2017 YILI ŞUBAT-MART AYLARINDA ADANA VE OSMANİYE DE YOĞUNLAŞAN ARI ÖLÜMLERİ SONUÇ RAPORU Hazırlayan Prof. Dr. Hasan Hüseyin ORUÇ Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı 16059, Nilüfer, BURSA İletişim Bilgileri (elektronik posta ve cep telefonu) oruc@uludag.edu.tr 0 536 6007913 NOT: Bu rapor Türkiye Arı Yetiştiricileri Merkez Birliğinin isteği üzerine hazırlanmıştır.
İÇİNDEKİLER 1. Durumun tespiti: Olayın geçmişi ve bu yılki durum 2. Adana da yapılan katıldığım toplantı ve görüşmeler 3. Toplanılan numuneler, yerleri ve sayısı, bırakıldığı analiz laboratuvarları 4. Ülkemizde kullanılan pestisit/tarım ilaçları grupları, analiz şartları ve yerleri. 5. Analiz sonuçları ve değerlendirilmesi 6. Zehirlenmelerin önüne geçmek veya azaltmak için yapılması gerekenler
1. Durumun tespiti: Olayın geçmişi ve bu yılki durum Olaya dahil olmam 26 Şubat 2017 Pazar günü, Türkiye Arı Yetiştiricileri Merkez Birliği Başkanı Ziya ŞAHİN in telefonla araması, Adana daki arı ölümleri hakkında bilgi verip bölgeye inceleme için davet etmesiyle sürece dahil oldum. Aynı gün Ziya Beyin yönlendirmesiyle Osmaniye Arıcılar Birliği Başkanı Emin GAFFAROĞLU beni aradı ve olaylar hakkında daha detaylı bilgi verdi, arı ölümleriyle ilgili fotoğraf ve video paylaşımı yapıldı. 27 Şubat Pazartesi günü de 28 Şubatta Adana İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü toplantı salonunda saat 11: 00 da yapılacak toplantı haberini aldım ve Adana ya gidiş planlamamı yaptım. Bursa dan yola çıktım ve hava yolu ile İstanbul dan Adana ya geldim. Adana Arıcılar Birliği Başkanı Yunus KILIÇKAYA ile birlikte yola çıkmadan önce gerekli paylaşımlar ve planlamalar yapıldı. Arıcı birlik yöneticileri ve arıcılardan aldığım olayla ilgili geçmiş ve güncel bilgiler 1. Yoğun arı ölümlerinin genellikle Çukurova Bölgesinde ve özellikle bu bölgede Seyhan, Yumurtalık, Yüreğir ve Osmaniye civarlarında bulunan arılıklarda gerçekleştiği tespit edilmiştir. 2. Arıcılar, arılardaki ölüm olaylarının 4-5 yıldır, Şubat ortasından Mart ortasına kadar yoğun bir şekilde devam ettiğini belirtmiştir. 3. Arıcılar, Arıcı birlikleri, Gıda Tarım ve Hayvancılık İlçe ve İl Müdürlüklerine gerekli başvuru ve bilgilendirilme yapılmasına rağmen arılardaki ölümlerin nedeni ve durdurulması konusunda sonuç alınamadığını bildirmiştir. 4. Arıcılar, bu yıl ölümlerin daha fazla olduğu belirtilmiş; 4-5 yıldır da ölümlerin nedeni ve çözümü bulunamadığından sabırları kalmadığını ve ekonomik olarak ciddi sıkıntılara düştüklerini paylaşmıştır. 5. Arıcılar, bu yıl (2017) yılında ölümlerin fazla olmasının en önemli nedeni olarak da belirtilen dönemde yağmur yağmamasını, yağmur yağdığında ölümlerin ciddi oranda azaldığını belirtmiştir. 6. Deniz kenarına yakın olan bölgelerde (Yumurtalık gibi) arılıkları bulunan bazı arıcılar, arıların sağlıklı bir şekilde sabah nektar ve polen toplamak için çıktığını rüzgar deniz tarafından estiğinde arıların genellikle sağlıklı bir şekilde kovana döndüğünü, ancak rüzgar ova tarafından denize doğru estiğinde arıların kovana dönemediğini dönebilenlerin de kovan önünde genellikle bilinçsiz ve kontrolsüz bir şekilde uçmaya çalıştıklarını, kovana girmeye çalıştıklarını ve kovan önünde öldüklerini paylaşmıştır. 7. Yine bazı arıcılar ölümlerin sabah ilk saatlerde de artış gösterebildiğini, ölümlerin çiğ düşmesiyle bağlantılı olabileceği kanısına da yer vermiştir. 8. Bazı arıcılar, larvaların da etkilendiğini ve ölü larvaların kovan dışına atıldığını gördüklerini belirtmiştir. 9. Ölümlerin belirtilen bölgelerde genellikle mısır ekim dönemine denk geldiği ve mısırda kullanılan bir tarım ilacından kaynaklanmış olabileceği kanısının da yaygın olduğu tespit edilmiştir. ÖN DEĞERLENDİRME: Yukarıdaki ön bilgiler ışığında ve arılardaki ani ölümler, ölümlerin kovan önünde yoğunlaşması, arıların kontrolsüz ve bilinçsiz hareketlerden sonra ölmesi pestisitlerle/tarım ilaçları ile zehirlenme şüphesini arttırmaktadır.
