İçindekiler Önsöz yerine...5 Önsöz...9 Giriş...13 BİRİNCİ KISIM: ÇOCUĞUNUZUN KORKULARINI VE ENDİŞELERİNİ ANLAMAK...17 1. Korku ve endişe nedir?...19 2. Çocukların yaygın olarak deneyimlediği korkular ve endişeler...23 3. Korku ve endişeler çocuklarda nasıl gelişir?...36 4. Çocukların korku ve endişelerinin sürmesini sağlayan nedir?...45 İKİNCİ KISIM: ÇOCUĞUNUZUN KORKULARININ VE ENDİŞELERİNİN ÜSTESİNDEN GELMEK...53 5. İkinci Kısım için bir rehber...55 6. 1. Aşama: Kaygılı düşünceleri saptamak...65 7. 2. Aşama: Bu yararlı bir düşünce mi?...74 8. 3. Aşama: Bağımsızlığı teşvik etmek ve bir denemek...86 9. 4. Aşama: Korkularla yüzleşmek için kademeli bir yaklaşım...100 3
10. 5. Aşama: Sorun çözme...118 11. Ek Prensipler 1: Endişenin üstesinden gelmek...132 12. Ek Prensipler 2: Kendi kaygılarınızı kotarmak...141 13. Rehber hakkında son sözler: Yola devam etmek...160 ÜÇÜNCÜ KISIM: FARKLI İHTİYAÇLARA CEVAP VERMEK...169 14. Bu kitabı küçük çocuklarla birlikte kullanmak...171 15. Bu kitabı ergenlerle birlikte kullanmak...181 16. Uyku Sorunları...188 17. Zor davranışların üstesinden gelmek...198 18. Okula gitmeyi reddetmek...203 19. Gevşeme...212 Ek: Tablolar...221 Teşekkür...231 Yazarlar Hakkında...233 Dizin...235 4
Önsöz yerine Kitap üzerine bazı uzman yorumları Çok iyi yazılmış olan bu mükemmel kitap çocuğunun endişeli olduğunu düşünen her ebeveyn için temel bir kaynaktır. Başta ebeveynlerin çocuklarının korkularının veya endişelerinin doğasını, bunların nasıl geliştiğini ve süregittiğini anlamasına yardım eden bilgiler veriliyor. Aynı zamanda ebeveynlerin yaygın ve olağan korku ve endişeler ile bir şekilde müdahale etmelerini gerektiren kaygılar arasında ayrım yapmalarına da yardım ediyor. Anne babaların çok rahat okunan bu kitabı stresli zamanlarda göz atabilmek için kitaplıklarında bulundurmaları iyi olur. -Alan Stein, Çocuk ve Yetişkin Psikiyatrisi Profesörü, Oxford Üniversitesi Bence Cathy Creswell ve Lucy Willetts i böyle her zaman el altında bulundurulabilecek kapsamlı ve bilgi dolu bir kitap yazdıkları için tebrik etmek gerekir. Kitabı hem ebeveynlerin anlayabileceği hem de profesyonellerin yararlanabileceği şekilde biyolojik, psikolojik ve sosyal gerçeklerin de üstünde gerektiği kadar durarak şefkatle ve yargılamadan- kaleme almışlar. Kitabı bir oturuşta okudum ve bitirdiğimde çok şey öğrendiğimi hissettim. Çocuklarının endişeleri hakkında kaygılanmaktan ne düşüneceğini bilemez hale gelen ebeveynlere güç vererek rahatlamalarını sağlayacak doğrudan ve pratik yaklaşımlarını sevdim. Bu kitabı ben yazmadığım için biraz kıskandım! Dr. Tanya Byron, Danışman Klinik Psikolog, House of Tiny Tearaways, BBC TV. 5
