DONÖR KAZANIM ÇALIŞMALARININ KAN BAĞIŞ ORANINA ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DONÖR KAZANIM ÇALIŞMALARININ KAN BAĞIŞ ORANINA ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Haluk UYANIK ÇOCUK SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI ANA BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Sabri KEMAHLI 2010 ANKARA

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DONÖR KAZANIM ÇALIŞMALARININ KAN BAĞIŞ ORANINA ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Haluk UYANIK ÇOCUK SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI ANA BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Sabri KEMAHLI 2010 ANKARA

ii Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Transfüzyon Tıbbı ve Kan Bankacılığı Tezli Yüksek Lisans Programı çerçevesinde yürütülmüş olan bu çalışma, aşağıdaki jüri tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Tez Savunma Tarihi: 10/02/2010 Prof. Dr. Emine SUSKAN Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Jüri Başkanı Prof. Dr. Sevgi BAŞKAN Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Prof. Dr. Betül ULUKOL Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Doç. Dr. Deniz ÇALIŞKAN Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Talia İLERİ Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı

iii ÖNSÖZ Yüksek Lisans yaptığım süre boyunca hiçbir konuda benden yardımlarını esirgemeyen, çalışmalarımın her döneminde, tüm alanlardaki derin bilgi ve deneyimleri ile bana destek olan, yetişmemi sağlayan ve tez konusu seçiminde bana yardımcı olan tez danışmanım Sayın Prof. Dr. A. Sabri KEMAHLI ya; tezimin gerçekleşmesine katkıda bulunan ve büyük desteği ile her zaman yanımda olan Sayın Dr. Nuri SOLAZ a sonsuz teşekkürü borç bilirim. Eğitimim süresince değerli katkıları ile emeği geçen AÜTF Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları A.B.D. Öğretim Üyelerinden Sayın Prof. Dr. Zümrüt UYSAL a, Sayın Prof. Dr. Aydan İKİNCİOĞULLARI na, AÜTF Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Öğretim Üyesi Sayın Prof. Dr. Aydın KARAARSLAN a teşekkür ederim. Bu çalışmanın gerçekleşmesi için gerekli bilgilerin toplanması konusunda bana yardımcı olan Türk Kızılayı Batı Akdeniz Bölge Kan Merkezi ve bağlıları Antalya ve Isparta Kan Bağış Merkezleri çalışanlarına teşekkürlerimi sunarım. Yine bu çalışmam sırasında anket sorularının oluşturulmasında bana yardımcı olan Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesinden Yrd. Doç. Dr. Cem Oktay GÜZELLER e teşekkür ederim. Tüm hayatım boyunca olduğu gibi tez çalışmalarım sırasında da en büyük desteği gördüğüm aileme tüm kalbimle teşekkür ederim. İyi ki varsınız.

iv İÇİNDEKİLER Kabul ve Onay Önsöz İçindekiler Şekiller Çizelgeler 1. GİRİŞ 1 2. GEREÇ ve YÖNTEM 8 2.1. Yöntem 8 2.1.1. Çalışma Evreni 8 2.1.2. Çalışma Grubu 9 2.1.3. Üç Anket Grubunun Tarih, Eğitim ve Promosyon Takvimi 11 2.2. Araştırmada Veri Toplama Yöntemi ve Analizi 12 2.3. Sınırlılıklar 12 3. BULGULAR 13 3.1. Eğitim ve Promosyon Verilmeyen Bağışçıların Sonuçları 13 3.2. Eğitim Verilen Bağışçıların Sonuçları 22 3.3. Promosyon Verilen Bağışçıların Sonuçları 31 3.4. Anket Gruplarının Demografik Özellikleri, Kan Bağışıyla İlgili Bilgileri ve Kan Bağışıyla İlgili Tutumlarına Verdikleri Yanıtlar ve Anlamlılık Düzeyleri 40 4. TARTIŞMA 51 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER 57 ÖZET 59 SUMMARY 60 KAYNAKLAR 61 EKLER 62 Ek 1: Anket Formu 62 ÖZGEÇMİŞ 65 ii iii iv v vi

v ŞEKİLLER Şekil 1. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin öğrenim durumları ile ilgili dağılımı. 17 Şekil 2. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlama oranları ile ilgili dağılımı. 17 Şekil 3. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan bağışladıktan sonra yan etkileri ile ilgili düşünce dağılımı. 18 Şekil 4. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlamama nedenleri ile ilgili düşünce dağılımı. 19 Şekil 5. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan bağışını teşvik etme oranları ile ilgili dağılımı. 20 Şekil 6. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan ihtiyacı halinde temin oranları ile ilgili dağılımı. 21 Şekil 7. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin öğrenim durumları ile ilgili dağılım. 26 Şekil 8. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlama oranları ile ilgili dağılımı. 26 Şekil 9. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan bağışladıktan sonra yan etkileri ile ilgili düşünce dağılımı 27 Şekil 10. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlamama nedenleri ile ilgili düşünce dağılımı 28 Şekil 11. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan bağışını teşvik etme oranları ile ilgili dağılım. 29 Şekil 12. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan ihtiyacı halinde temin oranları ile ilgili dağılımı. 30 Şekil 13. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin öğrenim durumları ile ilgili dağılımı. 35 Şekil 14. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlama oranları ile ilgili dağılımı. 35 Şekil 15. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan bağışladıktan sonra yan etkileri ile ilgili düşünce dağılımı 36 Şekil 16. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlamama nedenleri ile ilgili düşünce dağılımı. 37 Şekil 17. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan bağışını teşvik etme oranları ile ilgili dağılımı. 38 Şekil 18. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan ihtiyacı halinde temin oranları ile ilgili dağılımı. 39

vi ÇİZELGELER Çizelge 1. Eğitim ve promosyon verilmeyen bireylerin demografik özellikleri 13 Çizelge 2a. Eğitim ve promosyon verilmeyen bireylerin ankete verdikleri cevaplar 14 Çizelge 2b. Eğitim ve promosyon verilmeyen bireylerin ankete verdikleri cevaplar 15 Çizelge 2c. Eğitim ve promosyon verilmeyen bireylerin ankete verdikleri cevaplar 16 Çizelge 3. Eğitime katılan bireylerin demografik özellikleri. 22 Çizelge 4a. Eğitime katılan bireylerin ankete verdikleri cevaplar. 23 Çizelge 4b. Eğitime katılan bireylerin ankete verdikleri cevaplar. 24 Çizelge 4c. Eğitime katılan bireylerin ankete verdikleri cevaplar. 25 Çizelge 5. Promosyon verilen bireylerin demografik özellikleri. 31 Çizelge 6a. Promosyon verilen bireylerin ankete verdikleri cevaplar. 32 Çizelge 6b. Promosyon verilen bireylerin ankete verdikleri cevaplar. 33 Çizelge 6c. Promosyon verilen bireylerin ankete verdikleri cevaplar. 34 Çizelge 7. Ankete katılanların demografik özellikleri ve anlamlılık düzeyleri 40 Çizelge 8a. Bağışçıların kan bağışı ile ilgili bilgileri ve anlamlılık düzeyleri. 42 Çizelge 8b. Bağışçıların kan bağışı ile ilgili bilgileri ve anlamlılık düzeyleri. 43 Çizelge 9a. Bağışçıların kan bağışı ile ilgili tutumlarına verdikleri yanıtlar ve anlamlılık düzeyleri. 45 Çizelge 9b. Bağışçıların kan bağışı ile ilgili tutumlarına verdikleri yanıtlar ve anlamlılık düzeyleri. 46 Çizelge 9c. Bağışçıların kan bağışı ile ilgili tutumlarına verdikleri yanıtlar ve anlamlılık düzeyleri. 47 Çizelge 9d. Bağışçıların kan bağışı ile ilgili tutumlarına verdikleri yanıtlar ve anlamlılık düzeyleri. 48

1 1. GİRİŞ Tıp alanındaki gelişmelere rağmen, bugün kanın yerini tam anlamı ile tutabilecek bir madde hala bulunamamıştır. Kanın kaynağı insandır. Kan bağışını artırmak amacıyla oluşturulan bağışçı kazanım programları ülkemizde henüz istenen düzeyde değildir. Bağışçıları 3 ana grupta toplayabiliriz. 1. Para karşılığı kan verenler (ticari bağışçılar). 2. Aile ya da arkadaş çevresinden kan verenler (replasman bağışçılar). 3. Gönüllü kan verenler (gönüllü bağışçılar). Gelişmiş ülkelerde kan bağış oranı nüfusa oranla %4 dolayındadır. Ülkemizde ise %1,5-2 düzeyindedir. Kan bağışı alışkanlığı son derece yetersizdir. Kan bağışının daha yukarılara çıkarılması için gönüllü kan bağışçılarını kazandıracak yöntemlerin belirlenip bir an önce kan bağışçısı sayısının artırılması gerekmektedir. Toplumların sosyolojik, demografik, kültürel ve ekonomik farklılıkları kan bağışı üzerinde etkili olmaktadır. Toplumumuzun kan ihtiyacı ve kan bağışı konularında ne düzeyde bir farkındalığa sahip olduğunu gösterir çok az sayıda çalışma bulunmaktadır (Solaz, 2004: 65). Ülkemizde ilk transfüzyon çalışmaları 1921 yılında Burhanettin Toker tarafından başlatılmıştır. Hastaneler bünyesinde kan alma birimleri olarak başlatılan çalışmalar, 1953 yılında Türkiye Kızılay Derneği Kongresinde Kan Yardım Teşkilatının kurulması kararından sonra 1957 yılında Ankara ve İstanbul da Kan Merkezleri kurulmuştur. Önceki yıllarda kan bağışının en önemli kaynağı Türk Silahlı Kuvvetleriyken, sivil kan bağışı bugün ön plandadır. Güvenli ve gönüllü kan bağışçıları kazanımı gelecekte de ön planda olacaktır.

