Deneyin No : EM Deneyin Adı : Wheatstone Köprüsü Deneyin Amacı : Bu deneyin amacı Wheatstone köprüsü metodu kullanılarak metal telin ya da direncin özdirencini ve direncini tayin etmektir. Teori : Bilinmeyen direnci belirlemek amacıyla Wheatstone köprü devresi kullanılır. Paralel ve seri bağlı dirençlerin toplam direnç değerleri ölçülür. The Wheatstone Köprü Metodu: The Wheatstone Köprü devresi ile değeri bilinmeyen bir direncin değeri tipik multimetre ve ohmmetre ile elde edilen değerden daha yüksek doğrulukla elde edilir. Voltaj kaynağı, galvanometre ya da ampermetre ve 4 direncin birbiriyle bağlantısından oluşan basit bir köprü devresidir. Şekil. 3.. Eğer B ve C noktaları arasında galvanometre kullanılarak akım ölçülürse, R x değeri sapma olmaksızın ölçülebilir. R x değeri bilinen R, R ve R kullanılarak bulunabilir. Galvanometre ya da ampermetre sıfırı gösterdiğinde köprü dengededir. Köprü dengede olduğunda R x üzerindeki voltaj değeri R üzerindeki voltaj değeriyle aynı olmalıdır. B ve C noktaları arasında potansiyel olamaz. Bu yüzden I ve I akımları birbirine eşittir. Denge durumunda bütün birleşim noktalarına Kirchhoff un. Yasası uygulanır: = 0 3. Burada I v sürülen ya da birleşme noktasındaki akım değeridir. Eğer v. iletkende geçen akım birleşme noktasına ters ise I v değeri negatif alınır. Her kapalı devre için Kirchhoff un. Yasası uygulanır: = 0 3. Burada R v v. iletkendeki direnç ve U v ise voltajdır. Wheatstone köprü devresi için, aşağıdaki denklem elde edilir. R x = R R /R =R.I /I 3.3 Burada R x bilinmeyen dirençtir ve Şekil. de gösterilmiştir. Özdirenç: Endüstride kabloların direncini hesaplamada, çap ve uzunluk cinsinden ifade etmek yaygındır. Ayrıca aynı boyutlardaki malzemelerin direncini tayin etmek dört etkene bağlıdır:- Malzemenin cinsi - Uzunluk 3- Alan 4- Sıcaklık. Aynı sıcaklıkta ve aynı fiziksel boyutlardaki iki iletken için, etkin dirençler sadece malzemenin cinsi ile belirlenir. Uzunluktaki artış direncin artmasına yol açar. Kesit alandaki artış direncin azalmasına yol açar. Son olarak, aynı yapıdaki iletkenler için sıcaklıktaki artış dirençteki artışa neden olur. İletkenin direnci aşağıdaki gibidir: R ρl/a 3.4 Burada R iletkenin direncidir ve birimi ohm () dur., l cm cinsinden uzunluk, özdirenç, A kesit alandır(cm ).
Deneysel yöntem: Devreyi şekil 3. deki gibi kurunuz. Şekil 3.: Wheatstone köprüsü ile bilinmeyen direnci bulmak için deneysel düzenek Şekil 3.: Wheatsone köprü devresi Galvanometrenin sıfır sapma gösterdiği direnç değerini değiştiriniz. Bu pozisyondaki R x değerini okuyunuz. Her bir direncin akım ve voltaj bileşenlerini ölçünüz. Ohm metre kullanarak R x değerini okuyunuz. Sorular:. Malzemelerin özdirenci neden farklıdır?. Malzemenin özdirenci nelere bağlıdır?
Deney No : EM Deneyin Adı : Yerin manyetik alanı Deneyin Amacı : Yerin yatay ve dikey manyetik alan şiddetinin bileşenlerinin elde edilmesi. Teorik Bilgi : Manyetik Alan Amper yasası: İletken bir telden zamanla değişmeyen bir akım geçirildiğinde ve akım taşıyan tel düzgün bir geometriye yani yüksek bir simetriye sahip olduğunda uygulanabilen bir kanundur. Bu kanuna göre bir halkanın sahip olduğu kararlı akımdan dolayı oluşan manyetik alanın büyüklüğü, o halkadaki akımla doğru orantılıdır. Bu B. dl = 0.I. dir. Burada 0 serbest uzayın manyetik geçirgenliğidir. İletken bir telden akım geçirilirse telin etrafında manyetik bir alan oluşur. Manyetik kuvvet: Aralarında belirli bir mesafe bulunan iki teli güç kaynağına bağlayalım. Öyle ki akım bir telden çıkıp diğerine gidebilsin. Akım verildiğinde tellerin birbirini ittiği gözlenir. Bu nasıl olabilir? Şimdi telleri akımlar aynı yönlü olacak şekilde bağlarsak teller birbirini çeker. Bu durgun yüklerin oluşturduğu elektrostatik kuvvet olamaz. Sizi manyetik kuvvetle tanıştıralım. Durgun bir yük sadece E elektrik alanı oluşturuyordu; hareketli yük ise (örneğin akım) elektrik alana ek olarak bir de B manyetik alan şiddeti oluşturur. h B E h B R h B H Şekil.. Yatay düzlemde manyetik alan şiddetlerinin vektörel gösterimi. Telden geçen bu akımın sayesinde oluşan manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile belirlenir. Bu kurala göre önce başparmak akım yönünde olacak şekilde sağ el ile tel kavranır, diğer dört parmak ise manyetik alan yönünde kıvrılır, buna göre akımın yönünü başparmağımız, manyetik alanın yönünü diğer dört parmak gösterir. Bobinler için ise tam tersi durum mevcuttur. Manyetik alan ve kuvveti açıkladıktan sonra bir pusulayı manyetik alan içersine koyduğumuzda pusula iğnesinin ona etkiyen manyetik kuvvetten dolayı döneceğini artık söyleyebiliriz. 3
Deneyimizle ilgili teorik bilgileri verdiğimize göre deneyimize geçebiliriz. Yerin manyetik alan şiddetinin bileşenleri bilinmemektedir. Bunları bulmak için bilinen bir yönde uygulanan sabit manyetik alan ile bu bileşenleri bulmak mümkündür. Bu sabit manyetik alan için Helmholtz bobinleri kullanılacaktır. Eğer deney düzeneğinde Helmholtz bobinlerinden hiçbir akım geçmesse manyetik iğne yatay pozisyonda kuzey yönündeki yerin manyetik alan şiddetinin gösterecektir ( B ). Eğer Helmholtz bobinlerine sabit akım ( I H ) uygulanırsa teorisini yukarıda anlattığımız gibi Helmholtz bobinlerinde sabit manyetik alan ve buna bağlı olarak da manyetik alan şiddeti ( E B H ) oluşacaktır ve bunun sonucunda iğne açısı kadar her iki manyetik alan şiddetinin yönüne bağlı olarak yönelecektir. Bu yönelimdeki manyetik alan şiddeti ( h B ) iğneye uygulanmış olan manyetik alan şiddetlerinin bileşenlerinin vektörel toplamıdır. h h h B B H H E BR.sin( ) B sin.( ) R H R B k. I.3 Burada k Helmholtz bobinlerinin kalibrasyon (ölçümleme) faktörüdür ve deneyden elde edilir. Özel 0 durumda 90 dir ve kuzey güney yönündeki yerin manyetik alan şiddetinin yatay bileşeni ile Helmholtz bobinlerinin yatay bileşeni birbirine dik olduğu zaman h h sin BE. k. IH cos burada ve 0 90.4 B.tan k. I.5 E H. v B E h B B E E Şekil.. Düşey düzlemde manyetik alan şiddetlerinin vektörel gösterimi. Yerin manyetik alanın yatay bileşeni ( h B ) bu şekilde bulunduktan sonra gerekli ifadeler kullanarak yerin manyetik alan şiddetinin düşey bileşeni de ( v B ) bulunabilir. v E E h BE BE. tan( ).6 4