Bu kitap korku ve endişeleri olan çocuklarla çalışan terapistler için olduğu kadar, bunu bir kendi kendine tedavi rehberi olarak kullanabilecek aileler için de çok kapsamlı ve ayrıntılı pratik bir psikolojik rehber. -Dr. Penny Titman, Danışman Klinik Psikolog, Great Ormond Street Hastanesi Çocukların ve ergenlerin çok fazla korkması ve endişelenmesi birlikte oynamalarına, eğlenmelerine ve eğitimlerini sürdürmelerine sekte vurur. Cathy Creswell ve Lucy Willetts çocuklar, ergenler ve ebeveynler için, terapinin nasıl yapıldığını ve bunu ailelerin kendi kendilerine nasıl yapabileceklerini açıklayan bu psikolojik rehberi hazırlamakla harika bir iş yapmışlar. -Profesör Derek Bolton, Çocuklar ve Ergenler için Kaygı Kliniği, Güney Londra ve Maudsley Ulusal Sağlık Hizmetleri Vakfı Çocuklarımızın kaygılarıyla birlikte yaşamayı öğrenmek zordur. 'İçgüdülerimizi' çeşitli insanların verdiği birbiriyle çelişen tavsiyelerle nasıl dengeleriz? Bunun doğal ve faydalı bir yaşam deneyimi mi, yoksa zararlı mı olduğunu nasıl biliriz? Ve ebeveyn olarak ne zaman devreye girmemiz gerektiğini nasıl anlarız? Bu kitap bu soruların yanıtlanmasında, kaygılı çocuklara sahip ebeveynler için yeni bir soluk ve bir nimettir. Kaygı tedavi edilmezse uzun süreli bir sorun haline gelebilse de, bu kitap doğru yaklaşımın yardımcı olabileceği umudunu veriyor. Kitabın en başından itibaren, yazarlarla, okuyucu ve ebeveynlerle çocukları arasında bir işbirliği duygusu aşılanıyor. Kitap, bu tür bir kitapta görmek istediğim her şeyi ve daha fazlasını içeriyor ve insanların güçsüz bir durumdan olumlu bir şeylerin yapılabileceği bir duruma geçmelerine yardım ediyor. -Dr. Nicky Dummett, Danışman Çocuk ve Ergen Psikiyatristi, Leeds ve İngiltere Davranış ve Bilişsel Psikoterapiler Cemiyeti, Çocuklar, Ergenler ve Aileler Özel Branşı Başkanı 6
Bu kitap ebeveynlerin (şiddetli kaygı gibi) sorunlar karşısında ihtimamlı ve yargılamayan bir tavır benimsemelerini desteklemek için çok yararlı bir sistem sunmaktadır. Kitap özünde ebeveynlerden çocuklarının ne yaşadıklarını bildiklerini varsaymamalarını ve onlarla yaşadıkları zorluklar hakkında saygılı ve gerçekten ilgili bir şekilde konuşmalarını istiyor. Kitapta pek çok örnek veriliyor ve bu örnekler vasıtasıyla yazarlar bu yöntemi nasıl gerçekçilikle, sorunu her yönüyle kavrayarak ve çocukluk dönemine özgü korku ve endişeleri anlayarak geliştirdiklerini gösteriyorlar. - Dr. Peter Fuggle, Danışman Klinik Psikolog, Çocuk ve Aile Danışmanlık Hizmeti, The Northern Health Centre, Londra. Çok öğretici olan bu kitabın güçlü yanlarından biri de baştan sona anlaşılır bir şekilde yazılmış olmasıdır. Yazarlar karmaşık kavramları anlatırken bile basit ve anlaşılır olmaktan uzaklaşmamışlar. Bu çalışmada, çocuklarının kaygı sorunlarıyla baş ederken ebeveynlerin özgüvenini arttıracağını düşündüğüm umut verici bir iyimserlik duygusu var. Ebeveynlerle doğrudan ilişki içinde çalışan bir klinik psikolog olarak, bu kitabın hem klinisyenlerin hem de ebeveynlerin kullanabileceği son derece faydalı bir kaynak olduğunu düşünüyorum. -Yvonne Millar, Danışman Klinik Psikolog, Çocuk Psikolojisi Kamu Hizmeti, The Northern Health Centre, Londra. Ve bazı ebeveyn yorumları Okunması kolay ve hiç küçümsemeyen bir üslupla yazılmış kitabınızı okuduktan sonra kızımıza ve açıkçası bize yardımcı olacak bazı yanıtlar, uygulamalar ve teknikler öğrendiğimizi 7