2 Bağışçı Kazanım Programları ile bağışçı sayısını yeterli düzeye ulaştırmak ulusal kan programının bir ayağını oluşturmaktadır. Bağışçı kazanım programları üç grupta ele alınabilir: 1. Tamamen gönüllü toplama programları, 2. Teşvik edici toplama programları, 3. Sosyal olarak ikna edici toplama programları (Ergen, 2002: 136). Tamamen gönüllü toplama programları; fedakarlık ve toplumsal sorumluluk esasına dayanır. Medya aracılığı ile kan bağışlanması istenir ve kan bağışının getirdiği pozitif duygular vurgulanır. Teşvik edici toplama programları; tamamen gönüllü toplama programlarına ek olarak ikna edici hediyeler verilir. Örneğin; belirli sayıda kan bağışı yapana plaket, madalya, tişört, şapka, bardak, çalışanlara izin gibi. Sosyal olarak ikna edici toplama programları; birinci tip: çalışma yerlerinde, okullarda arkadaşların birbirini teşvik etmesi, ikinci tip: yakın arkadaş ya da akrabaların özel transfüzyonu için kan vermeleridir. Türkiye Kızılay Derneğinde 1 Haziran 2005 tarihinde Güvenli Kan Temini Projesi hayata geçirilmiştir (Kan Hizmetleri Yönetim Bölümü, 2005). Proje kapsamında, bağışçı organizasyonuna yönelik olarak bağışçı kazanım programları bireysel ve kurumsal olarak düzenlenmiştir. Bireysel bağışçı kazanımı uygulamalarında; bağışçıların kayıtlarından yola çıkarak kan veya aferez ürünleri gerektiğinde kişilerle telefon, kısa mesaj, e-posta ile iletişim kurulmaktadır. Kurumsal bağışçı kazanımında; kurumla iletişim sağlanmakta, bu kuruma yönelik eğitimler verilmekte, ziyaretler yapılmaktadır. Kurumsal bağışçı kazanımında Kızılay Kan Hizmetleri Bölümünün Projeleri mevcuttur. Bu projeler: 1. Toplumda Kan Bağışı Bilincinin Oluşturulması Projesi: 08 Ağustos 2006 tarihinde Türk Kızılayı ile Milli Eğitim Bakanlığı arasında Gönüllü Kan Bağışçısı Eğitimi ve Kazanım Faaliyetlerinin Yürütülmesi ile İlgili

3 Protokol imzalanmıştır. Bu protokol kapsamında Toplumsal Kan Bağışı Bilincinin Oluşturulması Projesi hazırlanmıştır. Projenin amacı Güvenli Kanın; gönüllü, düzenli, karşılık beklemeksizin ve bilinçli insanlardan sağlanabilmesi için toplumda kan bağışı konusunda bilgi ve bilinç düzeyini artırmaktadır. Bu proje doğrultusunda, Türkçe, Sosyal Bilgiler, Fen ve Teknoloji, Biyoloji, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmenlerine Kan Bağışçısı Eğitici Eğitimi verilmiştir. Ayrıca 6. sınıf Türkçe, Sosyal Bilgiler, Fen ve Teknoloji, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi kitaplarına kan bağışı konuları dahil edilmiştir. 2008-2009 yıllarında ilköğretim okullarına kan bağışı organizasyonları düzenlenmiş ve kan bağışı alınmıştır. 2. Türk Kızılayı Güvenli Kan Temini Projesi: 1 Haziran 2005 tarihinden itibaren Ulusal Güvenli Kan Temini Programı kapsamında çalışmalar yürütülmektedir. Programın hedefi: Tahmin edilen 1,5 Milyon Ünite ülke güvenli kan ihtiyacının; etkin bir organizasyonla tamamen gönüllü, karşılık beklemeksizin, bilinçli ve düzenli kan bağışçılarından karşılanarak, teknolojinin getirdiği en son laboratuar testlerinden geçirilerek ve ayrıştırılması yapılarak, hastanelere uygun koşullarda teslim edilmesidir. 3. Hedef 25 Projesi: Club 25 (Ülkemizde Türk Kızılay ı tarafından Hedef 25 adı altında yürütülen) hareketi, kan bağışı ile hayat kurtarmanın önemini anlatan bir gençlik konseptidir. Club 25 doğrultusunda olan genç insanlar bir kan merkezinin faaliyetlerine katılmak üzere cesaretlendirilir. Güvenli yaşam ve düzenli kan bağışı konusunda bilinçlendirilir ve 25 yaşına kadar yaklaşık 20 kez kan bağışlamak konusunda amaç kazandırılır. Hedef 25 çalışmaları ile Üniversiteler Kan Bağış Kampanyası başlatılmış; 2005 yılında 29 üniversitede 45.000 öğrenciye eğitim verilmiş, 3745 ünite kan bağışı alınmış, 2006 yılında 42 Üniversitede 60.000 öğrenciye eğitim verilmiş, 7914 ünite kan bağışı alınmış, 2007 yılında 60 üniversitede 115.000 öğrenciye eğitim verilmiş, 29.236 ünite kan bağışı alınmıştır. 4. Davranış Değişikliği Projesi: Ulusal Güvenli Kan Terimi Projesi nin kamuoyuna duyurulması, tanıtılması, kan bağışı konusunda toplumda farkındalık yaratılması ve Düzenli ve Güvenli Kan Bağışçısı kazanımının

4 gerçekleşmesine yönelik olarak; reklam ve halkla ilişkiler ayaklarını içeren bir sosyal sorumluluk kampanyasıdır. Bu kampanya çerçevesinde birinci dönem olarak yedi gün boyunca Kanımızın Yetmemesi Kanımıza Dokunuyor sloganı ile TV ve gazete mecralarında yer alınması, ikinci dönem bir ay boyunca 1.000.000 İyi İnsan Aranıyor sloganı ile TV, radyo, gazete ve açık hava mecralarında yer alınmasıdır. Eğitim çalışmaları, toplumun bilinçlenmesi, ihtiyaç anında hemen kan ve kan ürünü bulunabilmesi için sağlıklı 18-65 yaş arası bireylerin kan bağışında bulunmasını amaçlamaktadır. Promosyon: Kan bağışı çalışmalarında özendirici bir etken olarak değerlendirilebilir. Bu kapsamda gerek iletişim kurularak gidilen kurumların promosyonları, gerek Kızılay Genel Müdürlüğünün hazırlamış olduğu promosyonlar kan bağışından sonra bireylere verilerek kan bağışını artırıcı bir etken olarak düşünülebilir. Bu kapsamda kan bağışından sonra izin kullandırılması (kurum tarafından), Kızılay tarafından, tişört, şapka, havlu, kupa, anahtarlık, kalem, kitap, defter, CD vb., kurumlar tarafından örneğin restoranlar zinciriyse tavuk döner, lokma tatlısı gibi ürünler promosyon olarak dağıtılmıştır. Promosyon ve hediyeler özellikle ilk kez kan bağışında bulunan bağışçılar üzerinde etkili olmaktadır, düzenli bağışçılarda ise etkinliği azaltmaktadır. Alturistik motivasyona sahip bağışçılara verilecek hediyelerin maddi değeri arttıkça bu kişilerin motivasyonu üzerinde olumsuz etkilere neden olmaktadır (Oswalt, 1977: 123-35). Türk Kızılayı na bağlı 9 ayrı kan merkezinde kan bağışında bulunan toplam 3041 bağışçı üzerinde anket yöntemi ile yapılan araştırmada ülkemizde gönüllü kan bağışçıları üzerinde en etkili motivasyon etkisinin alturizm olduğu saptanmıştır. Ankette sorulan Sizi düzenli olarak kan bağışlamaya iten en önemli etken nedir, sorusuna kan bağışçılarının %31.7 si bir hayat kurtarma düşüncesi yanıtını vermişlerdir (Aksoy, 2005: 94-99). Ocak-Mart 2007 tarihleri arasında Türkiye Yüksek İhtisas Hastanesi kan merkezine gelenler ile Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası nın yurt genelindeki çalışanlarına yapılan ankette Ülkemizde kan bağışı nasıl artırılır, sorusuna %68.1 i

