19
göre, Türkiye nin doğal gaz talebinin 2020 yılında yaklaşık 66 milyar metreküpe ulaşması beklenmektedir. Ancak, ek ithalat sözleşmeleri olmaksızın, Türkiye ye 2020 yılında yaklaşık 41 milyar metreküp tedarik edilecektir. Uzun dönem ikili gaz alım anlaşmasının varlığı, Nabucco Boru Hattı Projesi görüşmeleri sırasında unutulmuştu. Bu görüşmelerde, Türk tarafının iç piyasasına sunmak üzere Nabucco dan iletilecek gazın %15 i veya Azeri gazından yıllık 4-8 milyar metreküplük isteği kabul edilemez olarak değerlendirilmişti. Ankara, iç pazarı için bir miktar gaz temin etmeden topraklarından bu kadar önemli gaz hacimlerinin geçişine izin veremezdi. azından iki katına çıkması ve gaz akışının da minimum mevcut düzeyinden üç kat artması öngörülmektedir. Önümüzdeki çetin müzakere süreci Yakın gelecekte, Türkiye-Azerbaycan arasındaki ikili düzeydeki çabalar; müzakerelere, anlaşmaların ayrıntılarına ve mekanizmaların oluşturulmasına odaklanacaktır. Bu da uzun müzakerelere yol açacak bile olsa sonuçta ticari konular ve pragmatik anlaşmalar üstün gelecektir. Bu süreçte kardeş söyleminin devamı taraflar arasında çıkar ve yetkileri belirleyen genel resmin netleşmesine mani olarak her iki ülkede rahatsızlık yaratma riski de taşıdığı göz ardı edilmemelidir. Türkiye ilk defa bir boru hattı projesinin ana ortağı olacak ve doğal gaz alanında Avrupa nın dördüncü ana arteri olma amacını gerçekleştirecektir. Trans- Anadolu Projesi nin aynı zamanda Türkiye de gaz depolamasını içerip içermediği cevap arayan bir soru olarak kalmıştır. Azerbaycan ın imza töreninde sarf ettiği gazı Avrupa da birlikte pazarlamayla ilgili bazı sözleri, Türkiye de bir miktar depolama olacağına bir ima olarak okunabilir. Düşük maliyetli gaz ithalatı, BOTAŞ ın Türkiye nin enerji güvenliği için hazırladığı öncelik listesinde üst sıralarda yer almaktadır. Türkiye nin coğrafi konumunu dikkate alan BOTAŞ, Hazar ve Körfez bölgesi ile Orta Doğu da üretilen gaz için Merkezi Avrupalılarla aynı fiyatı ödemeye karşı çıkmaktadır. Türk yetkililer, doğu sınırlarındaki gazı daha düşük bir fiyata satın almak için ısrar etmektedir. Diğer yandan Azerbaycan, kendi doğal gazını en yüksek fiyata satmak arzusundadır. Gürcistan için neticeleri Gürcistan, Azerbaycan dan Türkiye ye olan transit yol üzerinde kazan-kazan konumuna sahiptir. Trans-Anadolu Projesi, yılda 16 milyar metreküpten 23 milyar metreküpe çıkarak, Gürcistan üzerinden boru hattı kapasitesinin en Azerbaycan ın gaz üretimi büyük olasılıkla 2015 yılında 30 milyar metreküp ve 2025 yılında 50 milyar metreküpe ulaşacaktır. Azeri gazının, yüksek değerdeki Avrupa pazarlarına transit koşulları netlik kazanmak 20
zorundadır. Türkiye nin resmi bir gaz transit rejimi oluşturması zaruri olmuştur. Uzun vadede, Türkiye nin, sadece fiziki açıdan enerji ticaret merkezi olma hedefi, beraberinde gaz satma hakkının saklı tutulmasını gerektirmektedir. elinde tutmakta ısrarcı olacaktır. Ayrıca, SOCAR ın BP tarafından yapılan, orijinal Nabucco Hattının Şah Deniz II Gaz Projesi söz konusu olduğunda, artık müzakere masasında bulunmadığı doğrultusunda yaptığı açıklamaya katılmadığını vurgulaması da eşit derecede önemlidir. Önümüzdeki müzakereler, SOCAR ın Türkiye ortamında önemli bir oyuncu olacağı döneme denk gelecektir. SOCAR Türkiye ekonomisinde en büyük uluslararası doğrudan yatırımcı haline gelmeye adaydır. 2017 yılı sonlarında, SOCAR ın PETKİM in alımı ve TANAP dâhil olmak üzere Türk ekonomisindeki yatırımlarının 17 Milyar ABD Dolarına ulaşması bekleniyor. SOCAR son zamanlarda, vergi ve yatırım rejimi ile ilgili konular dolayısıyla uzlaşmada gecikme yaşandığını ve medyada iddia edilenin aksine bu sürecin Azeri ve Türk ortaklarının hisse paylarının tartışılmasıyla bağlantılı olmadığını açıkladı. Türklerin, TANAP projesinde SOCAR ile eşit söz hakkına sahip olma peşinde olduğu haberleri, hükümetler arası anlaşmanın imzalanmasından önce gündemdeydi. Bu bağlamda SOCAR, aslında kendisini kısıtlamıştır. Çünkü TANAP, kendilerine ait %80 hissenin bir kısmını Azerbaycan da gaz sondaj hakkına sahip şirketlere dağıtmayı planlamaktadır. Bu şirketler öncelikle, boru hattına dâhil olmak için teklifte bulunmuş olan BP ve STATOIL dir. SOCAR, TANAP taki nihaî ortaklık yapısı ne olursa olsun, boru hattı yönetiminin kontrolünü HAZAR RAPORU 21