DENEYİN YAPILIŞI Şekil.3. Deney düzeneğinin gösterimi. ) Şekil.3 de gösterildiği gibi ilk önce Helmholtz bobinlerini DC güç kaynağına sonrada bunları 00 ohm luk reostaya ve ampermetreye bağlayınız. ) Manyetik alan şiddet dedektörünü teslametreye bağlayınız. 3) Helmholtz Alanının Kalibrasyonu: a) Manyetik alan şiddet dedektörünü teslametrede kalibre ediniz. b) Akım uygulayarak Helmholtz bobinleri tarafından manyetik alanın oluşmasını ve manyetik alan şiddet dedektörünün teslametredeki değerini gözleyiniz. Tablo.. Helmholtz bobinlerinin k kalibrasyon faktörünü bulmak için gerekli olan deneysel veriler. (Sonuçlar formüle edilip grafikle gösterilecek) h B H (mt) I H (ma) 4) Uygulanan Akımla İğnenin Sapma Açısının Ölçülmesi: 5
a) Teslametreyi kapatınız. b) Manyetik iğneli pusulayı sistemden uzakta bir yerde (manyetik alanlardan etkilenmemek için) yatay olarak tutup yerin manyetik alan yönünü belirleyiniz. c) Pusulayı Helmholtz bobinlerinin ortasına koyunuz. Pusula iğnesinin Helmholtz bobinleri ile paralel olmasını sağlayınız. Bobinler kuzey-güney doğrultusunda olduğunda bobinlerin oluşturdukları manyetik alan gibi yerin manyetik alanın yatay bileşenine dik olacaktır (şekil. deki). d) Uygulanan sabit akımla iğnenin sapma açısını ölçünüz. Tablo.. Yerin yatay manyetik alanının şiddetini ( h B ) bulmak için gerekli olan deneysel veriler. (Sonuçlar formüle edilip grafikle gösterilecek) I H (ma) h H E B (mt) (0) tanα 5) Eğilim Açısının Ölçülmesi ( ): a) I=0 için manyetik iğneli pusulayı b) Manyetik iğneli pusulayı 0 90 dikey konuma getirerek oluşan açıyı ölçünüz ( ). 0 80 döndürünüz ve sapma açısını ölçünüz ( ). ( ) Formülünden eğilim açısının ortalama sapması hesap edilecek. Bu ifade bulunduktan sonra yerin düşey manyetik alanının şiddeti bulunacak. Son ifade olarak toplam yerin manyetik alanı şiddetinin değeri ( B E ) ( B E v B E h B E ) ifadesi ile bulunacak. 6) Deney hakkında yorumlarınızı deney raporuna yazmayı unutmayınız. Sorular : a) Ampere yasası nedir? b) Manyetik kuvvet nedir ve nasıl oluşur? c) Akım geçen telden ve bobinden oluşan manyetik alanın yönü nasıl bulunur? 6
d) Akım geçen bobinin biraz uzağına üzerinden herhangi bir akım geçmeyen bir bobin konulursa ne olur? 7
Deney No Deneyin Adı 8 : EM3 : Selenoidlerin indüktansı. Deneyin Amacı : Farklı selenoidlerin indüktanslarının bulunması ve selenoidin belli parametrelerine bağlılığının incelenmesi Teorik Bilgi : İletken bir telden zamanla değişmeyen bir akım geçirildiğinde ve akım taşıyan tel düzgün bir geometriye yani yüksek bir simetriye sahip olduğunda bu telin sahip olduğu kararlı akımdan dolayı manyetik alan oluşur (Amperé kanunu) ve bu manyetik alanın büyüklüğü, o halkadaki akımla doğru orantılıdır. B. dl = 0.I 3. Burada 0 serbest uzayın manyetik alanı ne ölçüde geçirebildiğini gösteren manyetik alınganlıktır. Telden geçen akım sayesinde oluşan manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile belirlenir. Bu kurala göre önce başparmak akım yönünde olacak şekilde sağ el ile tel kavranır, diğer dört parmak ise manyetik alan yönünde kıvrılır, buna göre manyetik alanın yönünü başparmağımız, akımın yönünü de diğer dört parmak gösterir. Bu deneyde bobinlerden geçen akımın oluşturduğu manyetik alanla ilgileneceğiz. Bu manyetik alan; akım (I), bobinin alanı (A), bobinin sarım sayısı (N) ve bobinin uzunluğuna (l) bağlı olarak değişir. Bobinde oluşan manyetik alan l Bu manyetik alan rolduğunda daha basit bir şekilde elde edilebilir. H I. N 3. l dir. İletken bir bobin bir manyetik alana yerleştirildiği zaman ilmeğe nüfuz eden manyetik akı 0..H.A 3.3 dir. Burada 0 serbest uzayın manyetik alanı ne ölçüde geçirebildiğini gösteren manyetik geçirgenlik ve de ortamın (bu deneyde hava ortamının) manyetik geçirgenliğidir. Manyetik alan H, değişmezse manyetik akı de, sabit kalır. Manyetik alan ve böylece bobin kesit alanının içinden geçen manyetik akı zamanla değiştiğinde bir voltaj ve sonuç olarak da bir akım bobinde indüklenir. İndüklenen voltajın ve akımın büyüklüğü ve yönü manyetik alanın nasıl değiştiğine bağlıdır. Bu Faraday Kanunu olarak bilinir. Şimdi Faraday kanunu herhangi bir bobin ve ona yaklaştırılan başka bir bobinde oluşan etkilerini görelim. Faraday Kanunu d U N 3.4 dt dir. Bunu 3.3 eşitliğine uyguladığımız zaman
dh U. A. N 3.5 dt eşitliğini elde ederiz. N, üzerinden akım geçirilen bobinin sarım sayısı. Bu bobine N sarım sayılı başka bir bobin yaklaştırıldığında bu bobine bir U voltaj, indüklenir ve bu voltaj eşitliği ile verilir. U di. 0A. N N 3.6 dt l Kısaca bu bilgileri verdikten sonra şimdi de deneyimizle ilgili ifadeleri belirleyelim. Biz deneyimizde akım geçirilen bir bobine başka bir bobin yaklaştırıyoruz. Faraday kanununa göre bu ikinci bobinde bir indüksiyon akımı ve buna bağlı olarak da bir manyetik alan oluşuyor. İkinci bobinde indüklenmiş voltaj, olur. Burada L N U ind. N. N. 0.. A.. I L. I 3.7 l N. r L 0... 3.8 l dir ve bobinin indüksiyon sabiti (indüktansı) olarak adlandırılır. Uygulamada l>>r şartı sağlanamayabilir. Bu durumda 3.8 formülünden daha doğru sonuç veren aşağıdaki ifade kullanılabilir. Yani yapacağınız deneyde de sağlanan l>r durumu için: L=.0 N r l -6 r formülünü kullanmanız tavsiye olunur. 3/ 4 Deneyde farklı bobinler kullanılarak her bir bobinin indüktansı bulunacaktır. L değeri LC devreleri için rezonans frekansı f = 3.0 π LC 0 ile verilir. Buradan indüktans rahatlıkla bulunur: T L= 3. 4π f C 0 T 3.9 Deneyin Yapılışı 9