2. Adana da yapılan katıldığım toplantı ve görüşmeler 28 Şubat 2017 Salı günü öncelikle 10:00-10:30 arasında Adana Arıcılar Birliği Binasında Başkanı Yunus KILIÇKAYA ve çalışma arkadaşlarıyla arı ölümleri ve toplantıyla ilgili bir bilgilendirme ve değerlendirme yapılmıştır (Resim 1). Sonrasında, Adana İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü toplantı salonunda saat 11: 00 de yaklaşık 2 saat süren bir toplantı yapıldı (Resim 2). Bu toplantıya pek çok arıcımız, il müdürlüğü yetkilileri katılanların listesi aşağıdaki gibidir. Akademisyenler 1. Prof. Dr. Hasan Hüseyin ORUÇ (Uludağ Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi) (Türkiye Arı Yetiştiricileri Merkez Birliği davetiyle katılmıştır) 2. Prof. Dr. Halil YENİNAR (Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü Öğretim Üyesi) Adana İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü yetkilileri 1. Muhammet Ali TEKİN (İl Müdürü) 2. Ali Kansu ÖZTÜRK (İl Müdür Yardımcısı) 3. Sonay ASLAN (Hayvan Sağlığı ve Yetiştiriciliği Şube Müdürü) Adana Veteriner Kontrol Enstitüsü yetkilileri 1. Dr. Mansur Seymen SEĞMENOĞLU (Toksikoloji ve Metabolik Hastalıklar Lab. Şefi) 2. Nevin TURUT (Bakteriyoloji Laboratuvarı Şefi) 3. Osman SEZER (Parazitoloji Laboratuarı Şefi) Türkiye Arı Yetiştiricileri Merkez Birliği ve Diğer Birlikler 1. Mehmet EKİCİ (Hatay Arıcılar Birliği Başkanı ve Merkez Birliği Yönetim Kurulu Üyesi) 2. Yunus KILIÇKAYA (Adana Arıcılar Birliği Başkanı) 3. Emin GAFFAROĞLU (Osmaniye Arıcılar Birliği Başkanı) Gergin bir ortamda başlayan bu toplantıda, İl Müdürü Muhammet Ali TEKİN açılış konuşmasında olayın çok yönlü olarak incelenmesi gerektiğini, bu nedenle akademisyenlerle birlikte konunun ele alınacağını bildirdi. Sonrasında arı kayıpları yaşayan arıcılarımız yaklaşık bir saat süresince ölüm olaylarını, sonuçlarını ve çaresizliklerini anlattı. Prof. Dr. Halil YENİNAR ve ben konuştum. Prof. Dr. Halil YENİNAR arı kayıplarının daha çok beslenme hataları nedeniyle ortaya çıkmış olabileceği konusunu vurguladı. Ben olayın zamanlaması ve meydana geliş şekli olarak zehirlenme olabileceğini ve özellikle de çevreye uygulanan tarım ilaçlarından kaynaklanmış olma ihtimalinin çok yüksek olduğunu, olayın bu yönüyle ele alınmasının daha doğru olacağını vurguladım. Toplantı sonrasında arıcılar tarafından getirilen ölü arı numuneleri toplandı ve bir kolide koruma altına alındı. Aynı gün bu toplantının ardından Adana Veteriner Kontrol Enstitüsü ne toksikolojik analizleri incelemek ve olanaklarını değerlendirmek için ziyarete gittim. Enstitü müdürü Uzm. Veteriner Hekim Ömer AKMAZ ve Toksikoloji Laboratuvarı Şefi Dr. Mansur Seymen SEĞMENOĞLU dan laboratuvar analizleri ve kullanılan cihazlar hakkında bilgi alındı. Birlikte yapılması gereken analizler ve nerelerde yapılabileceği değerlendirildi.