hissettik. Pek çok şeyde olduğu gibi, bir kez yanıtları bulduğunuz zaman her şey o kadar açık ve mantıklı görünüyor ki. Bay ve Bayan W., Oxfordshire Ne muhteşem bir kitap! Bence çocuğu kaygı ve endişe sorunları yaşayan herkes sizin dikkat dağıtma gibi önerilerinizin değerini anlayacaktır; çünkü bu bize olumlu bir şey yapma olanağı veriyor ve bir ebeveyn olarak kendinizi daha iyi hissetmenizi sağlıyor. Kimse sizi suçlamıyor veya size kendinizi bir ebeveyn olarak yetersiz hissettirmiyor, sadece atılacak olumlu adımlar gösteriliyor ve bu adımların nasıl atılacağına dair fikirler veriliyor. Bay F., Berkshire Bu, son derece rahat okunan ve anlaşılması kolay bir kitap. Ayrıntılara gösterilen dikkat ve konunun bütün yönleri ve ihtimalleriyle masaya yatırılması, vaka çalışmaları, tablolar vs. kitapta anlatılan aşamaları hareketli aile hayatına uygulanabilecek kadar kolaylaştırıyor. Ayrıca, kitap çok öğretici ve hiç dayatmacı bir tavra girmeden çocuğunuza neler söyleyeceğinizi çok ayrıntılı bir şekilde açıklamayı başarıyor. Kitabın içerdiği konuların çoğunun, çocukları kaygılı olsun olmasın, bütün ebeveynler için faydalı olacak olması da ayrıca hoşuma gitti. Bayan C., Berkshire 8
Önsöz Kaygılı bir çocuğa sahip olmak son derece endişe vericidir. Üstelik sanki çocuğunuzu kaygılı bir halde görmek yetmezmiş gibi, kendi içgüdülerinizle size yardım etmeye çalışan diğer insanların vereceği çeşit çeşit öğüt Sadece görmezden gel, Sadece bunu yapmasını sağla, Ona boyun eğme - arasında karara varmaya çalışmanın yarattığı karmaşa da cabası. Lucy ve ben çocuklarda kaygının gelişmesi üstüne doktora çalışması yapmış olan klinik çocuk psikologlarıyız. Hâlihazırda İngiltere de çocuklarda kaygı bozukluklarının tedavisi konusundaki pek az merkezden biri ve Berkshire Sağlık Hizmetleri Vakfı ile Reading Üniversitesi nin ortak bir projesi olan Çocuklarda Kaygı Bozuklukları Araştırma Kliniği ni yönetiyoruz. Lucy ve ben, korku ve endişeyle ilgili önemli sorunları olan çocuklara sahip yüzlerce aileyle çalıştık ve her ailenin sadece kendine özgü bir hikâyesi olsa da, aralarındaki benzerlikler sürekli bizi hayrete düşürmektedir. Bu benzerliklerden biri, bir yandan çocuklarının sürekli sıkıntı yaşamasına engel olurken, bir yandan da ilerlemelerine en iyi nasıl yardım edebilecekleri konusundaki karasızlıklarıdır. Bir diğeri ise, aileler içinde hayatlarına bu şekilde devam etme çabasına tepki olarak doğal bir şekilde gelişen bir dizi kalıptır. Çocuğunuzun korkuları ve endişeleri nereye gidip nereye gidemeyeceğinizi veya ne yapıp ne yapamayacağınızı belirleyerek yaşantınızı kısıtlamaya başlamış olabilir ya da durumun oraya doğru gitmesinden endişelenebilirsiniz. Bu kitabı yazarken, Lucy ve ben birlikte çalıştığımız ebeveynlerin büyük çoğunluğunun bize çocuklarının bu sorununa bir şekilde kendilerinin yol açmış veya bunu daha 9