Şekil 3.. Deney düzeneğinin gösterimi. ) Şekilde gösterildiği gibi deney düzeneği kurunuz. Burada iki ayrı devre vardır ve birinci devrede oluşturulan manyetik alanın değişimi sağlanarak ikinci devrede Faraday yasasına uygun olarak indüksiyon akımı oluşturulmaktadır. Birinci devre dalga kaynağı ve bobinden, ikinci devre ise bobin, kondansatör ve osiloskoptan oluşmaktadır. ) Birinci devreye düşük frekanslı sinüs dalga voltajı uygulayınız ve osiloskoptan rezonans frekansı gözlenene kadar frekansı değiştiriniz. (Not: Rezonans frekansında osiloskopta gözüken sinüs dalga maksimum genlikli olur.) 3) Her bir bobin için rezonans durumunu sağlayıp osiloskoptan periyot değerlerini okuyunuz ve f0 T 0 bağıntısından rezonans frekansını hesaplayınız. No N r/mm l/mm Cat. No. T(s) f resonans (s - ) L 300 40 60 006.0 300 3 60 006.0 3 300 6 60 006.03 4 00 40 05 006.04 5 00 40 53 006.05 6 50 6 60 006.06 7 75 6 60 006.07 4) Sistemde kullanılan kondansatörlerin kapasitans değerini not alınız. Ctop=... 0
indüktans (L) 5) Bulunan değerler ile f res LC top formülü kullanılarak her bir malzemenin indüktansını ayrı ayrı hesaplayınız. 6) Bulunan bu değerleri kullanarak; i. 3, 6, 7 nolu bobinler için L ye karşılık N ii., 4, 5 nolu bobinler için L/N ye karşılık /l iii.,, 3 nolu bobinler için L ye karşılık r grafiklerini ayrı ayrı çiziniz. Bu çizilen grafikler. L 0... N r l bağıntısına göre düşünüldüğünde hepsinin doğrusal olması beklenir. Bu doğruların eğimlerini bulunuz. 7) Her üç durum için elde edilen eğim değerinde bilinenleri yerine yazarak.. ifadesini 0 çekelim ve 0.. A şeklinde yazalım. Üç durumda A, A, A 3 değerleri için elde edilen sonuçlar birbirine yakın mı? Değilse, nedenleri? 8) Deneyle ilgili bir sonuçlar ve yorumlar bölümü oluşturalım. 9) Kitapçıktaki soruları cevaplandıralım. Örnek grafik (6.i. için): 8 7 Veriler Verilerin doğrusal fit edilmesi 6 5 4 3 N L 0 0000 40000 60000 80000 00000 Sarım sayısının karesi (N ) L r r ( tan 0... A. N l l şeklinde hesaplar yapılarak A elde edilecek.) (Not: Buradaki değerler tamamen uydurmadır. Grafik çizme kurallarına uygun olarak, kendi verileriniz ve yöntemlerinizle düzgün grafikler oluşturunuz.) Sorular : ) Ampere ve Faraday kanunları neyi açıklar?
) Bir dalganın frekansı ve periyodu nedir ve osiloskoptan nasıl ölçülürler? 3) Rezonans nedir? LC devreleri için rezonans frekansını veren ifadenin elde edilişini gösteriniz. 4) Bir bobinin indüktansı nelere bağlıdır? 5) 00 sarımlı bir bobinden geçen manyetik akı 0.5 saniyede 30 makwellden sıfıra düştüğüne göre bobinin uçları arasında oluşan indüksiyon elektromotor kuvvetini hesaplayınız. 6) Kendi ifadelerinizle manyetik alan B ile manyetik akı arasındaki farkı açıklayınız. Bu büyüklükler vektörel midir? Skaler midir? Hangi birimlerle ifade edilirler? Bu birimler birbirine nasıl bağlıdır?
Deney No : EM 4 Deneyin Adı : Manyetik alanda iletken bir halkanın manyetik momenti Deneyin Amacı : Manyetik alanın bir torka ve dolaysıyla manyetik bir momente sahip olabileceğini deneysel yolla gözlemlemek. Teorik Bilgi : Manyetik Alan : Amper yasası, iletken bir telden doğru akım geçirildiğinde ve akım taşıyan tel düzgün bir geometriye yani yüksek bir simetriye sahip olduğunda uygulanabilen bir kanundur. Bu kanuna göre bir halkada oluşan manyetik alanın büyüklüğü, o halkadaki akımla doğru orantılıdır. dl I B 0 Burada μ 0, serbest uzayın manyetik alam ne ölçüde geçirebildiğini gösteren manyetik geçirgenliktir, iletken bir telden akım geçirilirse telin etrafında manyetik bir alan oluşur. Manyetik kuvvet: Aralarında 0-30cm uzunluk bulunan iki teli güç kaynağına bağlayalım. Bu tellerde akım birinden çıkıp diğerine gidebilsin. Güç kaynağından akım verildiğinde tellerin birbirini ittiği gözlenir. Bu nasıl olabilir? Daha sonra telleri akımlar aynı yönlü olacak şekilde bağlarsak teller birbirini çeker. Bu durgun yüklerin oluşturduğu elektrostatik kuvvet olamaz. Durgun bir yük sadece E elektrik alanı oluştururken; hareketli yük (örneğin akım) elektrik alana ek olarak bir de B manyetik alanı oluşturur. 4. a) b) Şekil 4.l a) Durgun yüklerin meydana getirdiği elektrik alan çizgileri b) Kararlı akımların meydana getirdiği manyetik alan çizgileri Telden geçen akım sayesinde oluşan manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile belirlenir. Bu kurala göre önce başparmak akım yönünde olacak şekilde sağ el ile tel kavranır, diğer dört parmak ise manyetik alan yönünde kıvrılır ve böylece manyetik alanın yönü belirlenmiş olur. 3
Şekil 4.. Başparmak yönünde akım geçen telin etrafındaki manyetik alan çizgileri Bu açıklamalarla anlaşılıyor ki akım taşıyan iletken teller bir manyetik alan kaynağıdır. Bu alanın büyüklüğü ise akım kararlı olduğu durumlarda (zamanla değişmeyen akım) amper yasası ile belirlenirken, uzayın bir noktasındaki manyetik alan ise Biort-Savart kanunu ile belirlenir. Yükün bulunduğu bölgede hiçbir elektrik ya da yerçekimi bulunmadığı halde, manyetik alana giren yüklerin hareket doğrultularında bir değişme olduğu, akım taşıyan tellerin manyetik alana girdiklerinde bir kuvvete maruz kaldıkları görülmüştür. Bütün bunlar yukarıda bahsettiğimiz manyetik kuvvetten dolayıdır. Telin gördüğü manyetik kuvvetin özellikleri şunlardır:. Manyetik kuvvet, telin taşıdığı akımla orantılıdır.. Manyetik kuvvetin büyüklüğü ve yönü, telin uzunluğuna, manyetik alanın büyüklüğü ve yönüne bağlıdır. 