3. Toplanılan numuneler, yerleri ve sayısı, bırakıldığı analiz laboratuvarları 28 Şubat 2017 Salı günü toplantı ve yapılan görüşmeler sonrasında Adana Arıcılar Birliği Başkanı Yunus KILIÇKAYA ve çalışma arkadaşları, Adana İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü ve Veteriner Kontrol Enstitüsü den görevlilerle birlikte iki araçla Yumurtalık bölgesinde Arıcı Mehmet Akko nun arılığına gidildi (Resim 3). Yol boyunca fazla miktarda mısır ekilmiş ve ekilmekte olan tarım arazisi görüldü. Arılık oldukça uzak bir mesafedeydi ve yolda arazilerin içinden geçen stabilize ve bozuk bir yoldu, arılığa yakın bir yerde araç lastiğimiz de patlamıştı. Arılık bir tepenin eteğinde denize (Akdeniz) iki üç km mesafedeydi ve yaklaşık 280 adet kovanı vardı. Kovanların önü arı ölüsü ile doluydu ve arılarda etkilenme hala devam etmekteydi. Tarlacı sağ olan arılar kovan önüne inmekte zorlanıyorlar, inenler kovan içine alınmıyor, kovan önünde sersemlemiş ve kontrolsüz hareket eden arılar bulunmaktaydı. Etkilenmeyen kovan yoktu ve açılan bazı kovanlarda çok az arı kalmıştı. Burada kovanlar ve ölü arılar incelendi, ölü ve ölmek üzere olan arılardan numune alındı; ayrıca taze polenli, yavrulu ve ballı peteklerden birer numune alındı. Hava kararmak üzereydi ve bu nedenle başka arılıklara gitmek mümkün olmamıştır. Toplanan numunelerle ilgili bilgileri aşağıda sunulmuştur (toplantıdan sonra arıcıların getirdiği numuneler dahil). 1. Mehmet YILDIZHAN, Seyhan, 1 kavanoz ölü arı. 2. Mehmet AKKO, Yumurtalık, 1 kavanoz ölü arı. 3. Mustafa TOLUHAN, Osmaniye, 1 kavanoz ölü arı. 4. Duran AKDUMAN, Yüreğir, 1 kavanoz ölü arı. 5. Hacı ÇOBAN, Osmaniye, 1 kavanoz ölü arı. 6. Abdülkerim AKBULAK, Seyhan, 1 kavanoz ölü arı. 7. Ali KÖSE, Osmaniye, 1 kavanoz ölü arı. 8. Duran SERİNERLER, Yeniyayla, 1 kavanoz ölü arı. 9. Mehmet AKKO, Yumurtalık, 1 adet petekli taze polen 10. Mehmet AKKO, Yumurtalık, 1 adet larvalı/yavrulu petek 11. Mehmet AKKO, Yumurtalık, 1 adet petekli bal Bu numunelerden 3 takım hazırlanmış ve aşağıda belirtildiği şekilde dağıtımı yapılmıştır. 1 takımı 1 Mart 2017 tarihinde, sabah Adana Veteriner Kontrol Enstitüsüne bırakılmak üzere Adana Arıcılar Birliği yetkililerine bırakılmış, 1 takımı 1 Mart 2017 tarihinde, öğleye doğru, İstanbul da, Pendik Veteriner Kontrol Enstitüsü müdürü Dr. Fahriye SARAÇ ile görüşülüp bilgi verildikten sonra Dr. Hasan Hüseyin ÜNAL ile birlikte numune kabule teslim edilmiş, 1 takımda yedek olarak bende saklanmaktadır. NOT: Bunların dışında, sonrasında Adana Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü yetkililerinin almış olduğu numuner de vardır, ancak o numunelerin bir kısmının sonuçları dışında sayısı ve yerleri hakkında bir bilgim bulunmamaktadır.
