Y önetici Özeti Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Bağlı Ortaklıklarının 2012 yılına ait Genel Yatırım ve Finansman Programının ait ilke ve hedefleri 11/10/2011 tarih, 2011/2305 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tespit edilmiş olup, 2011 Yılı Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların Belirlenmesine Dair Tebliğ 30/12/2012 tarih 28158 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. İlgili Tebliğin Kurumsal verilerin yayımlanması başlıklı 18 inci maddesi gereğince Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. nin 2011 yılı Sektör Raporu hazırlanmıştır. Dünya ve Türkiye Şeker Sektörü takip edilerek Türkşeker in sektör içindeki yerinin analiz edilebilmesi ve sektörel politikaların geliştirilmesine yardımcı olabilmesi amacıyla hazırlanan raporda; Dünya da ve Türkiye de sektörün durumu, Türkiye Şeker Sektörünün Tarihsel Gelişimi, Sektörün bütününde gösterilen faaliyetler ile Türkşekerin gösterdiği faaliyetler, Özelleştirme, Pazardaki etkinlik ve rekabet Teşekkülün içinde bulunduğu darboğazlar ele alınmış, faaliyetler genellikle rakam ve grafiklerle yıllar itibariyle mukayeseli olarak verilmiştir. İki bölümden oluşan raporun birinci bölümünde dünya şeker durumunun genel bir perspektifi çizilmiş, ikinci bölümde ise Türkiye Şeker Sanayi ve Türkşeker detayları ile incelenmiştir. 2011 Yılı Sektör Raporu nun ilgilenenlere yararlı olacağı temennisiyle. M.Azmi M.Azmi AKSU AKSU Türkiye Türkiye Şeker Şeker Fabrikaları Fabrikaları A.Ş. A.Ş. Yönetim Yönetim Kurulu Kurulu Başkanı Başkanı ve ve Genel Genel Müdür Müdür 1 SEKTÖR RAPORU 2011
DÜNYA TARIMSAL ÜRETİM,, TÜKETİM VE TİCARETİİ Şeker çok çeşitli ürünlerden üretilebilmekte olup, dünya şeker arzı büyük oranda şeker kamışı ve şeker pancarından sağlanmaktadır. Dünya şeker borsa fiyatlarını ise, dünyada üretilen şekerin % 82 sini oluşturan ve ticarete hakim pozisyonda olan düşük maliyetli kamış şekeri belirlemektedir. Ülkemizde ve Avrupa da iklim şartları nedeniyle daha ucuz bir hammadde olan kamış yerine stratejik bir ürün olan şeker pancarı üretilmektedir. Pancar şekerinin ihraç pazarlarında kamış şekeri ile rekabet şansı bulunmaması nedeniyle, ticaret amacıyla değil ama kendi kendine yeterlilik amaçlanarak üretilmektedir. Son yıllarda, 1930' lardan beri en ciddi küresel ekonomik durgunluğun görülmesi bir yana, petrol fiyatlarının rekor yüksekliklere ulaşması, ürün fiyatlarındaki ani artışlar, gıda güvenliği konusundaki korkular ve bunların sonucundaki ticari kısıtlamalar ile tarımda bir dizi ciddi şok yaşanmıştır. Bunlardan en çok etkilenen ise, özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki yoksullar olup, dünyada açlığın artık 1 milyardan fazla kişiyi kapsadığı tahmin edilmektedir. Kriz sırasında biraz azalsa da talebin büyümeye devam etmesi ve yükselen fiyat karşısında arzın daha da güçlenmesi ile tarım, özellikle OECD bölgesinde, kayda değer bir direnç göstermiştir. Bir yandan birçok OECD ülkesindeki yüksek işsizlik oranlarıyla birlikte zayıf ve kararsız bir büyüme, öte yandan gelişmekte olan en büyük ülkelerde yavaş yavaş gelişmekte olan diğer ülkelere yayılan ve dünyada gelir artışının canlanmasına yardımcı olan daha güçlü bir büyüme ve daha hızlı bir toparlanmadan oluşan, iki farklı hızda bir toparlanma yaşandığı görünmektedir. Petrol fiyatlarının daha da artmasının girdi ve üretim maliyetlerinin artmasına yol açacağı, bunun da ürün arzları, fiyatlar ve ticaret akışlarını etkileyeceği ve biyo-yakıtlar