3. Tel manyetik alan vektörüne paralel hareket ettiği zaman ona etkiyen F mag kuvveti sıfırdır. Bu özellikleri ile manyetik kuvvet aşağıdaki formül ile verilir. F mag I L B Sin 4. Sonuç olarak akım taşıyan bir telde manyetik alan meydana geleceği bunun sonucunda tele manyetik bir kuvvet etkiyeceği ve bu kuvvettin telin uzunluğuna, akıma, manyetik alan şiddetine ve manyetik alanla yapılan açıya bağlı olduğu görülür. Peki bir pusulayı ya da teli bir manyetik alan içersine koyduğumuzda pusula iğnesinin ona etkiyen manyetik kuvvetten dolayı döneceğini en azından hareket edebileceğini artık söyleyebileceğimize göre, iğnenin dönmesini (sapmasını) sağlayan bir tork ifadesi var mıdır? Başka bir deyişle manyetik alanda bir moment etkisinden söz edilebilir mi? Bu sorunun cevabı kesinlikle evettir. Bu tork etkisi 4.3 denklemiyle verilir. I A B 4.3 Burada I akım, A akımın geçtiği yüzey alanı, B ise manyetik alanın büyüklüğüdür. Bu formülde IA çarpımına manyetik moment denir ve μ ile veya m ile gösterilir. Eğer akım taşıyıcı tek bir tel değil de selenoid gibi N sarımlı tellerden oluşuyorsa bu durumda m=ian şeklinde yazılır. 4
Şekil 4.3: Deney düzeneğinin şematik gösterimi Deney düzeneğine göre tork ifadesi aşağıdaki gibi yeniden yazılabilir. m B 4.4 Akım taşıyan tel N(helmholtz bobini) sarımlı ise manyetik moment denklem 4.4'te yerine konulup, vektörel çarpım açık şekilde yazılırsa denklem 4.5 elde edilir. I N A k I Sin 4.5 h Burada; k: helmholtz bobinlerine ait sabit katsayı l h : bobinlerden geçen akım A: iletken çevrimin alanı N: bobinlerin sarım sayısıdır. α: manyetik alanla yüzeyin normali arasında ki açıdır. Bu deneyde manyetik tork, akıma bağlı olarak ölçülecektir. Bobinlerden geçen akım bir manyetik alana neden olacak, bu manyetik alana bağlı olarak oluşan tork sonucu manyetik bobin dönecektir. Bu manyetik bobinin üzerine bağlı bulunan ayna da aynı miktar dönecektir. Aynanın bu şekilde dönüşü üzerine gelen ışığın da dönmesine neden olacak ve bu dönme, yansıyan ışığın ne kadar saptığına bağlı olarak ekranda gözlenecektir. İşte bu sapma ile tork arasında şöyle bir bağıntı vardır. x Aynadan yansıyan ışığın yer değiştirmeye bağlılığı şeklindedir. Burada x: ekrandaki yer L değiştirme, L: ayna ile ekran arasındaki mesafedir. Deneysel olarak ölçülecek tork ise şöyledir. x D D 4.6 L Burada D, size direkt verilecek olan ve deney düzeneğine bağlı olan bir sabittir. 5
Araçlar Deneyde kullanılacak olan cihazların üzerinde numaralar vardır. Bu numaralar cihazları tanımanız ve uygun şartlarda onları çalıştırmanız için konulmuştur. Bu cihazların uygun çalışma gerilim değerleri ve akım değerleri bu numaralandırmaya göre deney masası üzerine yazılmıştır. Deney yaparken aşağıda belirtilen bu şartlara uymalısınız.. Manyetik bobinin, torsyon balansla iyice temas halinde olduğuna emin olunuz.. Torsyon balans: Sisteme hiçbir manyetik alan uygulanmadığında sistemin dengede kalmasını sağlamak içindir. Bu kısma kesinlikle dokunmayın ve vidaları gevşetmeyiniz. Bu sisteme ait D sabiti 3.09 0-4 Nm/rad 'dır. 3. Kutup anahtarı: Akımın yönünü dolayısıyla da manyetik alanın yönünü değiştirir. 4. Helmholtz bobinleri 5. Ayna: üzerine dokunup kirletmeyin. 6. Max 3A, max V ile çalışan AC güç kaynağı 7. Max 5A, max 6V ile çalışan DC güç kaynağı 8. Dijital multimetre 9. Dijital multimetre 0. Max 6V, max 5A ile çalışan halojen lamba Deneyin yapılışı : A) Torku, I akımının değişimine bağlı olarak ölçme. Önce torsyon balansın gergin olduğundan emin olun. Helmholtz bobinlerine gelen I h akımını 0.05 amper alın ve 8 nolu multimetredeki akımı 0 dan başlatıp 0.0 amperlik adımlarla arttırarak ekrandaki yer değiştirmeleri tablo 4.l'e kaydediniz. 3. x yer değiştirme miktarı, manyetik bobine bağlı multimetreden okunan I akımına bağlı olarak ekrandan ölçülür. x ise 3 nolu anahtar yardımıyla akımın yönü ters çevrildiğinde ekrandan okunan yer değiştirmedir. 4. Ayna ile ekran arasında ki L mesafesini ölçünüz. 5. I h akımını 0.75A alarak aynı işlemleri tekrarlayın tablo 4.'ye sonuçları kaydediniz. 6. Eşitlik 4.6'yı kullanarak torku hesaplayınız. B) Torku, I h akımına bağlı olarak ölçme. I akımını sabit 0.08 amper olarak ayarlayın ve bu defa I h akımını 0.05 amperden başlayıp yine bu adımlarla.5a'e kadar güç kaynağı yardımıyla değiştirin ve yer değiştirmeleri tablo 4.3'e kaydediniz. 6
. Eşitlik 4.6'yı kullanarak torku hesaplayınız. Tablo 4.: I h =0.05 A için yer değiştirmeler I ma x x cm cm Tablo 4.: I h =0.75 A için yer değiştirmeler I ma x cm x cm Tablo 4.3: I=0.05 A için yer değiştirmeler ve I h değerleri I h ma x cm x cm C) Grafikler: Tablo 4.l ve 4. için torku hesaplayıp torkun I akım değerlerine göre grafiğini çiziniz. Tablo 4.3 için yine torku eşitlik 4.6 dan hesaplayıp torkun I h akımına bağlı grafiğini çizip sonuçların eşitlik 4.5 ile uyumlu olup olmadığını nedenleri ile tartışınız. Sorular :. Bir pusula ibresinin manyetik dipol momenti nasıl ölçülebilir?. İçinden i akımı geçen çember şeklinde bir devrenin iç noktalarında B manyetik alanı düzgün müdür? 7
