-2
Coğrafi yakınlık unsurunu etkili bir şekilde kullanan İslam dünyası düşünürleri Hint ve Antik Yunan siyaset felsefeleriyle tanışmıştır. Özellikle Batı da kilise babalarının söylemleri dışında herhangi bir söylem kabul edilmezken Müslüman aydınlar 8. yy da Hint eserlerini (ör: Kelile ve Dimne), 9.yy. dan itibaren de başta Platon ve Aristo olmak üzere antik Yunan eserlerini inceleme ve analiz imkanı bulmuşlardır. Şii ve Sünni yaklaşımlar çoğunlukla emirlik düşüncesi etrafında ayrılmışlardır. 2
3 İSLAM SİYASİ DÜŞÜNCESİ İbni Sina da Devlet Yönetimi ve Hükümdar İlk lider Peygamber İslam devletlerinde hükümdar kanun yapıcı kişi Onun ilan ettiği yasalara kitlelerin uyma mecburiyeti var İdeal devlette hükümdarın 4 özelliği olmalı Cesaret, tevazu ve adalet gibi sütün özelliklere sahip olmalı Pratik erdemlere ulaşacak zeka ve kapasiteye sahip olmalı Kutsal savaş olan cihadı yönetecek kabiliyette olmalı Şer i hukuk konusunda uzmanlaşmış olmalı İdeal İslam devletinin yöneticisi olan halife seçimle başa gelmeli Servet yahut kuvvet kullanarak elde edilen iktidar meşru değildir
4 İSLAM SİYASİ DÜŞÜNCESİ Adil ve uygun bir yönetici seçmek inananların görevi Şayet yanlış birini seçerlerse o zaman suçlu durumuna düşerler Zalim hükümdar alaşağı edilmeli hatta öldürülmeli Kendisini alaşağı etme imkanı varken indirmeyen halkı da cezalandırmak gerekir Bu anlayış, ne pahasına olursa olsun Ulul Emre itaati öngören Sünni anlayışa ters düşmektedir Toplumun rızasını almadan hukuk dışı yollardan iktidarı ele geçiren zalim yöneticiye karşı başkaldırıyı meşru gören ender filozoflardan Thomas Aquinas, Salisbury John ve J. Locke gibi
İbni Sina da Devlet Yönetimi ve Hükümdar İyi yönetici, halkına adalet dağıtmakla ve adil davranmakla yükümlü Hikmet (bilgelik), tevazu ve cesaretin bir araya gelişiyle adalet oluşur Bu değerler aracılığıyla halkına adalet dağıtmalı Yönetici, yanlış yolda olan diğer devletleri de düzeltmeli Peygamber tarafından getirilen anayasa kul yapısı tüm anayasalardan üstün Her yönüyle mükemmel anayasadır Bir millet yanlış yolda ise o zaman bu anayasanın onlara uygulanması kaçınılmaz Reddeder ya da karşı koyarsa cezalandırma kaçınılmaz 5
İbni Sina 6 İSLAM SİYASİ DÜŞÜNCESİ İslam Devletinde Yönetilenler Vatandaşlar temel dini görevleri yerine getirmekle yükümlüdürler Zira ibadet, bireysel sorumluluk olmakla birlikte, vatandaşları bir araya getiren güçlü bir bağ oluşturmaktadır (ibadetin sosyal yönü) İbadet, insanlarda devletlerini koruma isteği de geliştirir Bunun için uygun ortamı hazırlamak ve geliştirmek hükümdarın görevi Hükümdar bu konularda ne çok aşırı gitmeli ne çok gevşek olmalı. Daima orta yolu takip etmeli İbadetler konusunda da daima orta yolu tavsiye etmiş
İbni Sina 7 İSLAM SİYASİ DÜŞÜNCESİ Toplum 3e ayrılır: yöneticiler, askerler, zanaatkarlar (Platon) Bu sınıflar üzerine düşeni yapmalı Yöneticinin görevi bunları kendi alanların tutarak görevlerini aksatmamasını sağlamak Dayanışma gücü gelişmiş bir toplum modeli öngörür Biri görevlerini yapamayacak hale gelirse ona bakmak toplumun ahlaki görevidir (Plato: öldürülmeliler) Toplumun refahı için devletin gelir olmalı Devlet vergi ceza ganimet gibi gelir kalemleri oluşturabilir Ancak bu işi yaparken adalet ve hakkaniyet ilkesini asla ihmal etmemeli