5 okullarda eğitim, %17.9 ü ödül/hediye verme şeklinde cevap verilmiştir (Tulunay, 2007: 14). Yunanistan da yapılan bir araştırmada kan bağışını olumlu ve olumsuz etkileyen faktörler incelendiğinde, Silahlı Kuvvetlerde sürekli yaşanan artışın ana etkisinin bağış günü ve sonrası istirahat verilmesi olarak göze çarpmakta, bu izin olumlu etki olarak değerlendirilmektedir (Marantidau ve ark., 2007). Litvanya da hükümet politikası olarak sıhhatli ve düzenli kan bağışını sağlamak üzere bağış yapanlara 11.60 (Avro) tutarında bir ödeme yapılması benimsenmiştir. Ancak bu ödemenin tüm bağışçılara yapılması durumunda bağış sisteminin ticari bir durum yaratması riski ile hastalıklı kan toplama ihtimali de artacağı düşünüldüğünden bu ödeme hem kan bağışını teşvik edecek hem de şüpheli kan toplanmasına engel olacak şekilde bir uygulamaya dönüştürülmesi için bir araştırma yapılmasına karar verilmiştir. Bu araştırmaya göre kan bağışı karşılığı olarak arzu ederlerse bu parayı alabilecekleri söylenmiş, parayı almak isteyenler ve istemeyenler ayrı ayrı kayda alınmış ve isteyenlere ödemesi yapılmıştır. İlginç bir şekilde herkesin para teklifini kabul edeceği düşünülürken çoğunluk tarafından kabul edilmemiş ve bağışçılar karşılıksız olarak kan vermişlerdir. Ancak sonraları bazı bölgelerde parayı kabul eden sayısında artış gözlenmiştir. Parayı kabul eden kişilerin az olması kişilerin sağlıklı yaşam maksadıyla kan vermeye geldiklerinin bir göstergesi olarak kabul edilmiş, sonraları para talep edenlerin artması ise sadece para almak için hastalıklı olsa dahi kan veren kişilerin ortaya çıktığı şeklinde değerlendirilmiştir. Bu doğrulama üzerine her iki grup üzerinde hastalık risk analizi yapılmıştır. İlk kan vermelerde para kabul etmeyenlerin, daha bilinçli oldukları ve daha az riske rastlandığı, müteakip kan vermelerde de bilinçlenme ile para talep etmekten vazgeçtikleri gözlenmiştir (Kalibatas, 2007: 209-215). Güvenli kan temin elde etmede ilk hedef, kanın güvenli bağışçılardan toplanmasıdır. Dünya Sağlık Örgütü, Nisan 2000 yılında ana tema olarak güvenli bağışçı konusunu işlemiş ve Güvenli Kan Benimle başlar diyerek güvenli kan elde etmede ilk basamağın güvenli bağışçı olduğunu vurgulamıştır (Bayık, 2005: 18).

6 Dünya Sağlık Örgütü nün son tanımlamasına göre gönüllü kan bağışçısı; Kan veya kan bileşenlerini hiçbir parasal ve kolaylıkla paraya dönüştürülen maddi karşılık beklemeksizin bağışlayan kişi dir. Son yıllarda ülkemizde ticari bağışçılar oldukça azalmıştır. Azalmasının nedeni, kan yoluyla bulaşan enfeksiyon riskinin vatandaşların bilinçlenmesi ile bu gruba yönelmemesidir. Replasman bağışçıları, bugün itibari ile halen önemli sayıdadır. Bu sonuç, hastanelerin özellikle hasta yakınlarını kan verecek kişiyi bulmaları yönünde zorlamaları nedeniyledir. Gönüllü bağışçılar ise Kızılay ın ana hedefidir. Gönüllü, düzenli kan bağışçısı kazanmak için program uygulayan yegane kuruluş Kızılay dır. 2009 yılı itibari ile ülke ihtiyacının yarısından fazlasını Kızılay karşılar hale gelmiştir. Ancak toplanan kanın yeterli olmaması sebebiyle replasman bağışçıları halen önemli bir seviyededir. Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de eğitimin kan bağışçısı kazanımında önemli bir rolü olduğu görülmüştür. İlköğretimden liselere, üniversitelere, askerlere, tüm özel ve kamu kuruluşlarına kadar Kızılay yaygın bir eğitim çalışması içerisine girmiştir. Bu eğitimlerin olumlu sonuçlarının alınması beklenmektedir. Bağışçı toplamada promosyonlar ile özendirici bir çalışmada yapılmış olup ancak promosyonların etkisinin kısa ve anlık olduğu görülmüştür. Ayrıca kan bağışçısı kazanımı için yerel ve ulusal basının etkisinin, bu konudaki reklamların etkisinin olacağı da aşikardır. Kan bağışının önemini toplumumuza anlatmamız, gönüllü ve güvenli kan bağışçıları kazanmamız ve bu sayının gün geçtikçe artması en önemli sorun olarak ortada durmaktadır. Kan Bankacılığı konusunda yapılması gereken ulusal kan politikamızı oluşturarak ihtiyaç sahibi hastalara gerekli kan ve kan ürününü en kısa sürede ve en ekonomik şekilde sağlamaktır. Gerekli kan gönüllü bağışçılardan hiçbir maddi karşılık ödemeden temin edilmelidir. Gelişmiş ülkeler seviyesine hedeflerimizi yukarıda tutarak ulaşmamız lazımdır.

7 Ülkemizde 2003 yılında toplanan 1.600.000 ünite kanın 250.000-300.000 ünitesinin gönüllü bağışçılardan toplandığını görüyoruz. Gönüllü bağışçılardan kanı alan da Kızılay dır (Bayık, 2005: 18-20). 2008 yılında ülkemizde toplanan 1.800.000 ünite kanın 654.000 ünitesi Kızılay tarafından toplanmıştır. 2009 yılında ise 848.587 ünite kan Kızılay tarafından toplanmıştır. Gönüllü bağışçı sayımızı artırmak, toplumu bu konuda bilinçlendirmek için sadece kan bankası çalışanlarının değil, toplumun içinden çıkan gönüllü kuruluşların da çabaları çok önemlidir. Bunun için gönüllü kan bağışçısı dernekleri kurulmalı, çeşitli sivil toplum kuruluşları da önce kendileri bu konuda bilinçlenmek üzere çalışmalara katılmalıdır. Kan bağışını artırabilmek için neler yapılması gerektiği araştırılmış; kan bağışı yapanlara, bağış öncesi eğitim verilmesi ya da kan bağışı sonrası promosyon (hediye) verilmesi kan bağışını artırabilir mi sorusu düşünülmüştür. Bağışçılara anket uygulanarak bunun sonucunu görmek ve bu konuda bağışçıların düşüncelerini, tutumlarını ve bilgilerini araştırmak için bu çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada 3 grup oluşturulmuştur. Birinci grup eğitim ve promosyon verilmeyen gruptur. İkinci grup, eğitim verilip kan alınan gruptur. Üçüncü grup ise kan bağışından sonra promosyon uygulanan gruptur. Temel hipotezimiz, eğitim verilen grupta, ne eğitim ne promosyon verilen gruba göre eğitimin kişiler tarafından daha ön planda tutulacağını, promosyon verilen grupta ise, ne eğitim ne promosyon verilen gruba göre kan bağışından sonra promosyon verilmesinin fikirlerini etkileyeceğidir.