kötüleştirmiş olabileceğine dair endişelerle geldiklerinin son derece bilincindeyiz. Kitabın Birinci Kısmı nda çocuklarda korku ve endişenin nedenlerinden bazılarını anlatacağız. Ancak şimdilik bunun tek bir nedeninin olmasının pek mümkün olmadığını vurgulamak isteriz. Bunun nedeninin, birbiriyle etkileşimde bulunarak çocuğunuzun şimdiki halde içinde bulunduğu durumu ortaya çıkaran çok sayıda değişik faktörden meydana gelmesi mümkündür. Kaygılı çocuklar ve genellikle aileleri de, durumu kısa vadede kolaylaştırma çabalarının uzun vadede sorunların devam etmesine yol açtığı kısır döngülere kolayca girebilse de, deneyimlerimizden ebeveynlerin bu süreçte yaptıklarını o sırada çocukları için yapılacak en iyi şey gibi gördükleri ve daha iyi bir alternatif bulunmadığı için yaptıklarını biliyoruz. Kitap boyunca, sizin ve/veya çocuğunuzun saplanıp kalmış olabileceği kalıpları veya kısır döngüleri belirlemenize yardım edecek prensipleri ayrıntılı olarak anlatacak ve size bu döngüleri kırmanız veya onların ortaya çıkmasını engellemeniz için bazı beceriler ve stratejiler göstereceğiz. Amacımız sizin ve çocuğunuzun hayatınızın kontrolünü tekrar elinize almanızı sağlamaktır. Anlattığımız kademeli program, dünyadaki belli başlı araştırma merkezlerinde geliştirilmiş, denenmiş ve sınanmış stratejiler ile gençlerde ve ailelerinde nelerin işe yaradığına dair kendi deneyimlerimizin bir bileşimine dayanmaktadır. Kitap boyunca diğer ebeveynlerin kaygılı bir çocukla yaşama konusundaki deneyimlerini ve korkularının ve endişelerinin üstesinden gelme yollarını okuyacaksınız. Bunlar birlikte çalıştığımız ailelerin gerçek hikâyelerine dayanmaktadır, ancak kimliklerini saklamak için isimler ve ayrıntılar değiştirilmiştir. Çocuğunuzun korkuları ve endişeleri konusunda bir değişimin ne kadar sürede gerçekleşeceği, bu korkunun veya endişenin ne zamandır bir sorun haline geldiği ve ne kadar belirgin olduğu gibi birtakım faktörlere bağlı olarak büyük 10
değişiklik gösterir. Her şeyin bir gecede değişmeyeceğini ve düz bir yolda ilerlenmeyebileceğini kavramak önemlidir; değişimin meydana gelmesi zaman, gayret, sabır ve sebat gerektirecektir. Bununla beraber, araştırmalar burada anlatılan prensipler izlendiği takdirde önemli kazanımlar sağlanabileceğini göstermektedir. Hepinize bol şans diliyoruz. Cathy Creswell 11
Giriş Neden bilişsel davranış terapisi? Çocuğunuzun korkularının ve endişelerinin üstesinden gelmenize yardım etmeye çalışan bu kitap bilişsel davranış yaklaşımını benimsemektedir. Bu tedavinin tarihini kısa bir şekilde özetlemek yararlı ve cesaret verici olabilir. 