İbni Rüşd (Averose/Averocçuluk) (1126-1198) Sevilla şehrinde yaşamış bu şehrin kadısı olmuştur Batı dünyasında büyük etki meydana getirdi Teoloji, felsefe, tıp alanlarında uzmanlaştı Aristo hakkında çok yazdı. Batının onu tanımasına vesile oldu Gazaliyle fikir ayrılıkları var Gazali nin Tahafetul Felasifun (Filozofların Yanılgıları) na karşı Tahafetul Tahafut (Yanılgının Yanılgıları) kitabını yazmıştır Felsefinin ateşli savunusunu yapar İslam Dünyasında felsefenin son kalesi olarak kabul edilir Onun fikirlerinden etkilenen Averoscular olarak bilinen akım, önceleri Sicilya, daha sonra da Avrupa içlerine nüfuz ederek Reform hareketinin başlamasına etkili oldu Batı Antik Yunan ve Aristo yla İbn-i Rüşd sayesinde tanışmıştır 8
9 İSLAM SİYASİ DÜŞÜNCESİ İbni Rüşd de Din ve Felsefe Vahyin 1.fiziksel 2.metafiziksel olmak üzere 2 anlamı var Şeriat fiziksel anlamı ile ilgilenir Felsefe, metafiziksel (yani gizli anlamıyla ilgilenir) Hakikat tek fakat felsefe ve din onu 2 farklı yorumunu oluşturur Allah, Peygamber le neyi göndermeyi murat buyurmuşsa, felsefe de aynı şeyi amaçlamamıştır. İkisi de aynı hakikate vazederler Vahyin rasyonel yorumunu yapabilenler, böylece onun gizli anlamını okuyabilenler filozoflar Filozoflar bunu, kelam ya da fıkıhla değil, ispatlayıcı yaklaşımla gerçekleştirir Filozoflarla sıradan insalar ararsında fark var
10 İSLAM SİYASİ DÜŞÜNCESİ İbni Rüşd de Din ve Felsefe Felsefe filozoflara ait, din tüm insanlara Fakat sıradan insanlar Kutsal Yasa da bulunan soyut ve gizli mesajları anlayamazlar Hakikat çıplak gözle görülemez (Plato) Sıradan insan, ispatlama kapasitesinden çok ikna olma eğilimine sahip Filozoflarda ispatlayıcı akıl var (özel ve seçkin bir sınıf) İdeal devletin anayasası: şeriat Şeriatı en iyi anlayıp yorumlayabilenler:filozoflar İdealdevletinenönemlisınıfıdırlar bunedenle İdealdevlette3 sınıf: filozoflar, yöneticiler,kitleler
İbni Rüşd de Din ve Felsefe Peygamberlik son derece önemlidir. Yalnızca Peygamber, Allah ın iradesini açıklamaya ve ilan etmeyemuktedirdir. Peygamber e gelen vahiy yasa niteliğinde Bu yasa, insana kendisi için neyin iyi olduğunu ve iyi olanı nasıl elde edeceğini anlatır İnsanlar, kapasiteleri ve doğal özellikleri itibariyle farklı olduklarına göre mutluluk da doğal olarak göreceli KutsalYasa, herkesiortak değerleretrafında mutlu kılar Bu yasa, insanlara hem bu dünyada, hem de öte dünyada onları mutlu kılacak pratik sanatlarkazandırır 11
İbni Rüşd de Devlet ve Yöneticilik Aristo ya yakın bu konuda İnsanı siyasi hayvan kabul eder İşbölümü yaparak beraber yaşamak doğasında var Devletin amacı: hukukun çerçevesi içinde insanları kendi amaçlarına uygun olarak mutlu kılmak Bunu en iyi yapan Peygamber Peygamber: filozof ve yönetici Şeriatla yönetilen devlet ideal devlet Siyaset bilimi de felsefe de peygamberlik de aynı şeyi amaçlar: insanın mutluluğu 12