8 2. GEREÇ ve YÖNTEM 2.1. Yöntem Çalışmamızda Türk Kızılayı Batı Akdeniz Bölge Kan Merkezi Müdürlüğü bünyesinde Antalya ve Isparta illerinde mobil ekiplerde anket uygulanmıştır. Bu amaçla 2008-2009 yıllarında kan bağışı için başvuran 2136 kişiye anket formları (EK: 1) verilmiş, anketler kendileri tarafından doldurulmuştur. Anket formları, Kan Bağışçısı Kazanım Uzmanları tarafından kan bağışından sonra, kan bağışçılarına doldurtulmuştur. Kan Bağışçısı Kazanım Uzmanlarına 2 saatlik kan bağışı eğitimi verilmiştir. Bu eğitim doğrultusunda Kan Bağışçısı Kazanım Uzmanları, anket uygulanan eğitim grubuna kan bağışı öncesi eğitim vermiştir. Toplam 24 kurum belirlenmiştir. Bu 24 kurumun hepsine, belirlenen tarihlerde kan bağışı eğitimi ve promosyon verilmeden kan bağışı alınmış ve anket uygulanmıştır. Bu 24 kurumun 10 tanesine belli bir süre sonra gidilerek kan bağışı eğitimi verilmiş ve anket uygulanmıştır. 14 tanesine ise belirli bir süre sonra gidilerek kan bağışı alınmış ve promosyon verilerek anket uygulanmıştır. 2.1.1. Çalışma Evreni Çalışma Evrenini, Antalya ve Isparta da bulunan şu kurum ve kuruluşlar oluşturmaktadır: 1. Şehit Jandarma Er Serhat Genç İlköğretim Okulu 2. Sakarya İlköğretim Okulu 3. Ali Rıza Altıntaş İlköğretim Okulu 4. Süleyman Demirel İlköğretim Okulu 5. Gülveren İlköğretim Okulu 6. Elmalı Meslek Yüksekokulu

9 7. Avrupalı Koleji 8. Baraj İlköğretim Okulu 9. İsmail Hakkı Kaya İlköğretim Okulu 10. Adliye 11. Beşiktaş Çarşı Grubu 12. Rehberler Odası 13. Beymeleksaz İlköğretim Okulu 14. Serik Meslek Yüksekokulu 15. Kervansaray Otel 16. Karpuzkaldıran Kampı 17. Süleyman Demirel Üniversitesi Meslek Yüksekokulu 18. Isparta Alayı 3. Tabur 4. Bölük 19. Gülistan İlköğretim Okulu 20. Altınbaşak İlköğretim Okulu 21. Isparta Alayı 2. Tabur 4. Bölük 22. Isparta Alayı 1. Tabur 4. Bölük 23. Isparta Alayı 3. Tabur 3. Bölük 24. Atabey Meslek Yüksekokulu 2.1.2. Çalışma Grubu 3 grup ele alınmıştır: 1. gruba ne kan bağışından önce eğitim uygulanmış ne de sonrasında promosyon verilmiştir. 906 kişiye anket uygulanmıştır. 2. gruba kan bağışından önce sadece kan bağışı eğitimi verilmiştir. 880 kişiye anket uygulanmıştır.

10 3. gruba kan bağışından sonra sadece promosyon verilmiştir. 350 kişiye anket uygulanmıştır. Eğitim ve promosyon uygulanmayan ekiplerle eğitim ve promosyon uygulanan ekipler karşılaştırılmıştır. Bağımlı değişken; Kan bağışında bulunma, kan bağışı ile ilgili bilgi ve düşünceleri. Anket uygulanan kişilere eğitim ve promosyon uygulamalarının kan bağışı yapmayı etkileyip etkilemediği araştırılmaktadır. Bağımsız değişkenler; a. Donör kazanım çalışmaları (Kan bağışı öncesi eğitim verilme durumu, Kan bağışı sonrası promosyon verilme durumu). b. Diğer (Yaş, cinsiyet, eğitim durumu, meslek, kan bağışıyla ilgili bilgileri, bağışçıların kan bağışıyla ilgili tutumları).

11 Sıra No 2.1.3. Üç Anket Grubunun Tarih, Eğitim ve Promosyon Takvimi Gidilen Kurum Tarih Anket Sayısı Promosyon Promosyon Türü Eğitim 1 Şehit Jandarma Er Serhat 24.03.2008 14 Verilmedi Verilmedi Verilmedi Genç İlköğretim Okulu 02.01.2009 18 Verildi Kalem Başlığı, Verilmedi Defter, Kalem 2 Sakarya İlköğretim Okulu 08.04.2008 14 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 08.04.2009 40 Verildi Kalem Başlığı, Verilmedi Defter, Kalem 3 Ali Rıza Altıntaş İlköğretim 28.02.2008 10 Verilmedi Verilmedi Verilmedi Okulu 03.04.2009 20 Verildi Kalem Başlığı, Verilmedi Defter, Kalem 4 Süleyman Demirel İlköğretim 25.03.2008 20 Verilmedi Verilmedi Verilmedi Okulu 02.04.2009 11 Verildi Kalem Başlığı, Verilmedi Defter, Kalem 5 Gülveren İlköğretim Okulu 10.11.2008 10 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 11.11.2009 21 Verildi Kalem Başlığı, Verilmedi Defter, Kalem 6 Elmalı Meslek Yüksekokulu 20.10.2008 38 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 23.03.2009 34 Verildi Tişört Verilmedi 7 Avrupalı Koleji 01.11.2008 15 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 05.11.2009 7 Verildi Kalem Başlığı, Verilmedi Defter, Kalem 8 Baraj İlköğretim Okulu 20.10.2008 20 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 22.10.2009 17 Verildi Kalem Başlığı, Verilmedi Defter, Kalem 9 İsmail Hakkı Kaya İlköğretim 20.10.2008 20 Verilmedi Verilmedi Verilmedi Okulu 26.10.2009 38 Verildi Kalem Başlığı, Verilmedi Defter, Kalem 10 Adliye 04.12.2008 20 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 06.04.2009 3 Verildi Anahtarlık Verilmedi 11 Beşiktaş Çarşı Grubu 10.05.2008 79 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 04.03.2009 68 Verildi Burger King Verilmedi İndirim Çeki 12 Rehberler Odası 18.12.2008 12 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 06.11.2009 3 Verildi Bardak Verilmedi 13 Beymeleksaz İlköğretim 01.04.2008 20 Verilmedi Verilmedi Verilmedi Okulu 07.04.2009 27 Verildi Kalem Başlığı, Verilmedi Defter, Kalem 14 Serik Meslek Yüksekokulu 02.12.2008 16 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 20.11.2009 43 Verildi Tişört Verilmedi 15 Kervansaray Otel 15.10.2008 13 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 01.10.2009 35 Verilmedi Verilmedi Verildi 16 Karpuzkaldıran Kampı 10.03.2009 62 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 24.11.2009 37 Verilmedi Verilmedi Verildi 17 Süleyman Demirel 16.10.2008 42 Verilmedi Verilmedi Verilmedi Üniversitesi Meslek Yüksekokulu 05.05.2009 27 Verilmedi Verilmedi Verildi 18 Isparta Alayı 3. Tabur 4. Bölük 12.01.2009 75 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 03.04.2009 136 Verilmedi Verilmedi Verildi

12 Sıra Gidilen Kurum Tarih Anket Promosyon Promosyon Eğitim No Sayısı Türü 19 Gülistan İlköğretim Okulu 26.02.2008 20 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 16.04.2009 34 Verilmedi Verilmedi Verildi 20 Altınbaşak İlköğretim Okulu 04.12.2008 16 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 07.04.2009 35 Verilmedi Verilmedi Verildi 21 Isparta Alayı 2. Tabur 4. Bölük 22.01.2009 100 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 02.04.2009 77 Verilmedi Verilmedi Verildi 22 Isparta Alayı 1. Tabur 4. Bölük 21.01.2009 150 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 01.04.2009 181 Verilmedi Verilmedi Verildi 23 Isparta Alayı 3. Tabur 3. Bölük 15.01.2009 105 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 31.03.2009 233 Verilmedi Verilmedi Verildi 24 Atabey Meslek Yüksekokulu 28.10.2008 15 Verilmedi Verilmedi Verilmedi 26.03.2009 85 Verilmedi Verilmedi Verildi 2.2. Araştırmada Veri Toplama Yöntemi ve Analizi Bu araştırma çerçevesinde ihtiyaç duyulan veriler, anket uygulamasıyla elde edilmiştir. Çalışmanın verileri, 2008-2009 yıllarında 24 kuruma gidilerek eğitim ve promosyon uygulanmadan, daha sonra ileriki bir tarihte bu kurumların 14 tanesine promosyon uygulanarak, 10 tanesine kan bağışı eğitimi verilerek uygulanan anket sonuçlarına göre elde edilmiştir. Verilerin istatistiksel değerlendirilmesi; SPSS 16.0 paket programında analiz edilmiştir. Değerlendirmelerde Ki-Kare testi kullanılmıştır. Elde edilen verilerin tanımlaması, frekans ve yüzdelik cinsinden verilmiştir. 2.3. Sınırlılıklar Türk Kızılayı Batı Akdeniz Bölge Kan Merkezi bünyesinde 24 kurumda, her kuruma ikişer defa gidilerek anket uygulanmıştır. Türk Kızılayı nın Milli Eğitim Bakanlığı ile yapmış olduğu 2006 tarihli protokol gereği, İlköğretim Okullarına eğitimler verilmiş, ancak 18 yaş altında kan alınamayacağı gerekçesiyle, İlköğretim okullarında öğretmenler ve velilerden kan bağışı alınmış ve kendilerine anket uygulanmıştır.