4. Ülkemizde kullanılan pestisit/tarım ilaçları grupları, analiz şartları ve yerleri (Detaya girmeden genellikle ana gruplar üzerinden değerlendirme yapılmıştır) Ülkemizde kullanıldığı bilinen pestisit/tarım ilaçları grupları 1. Organik klorlular 2. Organik fosforlular 3. Karbamatlar 4. Piretroidler 5. Diğerleri (diyebileceğimiz bir grup) 6. Neonikotinoidler Ülkemizde analizi yapılan/yapılabilen pestisit/tarım ilaçları grupları 1. Organik klorlular 2. Organik fosforlular 3. Karbamatlar 4. Piretroidler 5. Diğerleri (diyebileceğimiz bir grup?) 6. (Neonikotinoidler?) Şüphelenilen ve analizi yapılması gereken ve analizi yeterince yapılamayan tarım ilaçları 1. (NEONİKOTİNOİDLER?) Bu grupta; 1. Imidacloprid (Ticari adları: GAUCHO FS 600, mısır ekiminde kullanılmaktadır) 2. Acetamiprid (Ticari adları: HARU ve HEKPLAN 20 SP, pamuk, patates, domates gibi bitkilerde insektisid amaçla kullanılmaktadır) 3. Clothianidin (Ticari adları: PONCHO FS 600, mısır ekiminde kullanılmaktadır) 4. Thiamethoxam (Ticari adları: CRUİSER 600 FS, mısır ekiminde kullanılmaktadır) (Ticari adları: CRUİSER 350 FS, ayçiçeği ekiminde kullanılmaktadır) (Ticari adları: CAYENNE, ayçiçeği ekiminde kullanılmaktadır) 5.Thiacloprid (Elma, fındık, kavun ve şeftalide ticari ilaçları var) 6. Dinotefuran (Türkiye de ruhsatlı ticari ilaçları bulunamadı) 7. Nitenpyram (Türkiye de ruhsatlı ticari ilaçları bulunamadı) adında 7 adet etkin maddeli pestisid yer alır. Bu grupta bulunan imidacloprid, acetamiprid, clothianidin ve thiamethoxam ın yukarıda belirtildiği gibi mısır tohumlarında ruhsatlı tarım ilaçları bulunmaktadır. Bu grup ilaçların daha sonra analiz sonuçları ve değerlendirme bölümünde belirteceğim yurtdışında mısır ekiminde kullanımı sonucu ciddi arı kayıpları/zehirlenmeleri yaşanmıştır. Bu gruptan:
1. Imidacloprid in analizi Adana Veteriner Kontrol Enstitüsü nde yapılabilmektedir ancak analizler GC-MS ile yapılmaktadır ve bu ölçüm yüksek miktarları daha sağlıklı ölçebildiği için arılardaki düşük miktarları tespit etmesi zordur, güvenilir ölçüm mümkün olmayabilir. 2. Acetamiprid in analizi Pendik Veteriner Kontrol Enstitüsü nde yapılabilmektedir ve LC-MS/MS gibi gelişmiş bir sistemle analiz yapılmaktadır ve arı numunelerinden birinde tespit edilmiştir. 3. Clothianidin ve Thiamethoxam yine analizi yapılması gereken tarım ilaçlarıdır ve analiz sonuçlarında bu etkin maddelerin analizlerinin yapılabildiği bir Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü veya Veteriner Kontrol Enstitüsü laboratuvarı bulunamamıştır. Özellikle bölgede yoğun olarak mısır tohumlarında kullanılan PONCHO FS 600 Clothianidin içermektedir (Resim 4) ve analizi çok önemlidir. 2. DİĞERLERİ (diyebileceğimiz bir grup?) Bu grupta da tarım ilacı olarak yeni ruhsatlı ilaçlar piyasaya sürülmüştür ve Çukurova yöresinde kullanılmaktadır. Ancak bu grup ilaçların da rutin analizlerinin yapılabilmesi gerekmektedir. Bu ilaçlara bir örnek verilmesi gerekirse; ADENGO SC 465 ticari adlı tarım ilacıdır. Etkin maddeleri ise 3 tane etkin maddenin karışımı şeklindedir. Isoxaflutole + Thiencarbazone-methyl + Cyprosulfamide karışımı bu tarım ilacı mısırın ekim öncesi ve sonrası tarlada bulunan yabancı otlarla mücadele amacıyla kullanılmaktadır. Bildiğim kadarıyla bu üç etkin maddenin analizlerini de yapan bir laboratuvar bulunmamaktadır. NOT: Bahsettiğimiz ve analizleri yapılması gereken ilaçların hepsi de özellikle neonikotinoidler arılar için zararlı olan tarım ilaçlarıdır.