1950 lerde ve 1960 larda davranış terapisi adı altında bir dizi tedavi tekniği geliştirildi. Bu teknikler iki temel özelliği paylaşıyordu. Birincisi, bunlar semptomları (kaygı gibi) derinlerde yatan tarihsel nedenlerinden (bu geleneksel psikoanalizin, Sigmund Freud ve arkadaşlarının geliştirdiği yaklaşımın odağıdır) ziyade, doğrudan kendileriyle baş ederek gidermeyi hedefliyorlardı. İkincisi, bunlar genel hatlarıyla laboratuar psikologlarının öğrenme mekanizmaları hakkında potansiyel olarak sınanabilecek veya insanlar için pratik bir değeri olduğu ispatlanmış bulgularıyla bağlantılıydı. Bu tekniklerin en çok kaygı bozukluklarının, özellikle geleneksel psikoterapileri kullanarak tedavisi zor olan belli fobilerin (aşırı hayvan veya yükseklik korkusu gibi) ve agorafobinin tedavisinde faydalı olduğu ispatlanmıştır. Başlangıçtaki kısa süreli coşkunun yerini davranış terapisine yönelik bir hoşnutsuzluk aldı. Bunun birkaç nedeni vardı; bunlardan önemli biri davranış terapisinin pek çok hastanın yaşadığı sıkıntının merkezinde olduğu açıkça görülen içsel düşüncelerle ilgilenmemesiydi. Bu terapinin özellikle depresyonun tedavisinde yetersiz olduğu kanıtlandı. 1960 ların sonları ile 1970 lerin başlarında bilişsel terapi isminde bir depresyon tedavisi geliştirildi. Bu girişimin öncüsü Amerikalı 13
bir psikiyatrist olan Profesör Aaron T. Beck ti. Beck insanların sıkıntılı düşünme tarzlarının önemini vurgulayan bir depresyon teorisi geliştirdi ve bu teoriye dayanarak yeni bir tedavi biçimi ortaya çıkardı. Beck in çalışmalarının sadece depresyon için değil, çok sayıda psikolojik sorun için de psikoterapinin doğasını değiştirdiğini söylemek abartmak olmaz. Beck in sunduğu teknikler ile daha önce davranış terapistlerinin geliştirmiş olduğu teknikler birleşerek bilişsel davranış terapisi (veya BDT) adı altında bir tedavi şekli ortaya çıktı. Bu terapi çok sıkı bilimsel testlere tabi tutuldu ve depresyon vakalarının önemli bir kısmında son derece başarılı bir tedavi olduğu görüldü. Şimdilerde, belli çarpık düşünme kalıplarının sadece depresyonla değil, çok çeşitli psikolojik sorunla da bağlantılı olduğu ve bunların üstesinden gelen tedavilerin son derece etkili olduğu açığa kavuşmuştur. Böylece, panik bozukluk, yaygın kaygı bozukluğu, belli fobiler, sosyal fobi, obsesif kompulsif bozuklukları ve hipokondri (hastalık hastası) gibi kaygı bozuklukları kadar, kumar ve uyuşturucu bağımlılığı ve bulimiya nervoza gibi yeme bozuklukları için de etkili bilişsel davranış tedavileri geliştirildi. Gerçekte, bilişsel davranış tekniklerinin dar kapsamlı psikolojik bozukluk kategorilerinin ötesinde bir uygulama alanı olduğu bulundu. Bunlar mesela özsaygısı düşük, kilo sorunu olan insanlarda, evlilik sorunları olan çiftlerde olduğu kadar, sigarayı bırakmak veya içki sorunlarıyla baş etmek isteyenlerde de etkili bir şekilde uygulanmıştır. BDT nin başlangıç noktası düşünme, hissetme ve davranış şeklimizin birbiriyle yakından bağlantılı olduğu ve kendimiz, deneyimlerimiz ve çevremizdeki dünya hakkında düşünme şeklimizi değiştirmenin hissetme şeklimizi ve yapabileceklerimizi de değiştirdiği anlayışıdır. Onun için, mesela, depresyondaki bir kişinin otomatik depresif düşüncelerini saptamasına ve bunları sorgulamasına yardım ederek bu depresif duygu ve düşünce döngüsünden bir çıkış yolu bulunabilir. Aynı 14