13 3. BULGULAR 3.1. EĞİTİM VE PROMOSYON VERİLMEYEN BAĞIŞÇILARIN SONUÇLARI Çizelge 1. Eğitim ve promosyon verilmeyen bireylerin demografik özellikleri (n=906). Değişkenler n % Cinsiyet; Kadın Erkek 79 827 8.7 91.3 Yaş 19 yaş ve altı 20-24 25-29 30-34 35-39 40 yaş ve üzeri Öğrenim Durumu; Okur Yazar İlk Ortaokul Mezunu Lise Üniversite Mezunu Okuyor Yüksek Lisans - Doktora Meslek; Öğrenci Memur Emekli İşçi Serbest Meslek Diğer 76 585 43 54 65 83 7 19 286 339 255 200 32 41 72 306 255 8.4 64.6 4.8 6.0 7.2 9.0 0.8 2.1 31.6 37.4 28.1 22.1 3.5 4.5 7.9 33.8 28.1

14 Çizelge 2a. Eğitim ve promosyon verilmeyen bireylerin ankete verdikleri cevaplar (n=906) Değişkenler n % Daha önce kan bağışında bulundunuz mu? 386 520 42.6 57.4 Kaçıncı kan bağışınız? İlk 2-5 6-10 11-20 528 318 52 8 58.3 35.1 5.7 0.9 Kan bağışı ile ilgili daha önce bilgi sahibi misiniz? Kanın yerini tutan başka bir madde/ilaç olmadığını biliyor musunuz? 494 412 677 229 54.5 45.5 74.7 25.3 Daha önce kan bağışladıysanız nereye bağışladınız? Bağışlamadım Hastaneye Üniversiteye Kızılay a Bir seferde ne kadar kan bağışı yapılabilir 100 ml 250 ml 450 ml 600 ml Bilmiyorum Ne kadar sıklıkla kan bağışı yapılabilinir? 1 ay 2 ay 3 ay 6 ay Bilmiyorum Kan bağışının yan etkileri var mıdır?** Halsizlik yapar Kilo aldırır Kilo kaybettirir İştah açar Yan etkisi yoktur Diğer ** Birden fazla seçenek yanıtlanmıştır. 309 277 90 199 431 32 517 103 52 234 23 39 472 45 327 5 40 352 245 264 57.1 11.4 5.7 25.8 2.5 4.3 52.1 5.0 36.1 0.6 4.4 38.9 27.0 29.1 E H E H 597 34.1 629 30.6 816 9.9 707 22.0 475 47.6 874 3.5 65.9 69.4 90.1 78.0 52.4 96.5

15 Çizelge 2b. Eğitim ve promosyon verilmeyen bireylerin ankete verdikleri cevaplar (n=906) Değişkenler n % Ülkemizde kan bağışları en fazla hangi yolla temin edilmektedir? Para ile Hastanede (Kana kan) Kızılay Kan bağışı yapmayı düşündüm ancak şu nedenle vermedim Halsiz kalabilirim Hastalık kapabilirim Yakınlarıma vermeyi düşünüyorum İhmal ediyorum Hiçbiri Kan bağışını teşvik etmek için sizce hangileri etkilidir?** 15 195 696 115 54 87 94 556 1.7 21.5 76.8 12.7 6.0 9.6 10.4 61.4 E H E H Kan bağışı yapılan yer hijyenik ve temiz olmalı Kan bağışı ile ilgili eğitim verilmeli Kan bağışı ile ilgili promosyon verilmeli TV-radyo programları ile bilgi verilmeli Bu işle ilgili kişilerin davranışları Kan bağışı yapılmadan tetkik ve muayene gerekli mi? Bağışlanan kanlarda hangi testler yapılıyor?** HIV Frengi Hepatit B Hepatit C Kızamık Size kan bağışı yapılmadan önce eğitim verildi mi? Eğitim verildikten sonra kan bağışı ile ilgili düşüncelerinizde olumlu yönde gelişme oldu mu? Eğitim aldıktan sonra, sizin kan bağışı ile ilgili olumlu gelişmenin yanında yakınlarınızı da teşvik eder misiniz? Size kan bağışından sonra promosyon verildi mi? Promosyon verilmesi sizde olumlu değişiklik yaptı mı? ** Birden fazla seçenek yanıtlanmıştır. 904 901 856 595 550 2 5 50 311 356 99.8 99.4 94.5 65.7 60.7 0.2 0.6 5.5 34.3 39.3 670 236 74.0 26.0 E H E H 681 225 75.2 24.8 557 349 61.5 38.5 692 214 76.4 23.6 633 273 69.9 30.1 203 703 22.4 77.6 27 879 306 600 397 509 52 854 312 594 3.0 97.0 33.8 66.2 43.8 56.2 5.7 94.3 34.4 65.6

16 Çizelge 2c. Eğitim ve promosyon verilmeyen bireylerin ankete verdikleri cevaplar (n=906) Değişkenler n % Promosyon verilmesi kan bağışını artırmada önemli bir etkendir. Size ve yakınlarınıza acil kan lazım olduğunda kanı nereden temin etmeyi düşünüyorsunuz? Para ile Yakınlarınızdan Kızılay Hastaneden (kana kan) İşaretsiz Kan bağışlamak size neyi ifade eder? Mecburiyet Vatandaşlık görevidir Önemli değildir Bağışladığınız kan bir gün size veya yakınlarınıza geri dönecektir. Kan bağışlamaya gelirken yanınızda ne olmalıdır? Resmi kimlik belgesi Evlilik cüzdanı Sağlık fişi İşaretsiz Kan bağışı ne kadar zaman alır? 20-30 dk. 1 Saat 2 Saat 3 Saat İşaretsiz Kan bağışlamayı ve teşvik etmeyi düşünüyorum. 600 306 9 112 725 50 10 65 790 51 774 132 793 13 70 30 704 188 4-10 860 46 66.2 33.8 1.0 12.4 80.0 5.5 1.1 7.2 87.2 5.6 85.4 14.6 87.5 1.4 7.7 3.3 77.4 20.8 0.4-1.1 94.9 5.1 Eğitim ve promosyon verilmeyen gurupta; Size kan bağışı yapılmadan önce eğitim verildi mi? sorusuna %3 ü oranında evet, Eğitim verildikten sonra kan bağışı ile ilgili düşüncelerinizde olumlu yönde gelişme oldu mu? sorusuna %33.8 i evet cevabı verilmiştir. Bu gurubun daha önce %42.6 sı daha önce kan bağışında bulunduğu göz önüne alınırsa önceki kan bağışlarında eğitim aldıkları ya da kan bağışı ile ilgili bilgilendirildiklerini düşünebiliriz. %5.7 si kan bağışından sonra promosyon verildiğini, %34.4 ü Promosyon verilmesi sizde olumlu değişiklik yaptı mı? sorusunu evet diye cevaplamıştır. Daha önceki kan bağışlarında promosyon verilmesi bu yöndeki düşüncelerini etkilemiştir.

17 Örnekleme alınan bireylerin anket sorularına verdikleri cevaplar incelendiğinde; bireylerin büyük bir çoğunluğunun eğitiminin yüksek olduğu; üniversite mezunu-okuyor (%37.4), yüksek lisans-doktora mezunu (%28.1) olduğu görüldü. ÖĞRENİM DURUMU; YÜKSEK LİSANS DOKTORA MEZUNU (255) 28.1% İLK ORTAOKUL MEZUNU (19) 2.1% OKUR YAZAR (7) 0.8% LİSE MEZUNU (28.1) 31.6% ÜNİVERSİTE MEZUNU OKUYOR (339) 37.4% Şekil 1. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin öğrenim durumları ile ilgili dağılımı. %58.3 ü ise ilk kez kan bağışında bulunmuştur. Şekil 2. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlama oranları ile ilgili dağılımı.

18 %54.5 inin kan bağışı ile ilgili daha önce bilgi sahibi olduğu, %52.1 inin bir seferde 450 ml. kan bağışı yapıldığını bildiği, %38.9 unun üç ayda bir kan verildiğini bildiği, %34.1 inin kan bağışından sonra halsizlik yaptığı tespit edilmiştir. Şekil 3. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan bağışladıktan sonra yan etkileri ile ilgili düşünce dağılımı.