5. Analiz sonuçları ve değerlendirilmesi Analizlerde tespit edilen PESTİSİD/TARIM İLAÇLARI grupları ve etkin maddeler aşağıdaki gibidir. Fungusid 1. Tebuconazole 2 adet 2. Flodioxonil 1 3. Metalaxy 1 4. Acetamiprid 1 5. Trifloxystrobin 1 6. Carbendazim 2 7. Cyprodinil 2 8. Epoxiconazole 2 İnsektisid 1. Pyridaben 2 adet 2. Acetamiprid 1 3. Buprofezin 1 4. Amitraz (Arıcılıkta varroa/arı bitine karşı da kullanılır) Taşıt/yardımcı madde 1. Dimetilamin (Amitrazla birlikte kullanılıyor, varroya karşı ki amitraz da tespit edilebilir ve rolü olabilir ancak) 2. Dimetilformamid Değerlendirme Bu sonuçlar Türkiye Merkez Arıcılar Birliği adına benim almış olduğum ve Adana Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü yetkililerinin almış olduğu arı, petekli bal, polen ve larvaya ait numune sonuçlarına aittir. Analizler, Adana Veteriner Kontrol ve Pendik Veteriner Kontrol Enstitülerinde yapılmıştır. İşbirlikleri ve durumun çözümüne yönelik sıcak yaklaşımları nedeniyle Adana Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü yetkilileri ve Adana Veteriner Kontrol Enstitüsü yetkililerine teşekkür ediyorum. Sonuçları değerlendirdiğimizde, Çukurova bölgesinde bitkisel üretimde mantarlara/küflere ve bitki zararlısı diğer insektlere/böceklere karşı kullanılan (insektisid) tarım ilaçlarının çeşit ve yoğunluğu görülmektedir. Bu ilaçların büyük çoğunluğu ayçiçeği, buğday, arpa, pamuk, turunçgiller, erik, şeftali biber, domates, karpuz, kavun, diğer bazı meyve ve sebze üretiminde değişik bitki zararlıları için kullanılmaktadır. Arılar bu ilaçların kullanımı sırasında, sonrasında bu ilaçların kalıntısı olan nektar ve polenleri topladığında bu tarım ilaçlarına maruz kalabilir ve ölümle sonuçlanabilir. Ancak bu ilaçların çeşitliliği, değişik ürünlerde ve değişik zamanlarda kullanılması Adana da gördüğümüz Şubat-Mart aylarındaki ölümü yeterince açıklayamayacaktır. Çünkü bu ilaçlar genellikle Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran ayları gibi
ölümlerin daha az görüldüğü dönemlerde daha çok kullanılmaktadır. Benim ziyaretimde aldığım ve Pendik Veteriner Kontrol Enstitüsü ne gönderdiğim 11 adet numunenin 3 adet arı numunesinde (Abdülkerim AKBULAK-Seyhan, Ali KÖSE-Osmaniye ve Duran SERİNERLER- Yeniyayla) Carbendazim; Mehmet AKKO ya (Yumurtalık) ait 1 adet petekli taze polen, 1 adet larvalı/yavrulu petek ve 1 adet petekli balda Pyridaben tespit edilmiştir. Bu ilaçlarda arılarda bu ölüme neden olabilir ancak bu kadar yüksek düzeyde ölüme neden olmasını ve diğer arılıklardaki ölümü açıklamada yetersiz kalacaktır. Bildiğim kadarıyla Adana Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü yetkililerinin almış olduğu numunelerin birinde arılarda amitraz