şekilde, bir dizi karmaşık duygu ve düşünce alışkanlık halini alan davranışlara yol açar ve bu kitapta göreceğiniz gibi, BDT davranışların bilişsel bir şekilde kontrol altına alınmasına olanak sağlayarak, bu tepkilerin zayıflamasını ve farklı bir yaşam şeklinin mümkün hale gelmesini sağlar. Son yıllarda, BDT çocuklar ve ergenler için geliştirilmiş ve araştırmalar, özellikle çocuklarda kaygı sorunlarının tedavisi açısından çok cesaret verici sonuçlar ortaya koymuştur. Genellikle bu tedaviler klinisyenlerin hem çocuk hem de çocuğun ebeveyniyle çalışmasını gerektirse de, bazı çalışmalarda çocuklarına yardım etmelerini sağlamak için tek başına ebeveynlerle çalışmanın da o denli etkili olduğu bulunmuştur. Çok çeşitli bozukluklar ve sorunlar için etkin BDT tedavileri geliştirilmiş olsa da geniş kitleler bu tedavileri alamıyor ve insanlar kendi başlarına çocuklarına veya kendilerine yardım etmeye çalıştıklarındaysa istemeden de olsa sıklıkla durumu daha da kötüleştiren şeyler yapıyorlar. Son yıllarda bilişsel davranış terapistleri cemiyeti bu duruma tepki göstererek, belli sorunlara yönelik belli bilişsel davranış terapilerinin tekniklerini ve prensiplerini insanların okuyup uygulayabileceği kitapçıklar halinde sunmuştur. Bu kitaplarda kişinin yaşadığı zorlukların üstesinden gelmek için üstünde çalışacağı sistematik bir tedavi programı ortaya konmuştur. Bu şekilde, faydası kanıtlanmış olan bilişsel davranış terapisi teknikleri olası en geniş temelde ulaşılabilir hale getirilmiştir. Bu kitap özellikle aşırı ve rahatsız edici korkuları ve endişeleri olan çocuklara sahip ebeveynler için yazılmıştır ve onlara çocuklarına yardım etmek için sistematik bir şekilde uygulayabilecekleri bir dizi terapi prensibi sunmaktadır. Psikolojik rehberlik veya kişisel gelişim kitapları hiçbir zaman terapistlerin yerini tutmayacaktır. Pek çok aile uzman bir terapistin yardımına ihtiyaç duyacaktır. Ayrıca, bilişsel davranış terapisinin geniş çaplı başarısına rağmen, bazı insanlar buna yanıt vermeyecek ve diğer tedavilerden birine gerek 15
duyacaktır. Ne var ki bu rehber kitapların kullanımı konusundaki araştırmalar henüz ilk aşamada olsa da şimdiye kadarki çalışmalar çok sayıda insanın profesyonel yardıma ihtiyaç duymadan sorunlarının üstesinden gelmeleri için bu tür kitapların yeterli olduğunu göstermektedir. Pek çok aile yıllardır kendi kendilerine ıstırap çekiyor. Bu aileler bazen sorunlarını ilk önce kendi başlarına halletmek için ciddi bir çaba göstermeden yardım arayışına girmek istemiyorlar. Bazen de tüm çabalarına rağmen uygun yardımı bulamıyorlar. Bu ailelerin çoğu için, elinizdeki bu bilişsel davranış terapisi kitabı gibi kaynaklar sağalmaları ve daha iyi bir geleceğe sahip olmaları için bir can yeleği olacaktır. Profesör Peter J. Cooper Reading Üniversitesi 16