Deney No : EM 5 Deneyin Adı Deneyin Amacı : 8 : Manyetik İndüksiyon Manyetik alanın frekansının ve şiddetinin fonksiyonu olarak indüksiyon voltajını inceleme; İndüksiyon bobininin kesit alanının ve sarım sayısının fonksiyonu olarak indüksiyon voltajını inceleme Teorik Bilgi : Manyetik alanlarda değişimin bir sonucu olarak meydana gelen voltaj ve akım indüklenmiş voltaj ve indüklenmiş akım olarak bilinir ve bu olgu elektro manyetik indüksiyon olarak belirtilir. İletken bir ilmek bir manyetik alanın içine yerleştirildiği zaman ilmeğe nüfuz eden manyetik akı B.A 5. olur. Burada A, manyetik alana dik olarak yönelmiş olan iletken ilmek tarafından kuşatılan alandır. Tek bir ilmek yerine çok sarımlı bir bobin olursa sarım sayısı, N, ile 5. ifadesini çarpmalıyız. B. A. N 5. Manyetik alan, B, değişmezse manyetik akı,, sabit kalır. Manyetik alan ve böylece bobin alanının içinden geçen manyetik akı zamanla değiştiği zaman bir voltaj ve sonuç olarak da bir akım bobinde indüklenir ( Faraday Kanunu). İndüklenen voltajın ve akımın, büyüklüğü ve yönü manyetik alanın nasıl değiştiğine bağlıdır. Faraday Kanununu d U 5.3 dt 5. eşitliğine uyguladığımız zaman, indüklenen potansitel için eşitliğini elde ederiz. db U. A. N 5.4 dt Uzunluğu L olan ve toplam sarım sayısı N olan ideal bir silindirik bobin içindeki manyetik alan I B 0 N 5.5 L eşitliğiyle ifade edilir. Burada 7 4 Vs/Am serbest uzayın manyetik geçirgenliği 0 0 (permeability) olarak bilinir. Diğer taraftan birincil bobinin başından sonuna kadar değişebilen frekans ( ) ve I 0 büyüklüğünde ayarlanabilen bir alternatif akım I t) I sin... t 5.6 ( 0 akarsa, bu değişen akım L uzunluklu birincil bobinde bir B. manyetik alanı üretir. N N B 0 I 0 I0 sin(... ) 5.7 L L t
Bu deneyde üzerinden değişen I (t) akımı geçen N sarım sayısına ve A kesit alanına sahip olan büyük bir silindirik bobin içerisine, sarım sayısı N ve kesit olanı A olan bir selenoid yerleştirilerek bu selenoid içinde değişen bir manyetik alan indüklenmektedir. 5.8 ve 5.4 eşitliklerinin kullanılmasıyla sırasıyla selenoid üzerinde oluşan değişen manyetik alan B ve bunun indüklediği voltajı hesaplarsak N di N U 0... A. N 0 N. A.... I0.cos(... t) 5.8 L dt L eşitliğini elde ederiz. Ancak U=U m sinθ gibi bir alternatif gerilimin voltmetre ile ölçülen U eff etkin (efektif) değeri, 5.9 eşitliğiyle ifade edilir. Potansiyel ifadesinin başındaki katsayılar için için θ=πνt ifadesi kullanınırsa N K 0 N. A... ve açı L olduğundan K I m ( cos) d 0 K I U eff 5.0 U 0NN A eff I m L 5. şeklinde ifade edilir. Fakat akımın efektif değeri I eff =I m / olduğundan, etkin potansiyel U şeklinde elde edilir. 0 N N A 5. eff I eff L Deneyde N 0 ve L 4 cm sabit olduğu için indüklenen voltajın I eff in şiddetine, frekansa ( ), sarım sayısına ( N ), kesit alanına ( A ) bağlılıklarını inceleyeceğiz. Deneyin Yapılışı: Şekil 5. deki düzeneği kurunuz. Bunun için tüpler ve bobinler için tutucunun üzerine birincil bobini yerleştirir ve fonksiyon jeneratörüne ampermetre ile bobinleri seri bağlarız. A) I eff in fonksiyonu olarak indüklenen voltaj: N =00, 00, 300 sarımlı ve A 5cm kesit alanlı bir indüksiyon bobinini voltmetreye bağla ve Şekil 5. deki birincil bobin alanının içine bobini yerleştiriniz. 9
Şekil 5. Frekans 000Hz ile 500Hz arasındaki bölgede bir değere ayarlanmalıdır. Frekansı 030Hz değerine ayarlayınız ve birincil bobinden geçen farklı I eff akımları için farklı sarım sayılı ikincil bobinlerde indüklenen voltajları ölçerek aşağıdaki tabloları doldurunuz. N 300 sarım için indüklenen voltaj tablosu I eff (ma) 0 0 0 30 40 50 60 66 V eff (Volt) N 00 sarım için indüklenen voltaj tablosu I eff (ma) 0 0 0 30 40 50 60 66 V eff (Volt) N 00 sarım için indüklenen voltaj tablosu I eff (ma) 0 0 0 30 40 50 60 66 V eff (Volt) I eff in fonksiyonu olarak indüklenen voltajı çiziniz. B) Frekansın ( ) fonksiyonu olarak indüklenen voltaj: Deney düzeneğinde birincil bobinin içine N 000 sarımlı ikincil bobini yerleştiriniz. Birincil bobinin I eff akımını 66mA olarak ayarlayınız. Tablodaki her bir frekans değerini sinyal üretecinden ayarlayarak bunlara karşılık gelen V eff voltajlarını ikincil bobine bağlı voltmetreden 0
okuyunuz ve tabloyu doldurunuz. N 500 sarımlı başka bir bobin için deneyi tekrarlayınız A 4cm. N 000 sarım için indüklenen voltaj tablosu Frekans(Hz) 500 800 00 600 000 400 800 3000 V eff (Volt) N 500 sarım için indüklenen voltaj tablosu Frekans(Hz) 500 800 00 600 000 400 800 3000 V eff (Volt) Frekansın,, fonksiyonu olarak indüklenen voltajı çiziniz. C) N nin fonksiyonu olarak indüklenen voltaj: A 4cm Deney düzeneğinde birincil bobinin içine N 000 sarımlı ikincil bobini yerleştiriniz. Birincil bobinin I eff akımını 66mA ve frekansı da 50Hz olarak ayarlayınız. İkincil bobindeki V eff voltajını ölçünüz. İkincil bobin olarak N 500 sarımlı bobini yerleştirerek frekans ve akımın aynı değerleri için deneyi tekrarlayınız. N 500 ve N 000 sarımlı bobinleri birbirlerine seri bağlayarak (yani N =500) voltmetreye bağlayınız. Ve birincil bobin alanının içine seri bağlı bobinleri yerleştiriniz. Aynı akım ve frekans değerleri için deneyi tekrarlayınız. Aynı frekans ve akım değerlerinde A =5cm kesit alanlı ve N =00, 00, 300 sarımlı bobinler ile deneyi tekrarlayınız. Sonuçları aşağıdaki tablolara yerleştiriniz. A 5cm kesit alanlı ve N = 00, 00, 300 sarımlı bobinler için indüklenen voltaj tablosu N (Sarım sayısı) 00 00 300 V eff (Volt) A 4cm kesit alanlı ve N = 500, 000, 500 sarımlı bobinler için indüklenen voltaj tablosu N (Sarım sayısı) 500 000 500 V eff (Volt)
N nin fonksiyonu olarak indüklenen voltajı çiziniz. D) A nin fonksiyonu olarak indüklenen voltaj: N 300 sarımlı ve A 5cm kesit alanlı bobini voltmetreye bağlayınız. Birincil bobin alanının içine ikincil bobin olarak yerleştiriniz. 800Hz ile 6500Hz arasındaki bölgede frekans değerleri için indüklenen voltajı ölçünüz. Aynı frekans ve I değerlerinde N 300 sarımlı ve A 0cm ve eff A 5cm kesit alanlı bobinler için deneyi tekrarlayınız ve ölçülen değerleri aşağıdaki tablolara yerleştiriniz. A 0cm kesit alanlı bobin için indüklenen voltaj tablosu Frekans (Hz) 806 085 407 604 V eff (Volt) A 5cm kesit alanlı bobin için indüklenen voltaj tablosu Frekans (Hz) 806 085 407 604 V eff (Volt) A 5cm kesit alanlı bobin için indüklenen voltaj tablosu Frekans (Hz) 806 085 407 604 V eff (Volt) A nin fonksiyonu olarak indüklene voltajı çiziniz. Sorular: ) İndüklenen voltaj ne demektir? ) İndüklenen akım ne demektir? 3) Faraday kanunu nedir? 4) Lenz kanunu nedir?