için hammadde talebini güçlendireceği beklenebilir. Tarım fiyatlarının ardında, özellikle enerji girdilerinin yoğun olarak kullanıldığı bölgelerde, giderek daha yüksek bir maliyet yapısı bulunmaktadır. Önümüzdeki on yılda küresel tarım üretiminin geçtiğimiz on yıldan daha yavaş artması beklenmekte; umulmadık şoklar olmadıkça 2050 yılına dek küresel gıda üretiminde % 70' lik bir artış olması gerektiği yolundaki uzun vadeli tahminlere paralel bir büyüme görünmektedir. Kişi başına ele alındığında, en az gelişmiş ülkelerde üretim artışı hızlı nüfus artışına ayak uydurmakta güçlük çekmekte, küresel sektörel büyümede Latin Amerika ve Doğu Avrupa bölgeleri ile, daha az ölçüde, Asya'da bazı ülkelerin başı çekeceği beklenmektedir. 2 SEKTÖR RAPORU 2011
Dünya artık küresel bir bürokrasiye sahiptir. AB, BM, DTÖ, FAO vb. organizasyonlar dünya ölçekli tarım ve sanayi kavramlarını kullanmaktadırlar. Şeker sektörü, sadece toprakta ve pazardaki iç süreçler ve araçlarla yönetilemez. Dolayısıyla bu küresel bürokrasinin de yakından izlenmesi ve gelişmeler karşısında ülke çıkarları ve sektörün geleceği açısından hazırlıklı olunması da gerekmektedir. 2011 YILII DÜNYA ŞEKER ÜRETİMİİ 2020 yılında 201 milyon ton olacağı tahmin edilen dünya şeker tüketimini karşılamak için 2012-2020 yılları arasında üretimin 29 milyon ton daha artması gerekiyor. Uluslararası Şeker Örgütü nün (ISO), 29-30 Kasım tarihlerinde Londra da yapılan yıllık toplantısındaki değerlendirmelere göre, dünyanın daha fazla şekere ihtiyacı olduğu, dünya şeker tüketiminin 2020 yılına kadar yıllık ortalama % 2 tahmini büyüme ile 201 milyon tona ulaşacağının tahmin edildiği belirtilmiştir. Toplantıda 2020 yılına kadar dünya şeker arz ve talebi konusunda bilgi veren Uluslararası Şeker Örgütü Ekonomisti Dr. Leonardo Bichara Rocha, dünya şeker tüketiminde ki payı 80 lerin ortalarında yalnızca % 25 olan ve hali hazırda % 40 a çıkmış durumda olan Uzak Doğu, Okyanusya ve Hindistan ın global tüketimdeki toplam payının artarak % 47 ye ulaşacağını vurgulamıştır. Dünyanın bu bölgesinde kişi başına düşen şeker tüketiminin yıllık 24 kg olan dünya ortalamasının altında kaldığından, daha fazla pazar payı kazanmaya devam ettiği ifade edilmiştir. Meksika da ise mısır şekerinin yaygınlığı nedeniyle şeker tüketiminin sabit kalacağı tahmin edilmektedir. Bu ülkede mısır şekeri tüketimi, şekerkamışından elde edilen şekere göre son yıllarda pazar payı kazanmaktadır. Rocha, Meksika nın bunu gelecekte de açık bir şekilde devam ettirecek tek ülke olduğunu, Çin de de son birkaç yıl içinde mısır şekeri tüketiminin hızlı bir artış gösterdiğini, bu nedenle ülkede mısır tedarikiyle ilgili kaygılar olduğunu belirtmiştir. 3 SEKTÖR RAPORU 2011
NAFTA ülkelerinde Stevia nın, başta aspartam olmak üzere diğer yoğun tatlandırıcılara göre daha fazla pazar payı kazanmaya başladığı kaydedilen toplantıda, dünyanın yılda 3,5 milyon ton daha fazla şekere ihtiyacı olduğu, global talebin 2020 yılına kadar 201 milyon tona ulaşacağı, 2020 ye kadar dünya tüketimindeki artışın % 60 ının Uzakdoğu ve Hindistan da gerçekleşeceği vurgulanmıştır. Brezilya ve Hindistan ın 2 önemli üretici olarak kalacağı ancak Brezilya'nın üretim maliyetlerinin artmasından dolayı son on yılın aksine dünya üretiminde daha fazla pazar payı kazanamayacağı ifade edilmiştir. Uluslararası Şeker Örgütü, AB-27 de şeker üretiminin, 2010/11 de ulaşılan seviyeden 2,2 milyon ton veya başka bir ifadeyle % 14 artışla toplamda yaklaşık ham değer olarak 18 