İbni Rüşd de Devlet ve Yöneticilik İdeal devlette yöneticinin 5 özelliği olmalı Bilgelik Üstün zeka İyi tahmin İkna kabiliyeti Savaş yönetme becerisi Bu karakterleri taşıyan öneticinin olduğu devlet ideal devlete yaklaşır Yöneticide bu karakterler yoksa filozofun yardımıyla yönetmeli İdeal devletin hem vatandaşları hem de yöneticileri için eğitimin önemine vurgu yapar Devlet adamları mantık ve matematiğinde içerisinde yer aldığı bir felsefe eğitimi almalıdır 13
İbni Rüşd de Devlet ve Yöneticilik Platon, Aristo ve Farabi gibi ideal ve bozulmuş devlet formlarından söz eder İdeal devlet Asrı Saadet dönemi (Altın Çağ der) Devletin başı aynı zamanda kanun koyucu ve filozof-hükümdar olan imam kimliğine sahiptir İdeal devletin 3 öğesi: halife, şer i hukuk ve iyi siyaset Platon un hayal ettiği ideal devlet o şekliyle hiç olmayacağını ileri sürer En yakın duran formu hilafet ve şeriatla yönetilen İslam Devleti modelidir 8 bozulmuş devlet formu: monarşi, aristokrasi, timokrasi, oligarşi, demokrasi, despotluk, zorunlulukları giderici ve zevk için çalışan devlet 14
15 İSLAM SİYASİ DÜŞÜNCESİ İbni Rüşd de Devlet ve Yöneticilik Kendi döneminin devletlerini değerlendirdiğinde Muaviye ile başlayan Arap devletleri ideal devletten sapmışlar Bu devletler kendi menfaatleri için cihat faaliyetleri yürütmektedir Oysa İslam'ın temel amacı barışçıl yöntemle yaymak Müslümanlar, savaşmak durumunda kalıyorlarsa bunu da İslami amaçlar için yapmalılar Oysa mevcut devletler bunu İslam için değil kendileri için yapmaktadır. Mevcut İslam devletlerini kadınların durumundan dolayı da eleştirir Kadınların nüfus olarak erkeklerin iki katından fazla olmalarına karşın 2. bir pozisyonda olmalarından devletleri sorumlu tutar Kadınların sosyal hayatta erkekler gibi aktif olmalarını savunur.
16 İSLAM SİYASİ DÜŞÜNCESİ İbni Rüşd de Hukuk ve Adalet Hukuk: genel ve özel (Aristo gibi) Genel hukuk: tüm toplumlar ve insanlar için gerekli hukuk Özel hukuk: her toplumun kendi ihtiyaçları için yaptığı hukuk İnsanlar özel hukuktan çabalayarak genel hukuka ulaşabilirler* İslam hukuk sistemini Yunan ın Nomos larına tercih eder. Şer i hukuk insanı erdemli kıldığına inanır 2 tür adalet: mutlak ve siyasi Mutlak adalet: daha geniş olup, insanlar arasındaki ilişkileri düzenler Siyasi adalet: yönetenle yönetilen arasındaki ilişkileri düzenler Siyasi adalet: kısmen doğal kısmen de sözleşmeye dayalıdır Siyasi adaletin sağlanmasının2 ayağı var: 1-yönetici, yönettiklerine karşı eşit muamelede bulunur 2-İnsanların doğal kabiliyetlerine göre işbölümü yapar (Plato da olduğu gibi) Bu hususlara dikkat eden yönetim gerçek adaleti yerine getirir