19 %76.8 inin ülkemizde kan bağışının Kızılay tarafından sağlandığı, %61.4 ü kan bağışlamamasında hiçbir nedeninin olmadığını belirtmiştir. KAN BAĞIŞLAMAYI DÜŞÜNDÜM ANCAK ŞU NEDENLE VEREMEDİM; 600 (556)61,4% 500 400 300 200 100 (115)12,7% (54)6,0% (87)9,6% (94) 10,4% 0 Halsiz kalabilirim Hastalık kapabilirim Yakınlarıma vermeyi düşünüyorum İhmal ediyorum Hiçbiri Şekil 4. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlamama nedenleri ile ilgili düşünce dağılımı.

20 %99.8 inin kan bağışı yapılan yerin hijyenik ve temiz olması, kan bağışını teşvik etme oranı olarak tespit edilmiştir. 1000 900 800 (904) 99,8% (901) 99,4% (856) 94,5% EVET HAYIR 700 600 (595)65,7% (550) 60,7% 500 400 300 (311)34,3% (356 )39,3% 200 100 0 (2)0,2% Kan bağışı yapılan yer hijyenik ve temiz olmalı (5)0,6% Kan bağışı ile ilgili eğitim verilmeli (50)5,5% Kan bağışı ile ilgili promosyon verilmeli TV Radyo programları ile bilgi verilmeli Bu işle ilgili kişilerin davranışları Şekil 5. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan bağışını teşvik etme oranları ile ilgili dağılımı. %99.4 ü kan bağışı ile ilgili eğitim verilmeli, %94.5 i kan bağışı ile ilgili promosyon verilmeli, %74 ü kan bağışından önce tetkik ve muayenenin yapılması gerektiği, %76.4 ü bağışlanan kanlarda Hepatit B testinin yapıldığını, %75.2 si bağışlanan kanlarda HIV testinin yapıldığını söylemişlerdir. %97 si kendilerine kan bağışı yapılmadan önce eğitim verilmediğini, %94.3 ü kan bağışından sonra promosyon verilmediğini, %43.8 i yakınlarını da teşvik edeceğini, %66.2 si promosyonun önemli olduğunu, %80.9 u acil kan ihtiyacı olduğunda kanı Kızılay dan sağlayacağını belirtmiştir.

21 SİZE VE YAKINLARINIZA ACİL KAN LAZIM OLDUĞUNDA KANI NEREDEN TEMİN ETMEYİ DÜŞÜNÜRSÜNÜZ? HASTANEDEN (KANA KAN) (50) 5.5% PARAİLE (9) 1% YAKINLARINIZDAN (112)12.4% KIZILAY (725) 80% Şekil 6. Eğitim ve promosyonsuz grupta ankete katılan bireylerin kan ihtiyacı halinde temin oranları ile ilgili dağılımı. %87.2 si kan bağışlamanın vatandaşlık görevi olduğunu, %87.5 i kan bağışlamaya gelirken yanında resmi kimlik belgesi olması gerektiğini, %77.4 ü kan bağışının 20-30 dakika süre alacağını, %94.9 unun kan bağışlamayı teşvik edeceğini belirtmiştir.

22 3.2. EĞİTİM VERİLEN BAĞIŞÇILARIN SONUÇLARI Çizelge 3. Eğitime katılan bireylerin demografik özellikleri. (n=880) Değişkenler n % Cinsiyet; Kadın Erkek Yaş 19 yaş ve altı 20-24 25-29 30-34 35-39 40 yaş ve üzeri Öğrenim Durumu; Okur Yazar İlk Ortaokul Mezunu Lise Üniversite Mezunu Okuyor Yüksek Lisans - Doktora Meslek; Öğrenci Memur Emekli İşçi Serbest Meslek Diğer 70 810 60 702 35 14 26 43 16 24 376 279 185 111 15 134 5 484 131 8.0 92.0 6.8 79.7 4.0 1.6 3.0 4.9 1.8 2.7 42.7 31.7 21.0 12.6 1.7 15.2 0.6 55.0 14.9

23 Çizelge 4a. Eğitime katılan bireylerin ankete verdikleri cevaplar. (n=880) Değişkenler n % Daha önce kan bağışında bulundunuz mu? 154 726 17.5 82.5 Kaçıncı kan bağışınız? İlk 2-5 6-10 11-20 688 123 17 52 78.2 14.0 1.9 5.9 Kan bağışı ile ilgili daha önce bilgi sahibi misiniz? Kanın yerini tutan başka bir madde/ilaç olmadığını biliyor musunuz? Daha önce kan bağışladıysanız nereye bağışladınız? Bağışlamadım Hastaneye Üniversiteye Kızılay a Bir seferde ne kadar kan bağışı yapılabilir 100 ml 250 ml 450 ml 600 ml Bilmiyorum Ne kadar sıklıkla kan bağışı yapılabilinir? 1 ay 2 ay 3 ay 6 ay Bilmiyorum 421 459 483 397 717 76 15 72 20 59 369 9 423 6 14 366 130 364 47.8 52.2 54.9 45.1 81.5 8.6 1.7 8.2 2.3 6.7 41.9 1.0 48.1 0.7 1.6 41.6 14.8 41.4 Kan bağışının yan etkileri var mıdır?** Halsizlik yapar Kilo aldırır Kilo kaybettirir İştah açar Yan etkisi yoktur Diğer E H E H 504 42.7 719 18.3 829 5.8 683 22.4 514 41.6 814 7.5 376 161 51 197 366 66 57.3 81.7 94.2 77.6 58.4 92.5 ** Birden fazla seçenek yanıtlanmıştır.

24 Çizelge 4b. Eğitime katılan bireylerin ankete verdikleri cevaplar. (n=880) Değişkenler n % Ülkemizde kan bağışları en fazla hangi yolla temin edilmektedir? Para ile Hastanede (Kana kan) Kızılay Kan bağışı yapmayı düşündüm ancak şu nedenle vermedim Halsiz kalabilirim Hastalık kapabilirim Yakınlarıma vermeyi düşünüyorum İhmal ediyorum Hiçbiri 29 64 787 88 88 23 123 558 3.3 7.3 89.4 10.0 10.0 2.6 14.0 63.4 Kan bağışını teşvik etmek için sizce hangileri etkilidir?** E H E H Kan bağışı yapılan yer hijyenik ve temiz olmalı Kan bağışı ile ilgili eğitim verilmeli Kan bağışı ile ilgili promosyon verilmeli TV-radyo programları ile bilgi verilmeli Bu işle ilgili kişilerin davranışları 862 840 683 501 439 18 40 197 379 441 98.0 95.5 77.6 56.9 49.9 2.0 4.5 22.4 43.1 50.1 Kan bağışı yapılmadan tetkik ve muayene gerekli mi? 681 199 77.4 22.6 Bağışlanan kanlarda hangi testler yapılıyor?** E H E H HIV Frengi Hepatit B Hepatit C Kızamık Size kan bağışı yapılmadan önce eğitim verildi mi? Eğitim verildikten sonra kan bağışı ile ilgili düşüncelerinizde olumlu yönde gelişme oldu mu? Eğitim aldıktan sonra, sizin kan bağışı ile ilgili olumlu gelişmenin yanında yakınlarınızı da teşvik eder misiniz? ** Birden fazla seçenek yanıtlanmıştır. 548 477 624 588 190 822 58 650 230 705 175 332 403 256 292 690 62.3 54.2 70.9 66.8 21.6 93.4 6.6 73.9 26.1 80.1 19.9 37.7 45.8 29.1 33.2 78.4

25 Çizelge 4c. Eğitime katılan bireylerin ankete verdikleri cevaplar. (n=880) Değişkenler n % Size kan bağışından sonra promosyon verildi mi? 444 436 50.5 49.5 Promosyon verilmesi sizde olumlu değişiklik yaptı mı? Promosyon verilmesi kan bağışını arttırmada önemli bir etkendir. Size ve yakınlarınıza acil kan lazım olduğunda kanı nereden temin etmeyi düşünüyorsunuz? Para ile Yakınlarınızdan Kızılay Hastaneden (kana kan) İşaretsiz Kan bağışlamak size neyi ifade eder? Mecburiyet Vatandaşlık görevidir Önemli değildir Bağışladığınız kan bir gün size veya yakınlarınıza geri dönecektir. Kan bağışlamaya gelirken yanınızda ne olmalıdır? Resmi kimlik belgesi Evlilik cüzdanı Sağlık fişi İşaretsiz Kan bağışı ne kadar zaman alır? 20-30 dk. 1 Saat 2 Saat 3 Saat İşaretsiz Kan bağışlamayı ve teşvik etmeyi düşünüyorum. 468 412 560 320 13 55 697 35 80 14 764 102 716 164 419 9 263 189 666 28 3-183 712 168 53.2 46.8 63.6 36.4 1.5 6.3 79.2 4.0 9.0 1.6 86.8 11.6 81.4 18.6 47.6 1.0 29.9 21.5 75.7 3.2 0.3-20.8 80.9 19.1