Deney No : EM 6 Deneyin Adı : Biot-Savart Yasası Deneyin Amacı : Uzun, doğrusal ve iletken bir telin üzerinden geçen akımın oluşturduğu manyetik alanın bulunması. Üzerinden akım geçen bir akım halkasının merkezindeki ve merkezinden farklı uzaklıklardaki manyetik alanın bulunması. Üzerinden akım geçen bir selenoidin merkezindeki manyetik alanın bulunması. Teorik Bilgi : Biot-Savart yasası elektrostatikte coulomb yasasına benzerdir. Coulomb yasasını ifade etmenin bir yolu da bir yük dağılımının yarattığı elektrik alanı yazmaktır. Sonsuz küçük bir dq yük elemanının bir P noktasında yarattığı elektrik alanı ifadesi aşağıdaki gibi verilir. dq de rˆ 4 0 r 6. Burada r, yük elemanının P noktasına uzaklığı ve rˆ yükten P ye gönderilen birim vektördür. Yük dağılımı üzerinden integral alınarak P deki elektrik alanı E de integrali ile bulunur. Şekil 6.. Bir dl akım elemanının bir P noktasında alana yaptığı katkı db dir. Idl ile rˆ, şekil düzlemi içindeyseler, db düzleme dik ve dışına doğrudur. Şekil 6. deki akım dağılımını göz önüne alalım. Bir Idl akım elemanı P noktasındaki manyetik alana bir db katkısı yapar. Akım elemanından P ye olan konum vektörü r rrˆ ise, bu sonsuz küçük akım elemanı için Biot-Savart yasası 0 Idl rˆ db 4 r 6. şeklinde verilir. db nin yönü Idl rˆ vektörel çarpımının yönüyle verilir ve sayfa düzleminden dışarı doğrudur. Bu katkının büyüklüğü 0 Idl sin db 4 r 6.3 ile verilir. dl ve rˆ arasındaki açıdır. Üzerinden akım geçen uzun doğrusal bir teldeki akımın bir P noktasında oluşturduğu manyetik alan 0I B R 6.4 ifadesi ile verilir. Teli, başparmağımız akım yönünü gösterecek şekilde kavradığımızda diğer parmaklarımızın kıvrılma yönü alanın yönünü verir. 3
Şekil 6.. Bir I akımı taşıyan uzun doğrusal bir tel. Bir Idl akım elemanı, P noktasında manyetik alana dik bir db katkısı yapar. db nin yönü şekil düzleminden dışarıya doğrudur. Biot-Savart yasasına göre yarıçapı a olan ve bir I akımı taşıyan dairesel halkanın ekseni üzerindeki noktalarda oluşturduğu manyetik alan ise; 0 Ia B x 3 x a 6.5 Şekil 6.3. Bir dairesel halkanın akım elemanı halkanın ekseni üzerindeki P noktasında alana bir db katkısı yapar. Deneysel Kısım : Üzerinden akım geçen doğrusal bir telin merkezindeki ve merkezinden farklı uzaklıklardaki noktalarda oluşan manyetik alanı bulabilmek için Şekil 6.4 te görülen deneysel düzeneği kurun. Bu düzenekte ilk olarak telin merkezindeki manyetik alanın akım ile olan değişimi incelenecektir. Bunun için teslametrenin probunu telin merkezine(mm) yaklaştırın ve orada sabitleyin(not: Teslametrenin probunu her ölçümden önce kalibre edin. Kalibrasyon için probu kalibre yuvasına sokup set düğmesini aşağı çekin ve Minimum manyetik alanı okuyun). Sonra güç kaynağından voltaj değerini 4Volt a ayarlayın ve akım değerini sıfırdan başlayarak 6Ampere kadar arttırarak teslametreden manyetik alan değerlerini okuyup Tablo 6. e kaydedin. Manyetik alanın akımla olan değişim grafiğini çizin. Aynı düzenekte voltaj değerini 4Volta, akım değerini de 0Ampere sabitleyip teslametrenin probunu telin merkezinden başlayarak Tablo 6. deki uzaklıklara götürerek manyetik alan değerlerini ölçün ve Tablo 6. ye kaydedin. Uzun doğrusal tel için manyetik alanın uzaklıkla olan değişim grafiğini çizin. Üzerinden akım geçen dairesel bir telin merkezindeki ve merkezinden farklı uzaklıklardaki noktalarda oluşan manyetik alanı bulabilmek için Şekil 6.5 te görülen deneysel düzeneği kurun. Sırasıyla R=60mm-40mm-0mm lik dairesel halkalar için teslametrenin probunu halkaların merkezlerine gelecek şekilde ayarlayarak 4Volt sabit gerilimde, akım değerini sıfırdan başlayarak 6Ampere kadar arttırarak teslametreden manyetik alan değerlerini okuyup Tablo 6.3 e kaydedin. Dairesel akım halkası için manyetik alan ile akımın değişim grafiğini elde edin. 4
Aynı düzenekte voltaj değerini 4Volta, akım değerini de 6Ampere sabitleyip teslametrenin probunu dairesel akım halkasının merkezinden başlayarak Tablo 6.4 deki uzaklıklara götürüp manyetik alan değerlerini ölçün ve Tablo 6.4 e kaydedin. Dairesel akım halkası için manyetik alanın uzaklıkla olan değişim grafiğini çizin. Üzerinden akım geçen bir selenoidin merkezindeki ve merkezden farklı uzaklıklardaki manyetik alanı bulabilmek için R=45mm yarıçaplı selenoidi deneysel düzeneğe daha öncekiler gibi bağlayın. V=4Volt, I=0Amper değeri için teslametrenin probunu selenoidin merkezinden itibaren Tablo 6.5 teki değerlere getirerek manyetik alan değerlerini okuyun ve tabloya kaydedin. Manyetik alanın uzaklıkla olan değişim grafiğini elde edin. Selenoidin merkezindeki B manyetik alan değerinin birim uzunluktaki sarım sayısı ile olan değişimini incelemek için sarım sayısı değiştirilebilen selenoidi deneysel düzeneğinize yerleştirin. Güç kaynağınızdaki V=4Volt, I=0Amper sabit değerleri için cm deki sarım sayısını değiştirerek merkezdeki manyetik alan değerlerini bulun ve sarım sayısı ile olan değişimin grafiğini çizin. Şekil 6.4. Doğrusal tel için manyetik alan ölçüm düzeneği. I (A) 0 4 6 8 0 4 6 8 0 B (mt) Tablo 6. x (cm) 0.0 0.5.0.5.0.5 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0 B (mt) Tablo 6. 5