Gazzali(1058-1111) Selçuklular döneminde Nizamiye medreselerinde hocalık yapmıştır. İnsanların toplum halinde ve işbölümü içinde yaşamalarının zorunluluğunu kabul eder. Devlet birlikte yaşam kapsamında ortaya çıkan problemler nedeniyle ortaya çıkar Hükümdar olmazsa sürekli bir karışıklık ve kılıçların dinme bilmeyen şakırtısı, bunu sonucunda da ortaya çıkan açlık hastalıklar, meslek ve sanatlarınsonun gelmesiile sonuçlanır. Din ile devlet biri olmadan diğerinin yaşayamayacağı bir bütündür Din, insan toplumunun temeli hükümdarda bu temelin koruyucusudur. Devlet bedene benzetilir,hükümdarda bu bedenin kalbidir. Hükümdar, akıl makamındaki vezirine danışarak arzu ve hiddet makamındaki memurlarını denetler. Hükümdaradil ise Allah ın vekil ve halifesidir,değilse şeytanın kendisidir 17
Gazzali nin Hükümdarın adaletli olması için verdiği 10 ilke Gördüğü davalarda hayalen kendisini tarafların yerine koymalıdır Kendisi için israfa kaçmamalı, sade yaşamalıdır. Adalet isteyeninhakkını vermelidir Resmi işlerde yumuşaklıkla davranmalıdır Vatandaşlarının, kanun hakimiyeti ile yetinmelerini sağlamalıdır Kanuna aykırı hiçbir işe girmemelidir Zayfı ile kuvvetli eşittutulmalıdır Alimlere fikir özgürlüğü tanımalı, onlarla sık sık beraber olmalı ve onlara danışmalıdır Vali, hakim ve diğer memurlarının hizmetlerini sürekli denetlemelidir Her ne sebeple olursa olsun gururakapılmamalıdır. 18
İbn-iTeymiye (1263-1328) Politik çalkantıların hakim olduğu bir dönemde yaşamıştır. Yaşadığı dönemde iki büyük devletin İlhanlılar (Moğollar) ve Memlüklü devletinin çatışmalarınaşahit olmuş ve Memlüklüleri desteklemiştir. Moğollarla savaşmanın bütün Müslümanlara vacip olduğunu ileri sürmüştür. Dolayısıyla Teymiye sadece bir fikir adamı değil aynı zamanda bir eylemadamı olarak dakabul edilir. Verdiği bir takım hükümler yaşadığı çağın gerilimli sosyo-politik ortamın etkisindedir. Bu hükümlerin bazılarına toplumda ileri gelen ulemanın bazı çekinceleri olmuştur. Bazı fikirleri, bugün İslam toplumlarında varlık bulan radikal akımları fikren beslemektedir 19
İbn-i Teymiye (1263-1328) Eserlerinde siyaset, kamu ve kamuda görev alacakları tanımlamak üzere birden çok kavram yer almaktadır. Bu kavramlar, üç ana konuyu tanımlamak üzere kullanılmıştır. Bunlardan ilki, kamu yönetiminde görev alacak personel, diğeri bu personelin yönetiminde yer alacak olan halk ve bir diğeri de bu görevlere atanma konularıdır. İdarecilik, halk ve yöneticilik yetkisi Eir insanın vacip olan kamu görevini üstlenirken temel hedefi, bu görevin,kendisini Allah a yaklaştıran bir araç olarak kabul edilmesidir. Din ile siyaseti özdeşleştirmez; aksine siyaseti dinin hizmetinde bir enstrüman, dinin amaçlarının kendi vasıtasıyla tamamlanması anlamında bir araç olarak dine eklediği ifade edilebilir. 20
İbn-i Teymiye (1263-1328) Toplum halinde yaşamak, kaçınılmaz bir durumdur ve toplumun olduğu her yerde kuralların olması zorunludur. Otoritenin olması gerektiğini savunur. Üç kişi bir sefere çıktığında içlerinden birisini emir olarak seçsinler emrine dayandırır hükmünü Siyaset felsefesinde yönetici değil halk merkezdedir. Yöneticiye itaat onun Kuran ve Sünnete itaat etmesine bağlanmıştır. Bu anlamda teokratik yönetim tarzına karşıdır çünkü teokratik yönetim tarzında sistem bir bütün olarak yöneticiye uydurulur ve yönetici hatasız ve yanılmaz olarak kabul edilir. İbn-i Teymiye de ise yönetici halk tarafından seçilen ve şeriat tarafından kontrol altında tutulan bir Sıradan bir insandır. 21