26 Örnekleme alınan bireylerin anket sorularına verdikleri cevaplar incelendiğinde; bireylerin büyük bir çoğunluğunun eğitiminin yüksek olduğu; üniversite mezunu-okuyor (%31.7), yüksek lisans-doktora mezunudur (%21.0). ÖĞRENİM DURUMU; OKUR YAZAR (16)1.8% YÜKSEK LİSANS DOKTORA MEZUNU (185) 21% İLK ORTAOKUL MEZUNU (24)2.7% ÜNİVERSİTE MEZUNU OKUYOR (279) 31.7% LİSE MEZUNU (376)42.7% Şekil 7. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin öğrenim durumları ile ilgili dağılım. %78.2 si ilk kez kan bağışında bulunmuştur. Şekil 8. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlama oranları ile ilgili dağılımı.

27 %47.8 inin kan bağışı ile ilgili daha önce bilgi sahibi olmadığı, %41.9 unun bir seferde 450 ml. Kan bağışı yapıldığını bildiği, %41.6 sının üç ayda bir kan verildiğini bildiği, %42.7 sinin kan bağışından sonra halsizlik yaptığı tespit edilmiştir. Şekil 9. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan bağışladıktan sonra yan etkileri ile ilgili düşünce dağılımı % 89.4 ünün ülkemizde kan bağışının Kızılay tarafından sağlandığı, %63.4 ünün kan bağışlamamasında hiçbir nedeninin olmadığı tespit edilmiştir.

28 KAN BAĞIŞLAMAYI DÜŞÜNDÜM ANCAK ŞU NEDENLE VEREMEDİM; 600 (558)63,4% 500 400 300 200 100 (88) 10,0% (88) 10,0% (23) 2,6% (123)%14,0% 0 Halsiz kalabilirim Hastalık kapabilirim Yakınlarıma vermeyi düşünüyorum İhmal ediyorum Hiçbiri Şekil 10. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlamama nedenleri ile ilgili düşünce dağılımı

29 %98 inin kan bağışı yapılan yerin hijyenik ve temiz olması, kan bağışını teşvik etme oranı olarak gözlenmiştir. Şekil 11. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan bağışını teşvik etme oranları ile ilgili dağılım.

30 %95.5 i kan bağışı ile ilgili eğitim verilmeli, %77.6 sı, kan bağışı ile ilgili promosyon verilmeli, %77.4 ü kan bağışından önce tetkik ve muayenenin yapılması gerektiği, %70.9 u bağışlanan kanlarda Hepatit B testinin yapıldığını, %62.3 ü bağışlanan kanlarda HIV testinin yapıldığını, %93.4 ü kendilerine kan bağışı yapılmadan önce eğitim verildiğini, %50.5 i kan bağışından sonra promosyon verildiğini, %80.1 i yakınlarını da teşvik edeceğini, %63.6 sı promosyonun önemli olduğunu, %79.2 si acil kan ihtiyacı olduğunda, kanı Kızılay dan sağlayacağını belirtmiştir. Şekil 12. Eğitimli grupta ankete katılan bireylerin kan ihtiyacı halinde temin oranları ile ilgili dağılımı. %86.8 inin kan bağışlamanın vatandaşlık görevi olduğunu, %47.6 sının kan bağışlamaya gelirken yanında resmi kimlik belgesi olması gerektiğini, %75.7 sinin kan bağışının 20-30 dakika süre alacağını bildiğini, %80.9 unun kan bağışlamayı teşvik edeceğini belirttiği tespit edilmiştir.

31 3.3. PROMOSYON VERİLEN BAĞIŞÇILARIN SONUÇLARI Çizelge 5. Promosyon verilen bireylerin demografik özellikleri. (n=350) Değişkenler n % Cinsiyet; Kadın Erkek Yaş 19 yaş ve altı 20-24 25-29 30-34 35-39 40 yaş ve üzeri Öğrenim Durumu; Okur Yazar İlk Ortaokul Mezunu Lise Üniversite Mezunu Okuyor Yüksek Lisans - Doktora Meslek; Öğrenci Memur Emekli İşçi Serbest Meslek Diğer 125 225 44 49 43 54 57 103 15 31 92 77 135 107 15 72 4 55 97 35.7 64.3 12.6 14.0 12.2 15.4 16.3 29.5 4.3 8.9 26.3 22.0 38.6 30.6 4.3 20.6 1.1 15.7 27.7

32 Çizelge 6a. Promosyon verilen bireylerin ankete verdikleri cevaplar. (n=350) Değişkenler n % Daha önce kan bağışında bulundunuz mu? Kaçıncı kan bağışınız? İlk 2-5 6-10 11-20 Kan bağışı ile ilgili daha önce bilgi sahibi misiniz? Kanın yerini tutan başka bir madde/ilaç olmadığını biliyor musunuz? Daha önce kan bağışladıysanız nereye bağışladınız? Bağışlamadım Hastaneye Üniversiteye Kızılay a Bir seferde ne kadar kan bağışı yapılabilir 100 ml 250 ml 450 ml 600 ml Bilmiyorum 188 162 150 124 38 38 243 107 266 84 149 67 36 98 9 40 207 14 80 53.7 46.3 42.9 35.4 10.9 10.9 69.4 30.6 76.0 24.0 42.6 19.1 10.3 28.0 2.6 11.4 59.1 4.0 22.9 Ne kadar sıklıkla kan bağışı yapılabilinir? 1 ay 2 ay 3 ay 6 ay bilmiyorum Kan bağışının yan etkileri var mıdır?** Halsizlik yapar Kilo aldırır Kilo kaybettirir İştah açar Yan etkisi yoktur Diğer ** Birden fazla seçenek yanıtlanmıştır. 113 67 24 83 148 26 6 13 202 75 54 1.7 3.7 57.7 21.4 15.4 E H E H 237 32.3 283 19.1 326 6.9 267 23.7 202 42.3 324 7.4 67.7 80.9 93.1 76.3 57.7 92.6

33 Çizelge 6b. Promosyon verilen bireylerin ankete verdikleri cevaplar. (n=350) Değişkenler n % Ülkemizde kan bağışları en fazla hangi yolla temin edilmektedir? Para ile Hastanede (Kana kan) Kızılay Kan bağışı yapmayı düşündüm ancak şu nedenle vermedim Halsiz kalabilirim Hastalık kapabilirim Yakınlarıma vermeyi düşünüyorum İhmal ediyorum Hiçbiri 9 56 285 35 45 12 84 174 2.6 16.0 81.4 10.0 12.9 3.4 24.0 49.7 Kan bağışını teşvik etmek için sizce hangileri etkilidir?** E H E H Kan bağışı yapılan yer hijyenik ve temiz olmalı Kan bağışı ile ilgili eğitim verilmeli Kan bağışı ile ilgili promosyon verilmeli TV-radyo programları ile bilgi verilmeli Bu işle ilgili kişilerin davranışları 340 336 256 260 195 10 14 94 90 155 97.1 96.0 73.1 74.3 55.7 2.9 4.0 26.9 25.7 44.3 Kan bağışı yapılmadan tetkik ve muayene gerekli mi? Bağışlanan kanlarda hangi testler yapılıyor?** 299 51 85.4 14.6 E H E H HIV Frengi Hepatit B Hepatit C Kızamık Size kan bağışı yapılmadan önce eğitim verildi mi? Eğitim verildikten sonra kan bağışı ile ilgili düşüncelerinizde olumlu yönde gelişme oldu mu? Eğitim aldıktan sonra, sizin kan bağışı ile ilgili olumlu gelişmenin yanında yakınlarınızı da teşvik eder misiniz? ** Birden fazla seçenek yanıtlanmıştır. 245 202 249 239 82 139 211 258 92 301 49 105 148 101 111 268 70.0 57.7 71.7 68.3 23.4 39.7 60.3 73.7 26.3 86.0 14.0 30.3 42.3 28.9 31.7 76.6