Şekil 6.5 Dairesel akım halkası için manyetik alan ölçüm düzeneği. I (A) 0 4 6 8 0 4 6 B (mt) R=0 mm B (mt) R=40 mm B (mt) R=60 mm Tablo 6.3 X (cm) 3 5 7 0 B (mt) R=0 mm B (mt) R=40 mm B (mt) R=60 mm Tablo 5.4 x (cm) 0 3 5 7 0 5 B (mt) Tablo 5.5 Sorular : -) Biot Savart yasası fiziksel olarak neyi ifade eder? Açıklayınız. -) Amper yasası fiziksel olarak neyi ifade eder? Açıklayınız. 6
Deney No : EM 7 Deney adı : Transformatörler ve çalışma prensipleri Deneyin Amacı : Transformatörlerin çalışma prensiplerini ve bu prensiplerin hangi fiziksel kanunlarla ifade edildiğini anlama. Teorik Bilgi : Transformatörler, gelen AC voltaj ya da akımı primer ve sekonder sarım oranlarına göre artırır ya da azaltırlar. Faraday Kanunu: Manyetik akının değişimi iletken bir taşıyıcıda bir emk'nın (potansiyelin) oluşmasına neden olur. Manyetik akının zamanla değişimine bağlı olarak Faraday kanunu aşağıdaki denklemle ifade edilir. d V 7. dt Faraday kanunu olarak bilinen bu formülde Φ manyetik akıyı, ε ise indüklenen potansiyeli belirtir. Burada negatif işareti, devrede indüklenen emk'nın yönü, ilmekten geçen manyetik akı değişimine karşı koyacak yöndedir anlamına gelir. Bu yönü belirten kanun ise Lenz kanunu olarak bilinir. Ancak devrede indüklenen bu alan, durgun yüklerin oluşturduğu bildiğimiz elektrostatikteki alandan farklıdır. Transformatörler: Şekil 7. de bir transformatörün yapısı gösterilmektedir. N sarımdan oluşmuş birincil (primer) devrede ki değişen manyetik akı, N sarımdan oluşmuş ikincil (sekonder) devrede bir emk indükler. İndüklenen bu emk sarım sayıları ile orantılıdır. Ortada bulunan demir çekirdek manyetik bir malzeme olduğundan manyetik akıyı arttırır ve böylece birinci devrede oluşan manyetik akının diğer devreyi dolaşan manyetik akı kadar olmasını sağlar. Ayrıca bu demir çekirdek kayıpların azalmasına da neden olur. DC devrelerde güç P=I V 'dir. Bu demektir ki, gerekli güç için oldukça küçük akımlar ve buna karşılık büyük gerilim farkları ya da tam tersi alınmalıdır ki bu ikisinin çarpımı sabit kalsın. Öte yandan iletim hatlarında meydana gelen kayıpları azaltmak için mümkün olan en küçük akıma ihtiyaç duyarız. Çünkü iletim hatlarındaki bu kayıplar, I R formülünden anlaşılacağı gibi ohmik kayıplardır. Bu kayıplarda harcanan güç, ısı olarak kaybedilir. Transformatörlerde AC voltajı artırılarak DC voltaja çevrilir. Transformatörlerin en sık kullanım alanı voltajı artırmak veya düşürmektir. Elektriksel güç birkaç kv olarak dağıtılır ve transformatörler bu gücü evlerimizde kullanım için 0 V a çevirirler. Birçok cihazda (bigisayar, yazıcı, televizyon) şebeke voltajını düşüren farklı transformatörler mevcuttur. Şekil 7.l: Transformatörün içyapısı 7
Transformatörde birincil(primer) devrede oluşan gerilim Faraday yasasına göre; d V N 7. dt şeklinde ifade edilir. Eğer demir çekirdekteki tüm manyetik alan çizgilerinin korunduğunu varsayarsak, birincil devrede oluşan akı ikincil devrede oluşan akıya eşit olacaktır. Bu nedenle ikincil devredeki gerilim; d V N dt d şeklinde yazılır. ifadesi son denklemde yerine konulursa; dt N V V 7.3 N ifadesi bulunur. N >N olduğunda çıkış gerilimi, giriş geriliminden (ΔV ) büyük olur. Bu durumda transformatör yükseltici transformatör adını alır. N <N olduğunda çıkış gerilimi giriş geriliminden azdır ve alçaltıcı transformatör adını alır. Bu durumda kayıpların olmadığı ideal bir transformatörde üreteç tarafından üretilen I ΔV gücü, ikincil (sekonder) devredeki güce eşittir. Yani; I ΔV = I ΔV 7.4 dir. Şimdi transformatörlerin uzun mesafeli güç iletiminde neden yararlı olduğun u daha iyi anlayabiliriz. Çünkü üreteçten alınan gerilim arttırılarak iletim hattındaki akım düşürülür ve böylece I R kayıpları azaltılır. Deneyin Yapılışı: Şekil 7.l'deki gibi devre düzeneğini kurunuz. Güç kaynağının gerilimi sabit tutularak, primer akımı reosta (değişken direnç) yardımıyla değiştirilir. 8 Şekil 7.l Deney düzeneği Deney yapılırken şunlara dikkat edilmelidir:. Güç kaynağı gerilimi 6V olarak ayarlanmalıdır.. Reosta ile primer akım için maksimum değer olan 6.A aşılmamalıdır. 3. Deneye başlamadan önce deney düzeneği ilgili görevliye kontrol ettirilmelidir. Ölçümler: A) Primer sarımı sabit tutarak sekonder sarımı 4 sarım sayısından başlayarak 40 sarıma kadar arttırınız. Reosta yardımıyla primary akım değerini sabir tutun. Bu sırada primer akımı, sekonder akımı, sekonder gerilimi, primer gerilimi multimetre yardımıyla okuyarak tablo 7. e kaydediniz.