İbn-i Teymiye (1263-1328) Diğer taraftan insanları yöneticiye itaatlerini fıtri bir durum olarak kabul eder sadece dini hükümlere dayandırmaz insanlar menfaat gördükleri yerde yöneticiye itaat ederler İbn-i Teymiye ye göre din ancak 3 şeyle kurulur Kitap (şeriat), mizan (adalet) ve demir (kılıç) Yöneticiler devlet görevine atayacakları kişinin en yetenekli ve ehil birisi olması konusunda hassas olmaları gerektiğini söyler. âlimler, yöneticilere göre şeriat konusunda daha bilgilidirler. Eğer yöneticiler, şeriattan saparlarsa âlimler onlara verdiği desteği çekmeli, gerekirse onları doğru yola iletmek için zor kullanmalıdırlar. şûrayı İslam devletinin temel kurumlarından biri olarak devlet yönetimine yerleştirir. Fakat onun düşüncesindeki şûra, sadece tavsiye eden bir konumda değildir.aynı zamanda onun zorlayıcı/bağlayıcı gücü de vardır. 22
İbn-i Haldun (1332-1406) Kahire doğumlu düşünür ve devlet adamı. Kitabül İber'in Mukaddimesi meşhurdur. Toplumal bir varlık olan insan birbirleriyle işbirliği yaparak "kurumları" oluşturmaya başladıkça Umran (kültür/medeniyet" oluşturmaktadırlar. Oluşan bu yeni yapıda bireyleri bir arada "asabiye" bağları bir arada tutar. "Asabiye" bağları güçlü toplumlar ilerlemeyi vedevlet kurmayı başarırlar. İki toplum türünden bahseder: "Bedevi" (göçebe) ve "Hadari" (yerleşik) toplumlar. Toplum geliştikçe "asabiye" bağının yerini "sultana bağlılıkvedin gibi" diğer bağlar alır. Bu bağları zayıflayan "hadari"lerin zaman içerisinde "asabiye" bağları kuvvetli bedeviler tarafındanele geçirilirler. Devleti insan hayatına benzetir: Doğar, büyür, yaşlanır ve ölürler. Fetih (şef, bey); hükümdarlık (Melik); Ekonomik refahvedebdebe; doyum, taklit ve kendini beğenme;sefahat,israf ve çöküş 23
24 İSLAM SİYASİ DÜŞÜNCESİ İnsanların toplu olarak yaşamaya başladıktan sonra umran kurmak bir zorunluluk halini alır. Umran kurulunca da insan doğasında bulunan saldırganlığın önlenmesi amacıyla koruyucu güce devlet ihtiyaç duyarlar. Devletin sağlaması gereken şartlar Devletin gücü ancak hukukun uygulanmasıyla gerçekleşir Adalet ve hukukun üstünlüğü) Devlet ancak halk aracılığıyla gücünü artırabilir (Meşruiyet) Halk servet edinmeden varlığını sürdüremez (teşebbüs hürriyeti) Servet gelişme (umran/medeniyet) olmadan elde edilemez Gelişme adalet olmadan sağlanamaz Adaleti sağlamak yöneticinin görevidir
Hem Yahudi hem Hristiyan dünyası, klasik öğretiyi canlı tutan ve onlara aktaran bu ekole çok şey borçludur Bu ve benzer çabalar, Hristiyan Dünyasını hem Aristo ile hem de İslam düşüncesiyle kendi fikirlerini sentezleme çabası içerisine girmelerine sebep olmuştur. Yenilenme ve reofrmhareketlerini başlatmıştır Kilisenin dogmatik fikirlerinin tartışılması sağlanmıştır. 25