34 Çizelge 6c. Promosyon verilen bireylerin ankete verdikleri cevaplar. (n=350) Değişkenler n % Size kan bağışından sonra promosyon verildi mi? Promosyon verilmesi sizde olumlu değişiklik yaptı mı? Promosyon verilmesi kan bağışını arttırmada önemli bir etkendir. Size ve yakınlarınıza acil kan lazım olduğunda kanı nereden temin etmeyi düşünüyorsunuz? Para ile Yakınlarınızdan Kızılay Hastaneden (kana kan) İşaretsiz Kan bağışlamak size neyi ifade eder? Mecburiyet Vatandaşlık görevidir Önemli değildir Bağışladığınız kan bir gün size veya yakınlarınıza geri dönecektir. Kan bağışlamaya gelirken yanınızda ne olmalıdır? Resmi kimlik belgesi Evlilik cüzdanı Sağlık fişi İşaretsiz Kan bağışı ne kadar zaman alır? 20-30 dk. 1 Saat 2 Saat 3 Saat İşaretsiz Kan bağışlamayı ve teşvik etmeyi düşünüyorum. 350-232 118 229 121 4 29 274 14 29 18 289 43 296 54 270 10 34 36 290 24 5-31 297 53 100.0-66.3 33.7 65.4 34.6 1.1 8.3 78.3 4.0 8.3 5.1 82.6 12.3 84.6 15.4 77.1 2.9 9.7 10.3 82.9 6.9 1.4-8.8 84.9 15.1

35 Örnekleme alınan bireylerin anket sorularına verdikleri cevaplar incelendiğinde; bireylerin büyük bir çoğunluğunun eğitiminin yüksek olduğu; üniversite mezunu-okuyor (%22.0), yüksek lisans-doktora mezunudur (%38.6). ÖĞRENİM DURUMU; YÜKSEK LİSANS DOKTORA MEZUNU (135) 38.6% OKUR YAZAR (15) 4.3% İLK ORTAOKUL MEZUNU (31) 8.9% ÜNİVERSİTE MEZUNU OKUYOR (77) 22% LİSE MEZUNU (92)26.3% Şekil 13. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin öğrenim durumları ile ilgili dağılımı. %42.9 unun ilk kez kan bağışında bulunduğu tespit edilmiştir. Şekil 14. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlama oranları ile ilgili dağılımı.

36 %69.4 ünün kan bağışı ile ilgili daha önce bilgi sahibi olduğu, %59.1 inin bir seferde 450 ml. kan bağışı yapıldığını bildiği, %57.7 sinin üç ayda bir kan verildiğini bildiği, %32.3 ünün kan bağışından sonra halsizlik yaptığını söyledikleri tespit edilmiştir. 350 (326) 93,1% (324)92,6% 300 (283) 80,9% (267) 76,3% 250 (237)67,7% 200 (202) 57,7% 150 (113) 32,3% (148) 42,3% EVET HAYIR 100 (67)19,3% (83)23,7% 50 (24)6,9% (26) 7,4% 0 HALSİZLİK YAPAR KİLO ALDIRIR KİLO İŞTAH AÇAR YAN ETKİSİ KAYBETTRİR YOK DİĞER Şekil 15. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan bağışladıktan sonra yan etkileri ile ilgili düşünce dağılımı

37 %81.4 ünün ülkemizde kan bağışının Kızılay tarafından sağlandığı, %49.7 sinin kan bağışlamamasında hiçbir nedenin olmadığı tespit edilmiştir. Şekil 16. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan bağışlamama nedenleri ile ilgili düşünce dağılımı.

38 %97.1 inin kan bağışı yapılan yerin hijyenik ve temiz olduğunu düşünmesi, kan bağışını teşvik etme oranı olarak bulunmuştur. Şekil 17. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan bağışını teşvik etme oranları ile ilgili dağılımı. %96 sı kan bağışı ile ilgili eğitim verilmeli, %73.1 i kan bağışı ile ilgili promosyon verilmeli, %85.4 ü kan bağışından önce tetkik ve muayenenin yapılması gerektiği, %71.7 i bağışlanan kanlarda Hepatit B testinin yapıldığını, %70 i bağışlanan kanlarda HIV testinin yapıldığını, %60.3 ü kendilerine kan bağışı yapılmadan önce eğitim verilmediğini, %100 ü kan bağışından sonra promosyon verildiğini, %86 sı yakınlarını da teşvik edeceğini, %65.4 ü promosyonun önemli olduğunu, %78.3 ü acil kan ihtiyacı olduğunda kanı Kızılay dan sağlayacağı tespit edilmiştir.

39 SİZE VE YAKINLARINIZA ACİL KAN LAZIM OLDUĞUNDA KANI NEREDEN TEMİN ETMEYİ DÜŞÜNÜRSÜNÜZ? HASTANEDEN (KANA KAN) (14) 4% PARA İLE (4) 1.1% YAKINLARINIZDAN (29) 8.3% KIZILAY (274) 78.3% Şekil 18. Promosyonlu grupta ankete katılan bireylerin kan ihtiyacı halinde temin oranları ile ilgili dağılımı. %82.6 sı kan bağışlamanın vatandaşlık görevi olduğunu, %77.1 i kan bağışlamaya gelirken yanında resmi kimlik belgesi olması gerektiği, %82.9 u kan bağışının 20-30 dakika süre alacağını, %84.9 u kan bağışlamayı teşvik edeceğini belirttiği tespit edilmiştir.

40 3.4. ANKET GRUPLARININ DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ, KAN BAĞIŞIYLA İLGİLİ BİLGİLERİ VE KAN BAĞIŞIYLA İLGİLİ TUTUMLARINA VERDİKLERİ YANITLAR VE ANLAMLILIK DÜZEYLERİ Çizelge 7. Ankete katılanların demografik özellikleri ve anlamlılık düzeyleri Değişkenler Cinsiyet Erkek Kadın Öğrenim Durumu Okur -Yazar İlk-Orta Lise Üniv.Mez.-Okuyor Y.Lisans-Doktora Eğitim ve Promosyonsuz (n=906) Eğitim (n=880) Promosyon (n=350) n % n % n % 827 91.3 810 92.0 225 64.3 79 8.7 70 8.0 125 35.7 P <0.05 7 0.8 16 1.8 15 4.3 19 2.1 24 2.7 31 8.9 286 31.6 376 42.7 92 26.3 <0.05 339 37.4 279 31.7 77 22.0 255 28.1 185 21.0 135 38.6 Yaş Aralığı 19 yaş ve altı 76 8.4 60 6.8 44 12.6 20-24 585 64.6 702 79.7 49 14.0 25-29 43 4.8 35 4.0 43 12.2 30-34 54 6.0 14 1.6 54 15.4 35-39 65 7.2 26 3.0 57 16.3 40 yaş ve üzeri 83 9.0 43 4.9 103 29.5 Meslek Öğrenci 200 22.1 111 12.6 107 30.6 Memur 32 3.5 15 1.7 15 4.3 Emekli 41 4.5 134 15.2 72 20.6 <0.05 <0.05 İşçi 72 7.9 5 0.6 4 1.1 Serbest Meslek 306 33.8 484 55.0 55 15.7 Diğer 255 28.1 131 14.9 97 27.7

41 Ankete katılanların eğitim ve promosyonsuz grupta %91.3 ü erkek, %8.7 si kadın; eğitim verilen grupta %92 si erkek, %8 i kadın, promosyon verilen grupta %64.3 ü erkek, %37.7 si kadındır. Erkeklerin kan bağışına katılım oranının fazla olduğu görülmektedir. Eğitim ve promosyonsuz grupta %37.4 ü üniversite mezunu-okuyor, eğitim verilen grupta %42.7 si lise mezunu, promosyon verilen grupta %38.6 sı yüksek lisansdoktora mezunudur. Eğitim ve promosyonsuz grupta kan bağışlayanların oranı 20-24 yaş aralığında %64.6, eğitimli grupta %79.7 ile yine 20-24 yaş aralığıdır. Bu iki grupta gençlerin kan vermede ağırlıklı olduğunu görüyoruz. Promosyon verilen grupta ise, 40 yaş ve üzeri %29.5 tir. Eğitim ve promosyonsuz grubun %33.8 i serbest meslek sahibi, eğitimli grubun %55 i serbest meslek sahibi, promosyonlu grubun %30.6 sı öğrencidir. Ankete katılanların çoğunluğunun erkek olduğu (P<0.05), eğitim düzeyinin yüksek olduğu (P<0.05), kan bağışlayanların oldukça genç, ilk iki grupta 20-24 yaş arası olduğu, promosyonlu grupta ise 40 yaş ve üzeri %29.5 olduğu (P<0.05), çoğunluğunun serbest meslek sahibi olduğu, promosyonlu grupta ise öğrencilerin çoğunlukta olduğu (P<0.05) tespit edilmiştir.