tespit edilmiştir. Bu ilaç da varroa/arı biti için kullanılmış ve o arılıktaki arılarda tespit edilmiş olabilir ki bir numunede tespit edilmiştir. Ölüme yanlış ve yüksek dozda uygulamada neden olabilecektir ve genele mal etmemiz mümkün değildir. Bu kadar arı kaybına Şubat ortasından başlayıp Mart ayı ortasına kadar yoğun olarak süren ölümlerin nedeni ne olabilir? Yapılan inceleme, araştırma, tarladaki atık ilaç ambalajları (Resim 4) ve o yöredeki tarım ilacı bayilerinden aldığım bilgilere göre öncelikle mısır ekimi ve sonrasında ayçiçeği ekimi şüpheye neden olmaktadır. Peki mısır ve ayçiçeği tohumlarının ekimi ve hemen devamında hangi tarım ilaçları kullanılmaktadır? Ülkemizde kullanılan pestisit/tarım ilaçları grupları, analiz şartları ve yerleri konusunda bilgi verdiğimiz 4. Bölümde de belirttiğim gibi Clothianidin (Ticari adları: POUNCHO FS 600, mısır ekiminde kullanılmaktadır) Thiamethoxam (Ticari adları: CRUİSER 600 FS, mısır ekiminde kullanılmaktadır) (Ticari adları: CRUİSER 350 FS, ayçiçeği ekiminde kullanılmaktadır) (Ticari adları: CAYENNE, ayçiçeği ekiminde kullanılmaktadır) Bildiğim kadarıyla bu iki etkin maddenin analizlerini de yapan ülkemizde bir laboratuvar bulunmamaktadır. Mısır ekiminden hemen sonraki günlerde de (bildiğim kadarıyla ekim öncesinde de kullanılabilmektedir) tarlada bulunan yabancı otlarla mücadele için (herbisit olarak) ADENGO SC 465 ticari adlı tarım ilacı kullanılmaktadır. Etkin maddeleri ise 3 tane etkin maddenin karışımı şeklindedir. Bu etkin maddeler: Isoxaflutole + Thiencarbazone-methyl + Cyprosulfamide dir. Bildiğim kadarıyla bu üç etkin maddenin analizlerini de yapan ülkemizde bir laboratuvar bulunmamaktadır. SONUÇ 1. Arılardaki ani ölümler, kovan önünde yığılmalar, kontrolsüz ve bilinçsiz hareket ve uçmaya çalışmalar pestisit/tarım ilaçları ile zehirlenmeyle uyumlu bulgulardır. Beslenme hataları, nosema ve varroa gibi hastalıklar bu belirtilere yol açmaz. 2. Clothianidin arılarda zehirlenmeye neden olabilen ve arıların sinir sistemi üzerinde etkili olan bir tarım ilacıdır. Mısır tohumları bu bölgede Clothianidin (Ticari adları: PONCHO FS 600) ile ilaçlanmış olarak ve pnömatik ekim mibzeri ile hava basınçlı olarak ekilmektedir. Ekim sırasında ilacın bir kısmı tohumdan ayrılarak özellikle de rüzgarlı havalarda havaya daha fazla karışarak çevreye yayılabilmektedir ve uzak