Sekonder ve primer voltaj, aynı multimetredeki çift kutuplu anahtar kullanılarak okunmalıdır.bu değerlere göre: a) Birincil sargılar sayısının bir fonksiyonu olarak sekonder voltaj değişimini çizin. b) İkincil voltajın değişimini ikincil sargıların bir fonksiyonu olarak çizin. c) Birincil voltajın bir fonksiyonu olarak sekonder voltaj değişimini çizin. B) Sekonder sarımı sabit tutularak (4 sarım) primer sarımı 4 sarımdan başlayarak 40 sarıma kadar sarım sayısını arttırınız. Bu sırada yine primer akımı, primer gerilimi, sekonder akımı, sekonder gerilimi değişen bu sarım sayılarına karşılık olarak multimetreden okuyunuz ve Tablo 7. ye kaydediniz. Bu değerlere göre primer sarım sayısının sekonder gerilime göre grafiğini çiziniz. C) Primer sarım ve sekonder sarımı 40'ta sabit tutarak, reosta yardımıyla primer akımı değiştiriniz. Bu değişime karşılık sekonder akımın, sekonder gerilimin ve primer gerilimin değerlerini Tablo 7.3'e kaydediniz. Bu değerlere göre I (sekonder akım)-i (primer akım) grafiğini çiziniz. Sekonder sarım sayısı Tablo 7.l : Primer sarım sayısı: Primer akım Primer gerilim Sekonder akım Sekonder gerilim Primer sarım sayısı Tablo 7. : Sekonder sarım sayısı: Primer Primer Sekonder gerilim akım akım Sekonder gerilim Tablo 7.3.: Primer sarım sayısı ve Sekonder sarım sayısı sabit (40) Reosta yardımıyla değiştirilen primer akımı Primer gerilim Sekonder akım Sekonder gerilim Sorular :. Faraday Yasası nı anlatınız.. Elde ettiğiniz grafiklerden sekonder sarım sayısı ile sekonder gerilim arasında nasıl bir ilişki vardır? (Primer sarım sayısı sabit) 9
Deney No : EM 8 Deney Adı : Akım Terazisi Deneyin Amacı : Düzgün bir manyetik alan içerisinde akım taşıyan bir tele etkiyen net kuvveti ve nelere bağlı olduğunu gözlemlemek. Teori Bilgi : Düzgün bir manyetik alan içersinde V s sürüklenme hızıyla hareket eden bir q parçacığına etki eden manyetik kuvvet q V s B 8. şeklinde verilir (Şekil 8.). 30 Şekil 8.l: Manyetik alan içersindeki yüke etkiyen kuvvet Yük taşıyıcılarına etkiyen kuvvet, bu taşıyıcıların teli taşıyan atomlarla çarpışmaları sonucu, tel boyunca iletilir. Tele etkiyen toplam kuvveti bulmak için, bir yüke etkiyen q V s B kuvveti, tel parçasında bulunan yük sayısı ile çarparız. Eğer parçanın hacmi A.l kabul edilirse: toplam yük n A l olur (n birim hacimdeki yük sayısını ifade etmektedir). Sonuç olarak uzunluğu l olan tele etkiyen toplam manyetik kuvvet F q Vs B n Al 8. şeklindedir. Teldeki akım I n q Vs A 8.3 olduğuna göre F: F I l B 8.4 biçiminde ifade edilir. Konunun daha anlaşılır olması için lütfen düzgün fakat rastgele biçimdeki tel ve halka şeklinde tel üzerinde etkili olan kuvvete kavramına bakınız. Deneyin Düzeneği: Deneyde iki adet bir birinden bağımsız çalışan sistem vardır.. Düzgün manyetik alan oluşturan düzenek; iki bobin, bobinler arasına yerleşmiş at nalı şeklindeki alan etkisini kuvvetlendirici metal, manyetik alanı doğrusal hale getiren iki demir kütle ve bu kütlelerin bir araya gelerek arasının kapanmasını engelleyen pullar, güç kaynağı (DC, I<5A ),
bağlantı kabloları (Şekil 8.). Şekil 8.: Düzgün manyetik alan oluşturan düzenek. Terazi ve akım taşıyıcı telden oluşan düzenek; terazi, akım taşıyan tel ve tele akım veren güç kaynağı (DC, I<0A) ve bağlantı tellerinden oluşur (Şekil 8.3). Şekil 8.3: Terazi ve akım teli Deneye başlarken; Terazinin ucuna takılan akım taşıyıcı tel selenoidlerin arasına dik olacak şekilde yerleştirilir. Ve terazi dengelenerek (terazi üzerinde ki ibre l veya yönünde çevrilir.) ağırlığın kaç olduğuna bakılır. Bağlantı kabloları kontrol edilir ve manyetik alan oluşturulan metal kütleler arasında pul olup olmağı kontrol edilir. Deneyin Yapılışı : Önce l cm enindeki akım taşıyıcı tel ile deneyi gerçekleştirelim.. l cm enindeki akım taşıyıcı tel teraziye bağlanır. Akım taşıyıcı tel (Şekil 8.) (terazi ile beraber taşınarak) selenoidler (Şekil 8.) arasına akım telinin alt ucu gelecek şekilde yerleştirilir.. Manyetik alan oluşturan düzeneğin güç kaynağı açılır (Dikkat düz manyetik alan oluşturması için yerleştirilen kütleleri pullarla sıkıştır). Sabit bir voltaj ve akım uygulanmaktadır (boşuna düğmeleri kurcalamayın!). 3. Sonra akım taşıyıcı telin akım geçmesiyle aşağı doğru hareketlenmesini sağlayacak güç kaynağı açılır ve tablodaki akım değerleri ayarlanır. 4. Terazi tekrar denge konumuna (ibre l veya yönünde çevrilerek) getirilir ve bulunan değer tabloya işlenir. 3
5. Güç kaynağı kapatılır. Deney diğer akım taşıyıcı teller ile tekrarlanır. Sorular :. Her bir tel için grafik çiziniz.( F(N)-I(A)) 3 Tablo I: Genişlik l= cm, m 0 =.. n I(A) m (gr) F(N) 4 3 6 4 8 5 0 6 7 4 8 6 Tablo II: Genişlik l= cm, m 0 =.. n I(A) m (gr) F(N) 4 3 6 4 8 5 0 6 7 4 8 6 Tablo III: Genişlik l=4 cm, m 0 =.. n I(A) m (gr) F(N) 4 3 6 4 8 5 0 6 7 4 8 6 Tablo IV: Genişlik l=8 cm, m 0 =... n I(A) m (gr) F(N) 4 3 6 4 8 5 0 6 7 4 8 6
. Grafiklerin doğrusallığını tartışınız. 3. Deney amacına uygun gerçekleşmiş midir? 4. Kapalı bir tele düzgün manyetik alan içersinde etkiyen net kuvveti bulunuz. Formülleriyle ispat ediniz. 5. Sağ el kuralı nedir? Deney düzeneğin de açıklayınız? 33