mesafelere gitme ihtimalini de ortaya çıkarmaktadır. Bu konuda İtalya ve diğer bazı Avrupa ülkelerinde ilkbaharda (Mart ortasından Mayısa kadar, ancak Kuzey İtalya, Fıransa ve Almanya gibi ülkelerde) arılarda görülen toplu ölümler üzerine çalışmalar yapılmıştır (Tapparo ve ark. 2012). Bu tarım ilaçları havaya karışarak o bölgede uçan arıları direk temasla zehirleyebilmekte veya gece çiğle havada asılı ilaç tanecikleri nektarlı ve polenli bitkilere çökerek sabah çıkan tarlacı arıları direk etkileyebildiği gibi getirdiği polenlerle yavruları da etkileyebilecek ve zehirleyebilecektir. Mısır tohumudaki bu grup ilaçların İtalya ve diğer Avrupa ülkelerinde 7-8 yıl önce zehirlenmelere neden olmaya başladığı ve bu konuda ciddi çalışmalar yapıldığı görülmektedir (Tapparo ve ark. 2012). Biz ise benzer soruları 4-5 yıl önce yaşamaya başlamamıza rağmen (bu ilaçların bizde kullanımı muhtemelen birkaç yıl sonra başladığı için) bu konuya yeterince eğilemediğimiz görülmektedir. Arıcılarımız bu yıl ölümlerin bu kadar yoğun olmasının nedeni olarak yağmur yağmamasını gösterebilmektedirler. Yağmur havada asılı olan ilaç partiküllerini, çiçek ve polenlerin üzerindeki ilaç partiküllerini yıkayarak arıların bu ilaçlarla temasını azaltabilmektedir, bu nedenle bu saptamanın da doğru olma ihtimali yüksektir. Yine deniz kenarına yakın olan arıcılarımızın rüzgar deniz tarafından geldiğinde ölüm olayları olmazken rüzgarın ova tarafından denize doğru esmesi durumunda arılarda ölümlerin arttığını belirtmektedir. Burada da yine ovada mısır (ve ayçiçeği) ekimi sırasında rüzgarla beraber bu ilaç partikülleri daha fazla havaya karışacak ve deniz tarafına giderken arılara ulaşarak ölümlerine neden olabilecektir. Kaynak: Tapparo A, Marton D, Giorio C, Zanella A, Soldà L, Marzaro M, Vivan L, Girolami V. Assessment of the environmental exposure of honeybees to particulate matter containing neonicotinoid insecticides coming from corn coated seeds. Environ Sci Technol. 2012 Mar 6;46(5):2592-9. doi: 10.1021/es2035152. Epub 2012 Feb 17. 3. Clothianidin ile benzer grupta yer alan Thiamethoxam için de zehirlilik ve arılara ulaşma benzer şekilde olacaktır. Çünkü Thiamethoxam içeren CRUİSER 600 FS, mısır ekiminde kullanılmaktadır. CRUİSER 350 FS, ayçiçeği ekiminde kullanılmaktadır, yine ticari adı CAYENNE, ayçiçeği ekiminde kullanılmaktadır. Dolayısıyla benzer durum Pouncho FS 600 de olduğu gibi olabilecektir. 4. Mısır ekiminden hemen sonraki günlerde de (bildiğim kadarıyla ekim öncesinde de kullanılabilmektedir) tarlada bulunan yabancı otlarla mücadele için kullanılan ADENGO SC 465 ticari adlı tarım ilacının 3 etkin maddesi olan Isoxaflutole + Thiencarbazone-methyl + Cyprosulfamide bireysel olarak arılarda aşırı toksik değildir. Ancak birlikte kullanımları sonucu arılara daha fazla toksik etki yapabilirler. 5. Yukarıda şüpheli olan tarım ilaçlarının arılardaki analizleri sağlıklı bir şekilde yapılabildiği takdirde Şubat-Mart ortasında arılarda görülen toplu ölümlerin/zehirlenmelerin nedeni daha iyi ortaya çıkarılabilecektir.
6. Zehirlenmelerin önüne geçmek veya azaltmak için yapılması Gerekenler (Korunma ve önleme) Bakanlığın ilgili birimlerinde arıcılık, arı hastalıkları, arı ürünleri ve zehirlenmeler konusunda uzman ve yetkin birimler oluşturulması ve olanların daha etkin hale getirilmesi gerekmektedir. Konusunda uzman akademisyenlerin danışmanlığına başvurularak aşağıdaki aşamaların sağlıklı bir şekilde sağlanması gerekmektedir. Bu aşamaların hepsinde Arıcı birlikleri ve arıcılar, bitkisel üretim yapan ve tarım ilacı kullanan çiftçilerimizin sağlıklı bir iletişim halinde olması, bilgilendirilmesi, eğitim çalışmaları yapılması ve gerektiğinde cezai yaptırım uygulanması da sağlanmalıdır. Uygulanması gereken temel aşamalar: 1. Mısır ve ayçiçeği ekim öncesinde tarım ilaçları uygulamadan önce yapılması gerekenler İlaçlama veya ilaçlı tohum ekiminin mümkünse belirli ve daha kısa bir zaman diliminde yapılmasının sağlanması (hava şartlarına göre örneğin Şubat 15 den Mart ayına kadar gibi mısır ekimi yapılabilir) Tohumlarda kullanılacak veya herbisid olarak kullanılacak ilaçların mümkün olduğunca arılar için daha az toksik olanın ve daha az uçucu olanının seçilmesi İlaçlı tohumun ekimi sırasında daha az toz yapacak bir sistemle ekiminin sağlanması Arıcıların ilaçlama dönemi veya kendi bölgesinde ilaçlama yapılacağı dönemi bilmesi/bilgilendirilmesi, arılarını koruma altına alması veya o bölgeden o dönemde arılarını uzaklaştırmasının sağlanması Bu konuda tarım il ve ilçe müdürlüğü yetkililerinin arıcı ve tarım ilacı uygulayan çiftçilerimizle iletişim halinde olması ve kuralların uygulanmasını sağlaması El altından ve ruhsatsız olarak da bazı tarım ilaçlarının kullanılabildiği, karışım yapılabildiği yönünde duyumlar da alınmaktadır. Bu konuda denetimler de arttırılabilir. Bölgede o yıl yaygın kullanılan ruhsatlı ve varsa ruhsatsız ilaçlar hakkında önceden veya kullanım döneminde bilgi sahibi olunması, takiplerinin uzman kişilerce yapılması. 2. İlaçlama sırasında yapılması gerekenler Toprağa ekim sırasında rüzgarsız bir havanın tercih edilmesi, mümkünse akşam çiğ düşmeden ve sabah erken saatlerde serin havalarda ve arılar kovandayken ilaçlamanın yapılması Arıların ilaçlama bölgesinden uzaklaştırılması 3. İlaçlamadan sonra yapılması gerekenler Uygulanan ilaç çeşitlerine ilacın nektar, polen ve havada kalma süresine bağlı olarak arıların ilaç kullanılan bölgeye getirilmesinin engellenmesi veya gerekli uyarıların yapılması
Bu olayda görüldüğü gibi ciddi zehirlenme olaylarında hızla bölgeye konuya hakim uzman kişilerin gönderilmesi ve gerekli numunelerin zamanında alınması, arazi incelemelerinin zamanında yapılması sağlanmalıdır İlaçlamalar ile arı ölümleri varsa aradaki bağlantıların her açıdan ortaya çıkarılması gerekmektedir (ilacın niteliği, uçucu olup olmaması, uygulama yöntemleri, rüzgarla yayılması vb.) Şüpheli tarım ilaçlarının hepsinin analizinin güvenilir bir şekilde yapılabileceği bir veya iki referans laboratuvarın olması, içinde bu konuda uzman kişiler çalışıyor olması ve yeni kullanıma giren ilaç grupları ve etkin maddelerini hassas bir şekilde analiz edebilmesi gerekmektedir. SONUÇ Etkilenen arılardaki bulgular ve bu raporda yukarıda belirtilen tespitler sonucunda arılardaki ölüm nedeninin ciddi bir şekilde tarım ilaçları/pestisitlerden kaynaklandığı şüphesine neden olmaktadır. Ancak ülkemizdeki laboratuvarların altyapısının özellikle şüphelenilen tarım ilaçlarının analizlerinin yapılamaması nedeniyle analiz kısmı eksik kalmış ve tam olarak neden ortaya çıkarılamamıştır. Saygılarımla, 20.03.2017 Prof. Dr. Hasan Hüseyin ORUÇ Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Anabilim Dalı
Resim 1. Adana Arıcılar Birliği Başkan Yunus KILIÇKAYA ile durum değerlendirmesi. Resim 2. Adana İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü nde yapılan toplantıdan.
Resim 3. Yumurtalık bölgesinde Arıcı Mehmet Akko nun arılığındaki incelemelerden. Resim 4. Çukurova da bir mısır tarlasından alınmış, mısır tohumlarında kullanılan PONCHO FS 600 ambalajı (Clothianidin içermektedir).