milyon ton a çıktığını tahmin etmektedir. Fransa da 2011/12 pancar kampanyasında bazı rekorlar kırılarak ortalama pancar verimi 80 ton/ha a, pancarın ortalama şeker içeriği de % 18,75 e yükselmiştir. Almanya da 2011/12 de şeker üretimi (yakıt etanolü için kullanılan pancarın şeker eşdeğeri dahil), 2010/11 deki 3,442 milyon ton a kıyasla % 39 artarak 4,772 milyon ton a yükselmiştir. Rusya da pancar üretimi yaklaşık 2 kat artarak tarihinde ilk kez 2011/12 de 5 milyon ton dan fazla beyaz şeker üretilmiştir. Ülkenin, pratik olarak dünya pazarlarından çekilmesi beklenmektedir. ISO, ithalat talebini 0,750 milyon ton (yaklaşık üçte biri Gümrük Birliği düzenlemeleri kapsamında Belarus tarafından verilebilir) olarak tahmin etmekte olup, bu da 220 bin ton ihracata izin vermektedir. Net ithalatın 2011/12 de 2,24 milyon ton kadar düşmesi beklenmektedir. Şubat ayı ortasında yayımlanan ISO, 2011/12 (Ekim/Eylül) dünya şeker dengesi ikinci revizyonu, dünya üretimi ve küresel şeker kullanımı arasındaki farkın daha da açıldığını göstermektedir. Şu an istatistiki fazlalık, Kasım ayında öngörülen 4,5 milyon ton a kıyasla ham değer olarak 5,2 milyon ton tahmin edilmektedir. Hâlihazırda küresel üretimin, bir önceki yıla göre 8 milyon ton artarak ham değer bazında 173 milyon ton olması beklenmektedir. Brezilya da beklenen şeker üretimindeki önemli düşüşe rağmen, yeni bir üretim rekoru öngörülmektedir. Bu artışın çoğunun, bir önceki yıla göre 6,1 milyon ton dan fazla büyüme ile pancar şekerinden gelmesi, dünya kamış üretiminin ise 1,9 milyon ton luk daha mütevazı bir artış göstermesi beklenmektedir. Dünya tüketiminin, ham değer olarak 167,8 milyon ton a ulaşması beklenmektedir. Küresel tüketimin, on yıllık ortalama olan % 2,2 ile benzer şekilde % 2,3 gibi sağlıklı bir oranda büyüyeceği tahmin edilmektedir. ISO, sezonun ikinci yarısında stokların yerine konulmasının hız kazanacağını öngörmektedir. Bunun, dünya fiyatları üzerinde düşürücü baskı yapması muhtemeldir. 4 SEKTÖR RAPORU 2011
Pancar Şekeri 23% Kamış Şekeri 77% Dünyada 2011/12 pazarlama yılında üretilen şekerin % 77,6 sı kamıştan, % 22,4 ü pancardan üretilmiş olup, dünya şeker borsa fiyatlarını, ticarete hâkim pozisyonda olan düşük maliyetli kamış şekeri belirlemektedir. Yıldan yıla üretim yüzdelerindeki pay şeker kamışı lehine artmakla birlikte 2011/12 döneminde pancar şekerinin payı önceki döneme göre artmıştır. Önde gelen kamış şekeri üreticileri Brezilya, Hindistan, Çin ve Tayland olup, bu ülkelerin üretimleri ve arz-talep dengeleri doğrudan dünya şeker piyasalarını etkilemektedir. 2011/12 döneminde Brezilya 33 milyon ton ile dünya şeker üretiminin yaklaşık % 21 ini karşılarken, ürettiği bu şekerin 21 milyon ton unu ihraç ederek dünya şeker ticaretinin % 43 ünü karşılayan en büyük şeker ihracatçısı konumundadır. Hindistan ise dünyanın en büyük şeker tüketicisidir. ISO nun Şubat ayı raporuna göre 2010/2011-2011/2012 Dünya şeker dengesi aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo: 1- Dünya Şeker Dengesi, Bin Ton (Beyaz değer) 2011/12 2010/11 Değişim Üretim 159 161 151 770 4,87 Tüketim 154 401 150 906 2,32 Fazla/Açık 4 760 864 451,01 İthalat 45 219 47 923-5,64 İhracat 49 013 48 966 0,10 Kapanış Stoku 52 348 51 382 1,88 Stok/Tüketim, % 33,90 34,05 Kaynak: ISO World Sugar Balances,Şubat 2012. 5 SEKTÖR RAPORU 2011
Gelişmiş ülkelerde şeker üretiminde neredeyse hiç büyüme görülmezken aksine gelişmekte olan ülkelerde üretimin % 10 kadar artması beklenmektedir. Ayrıca, küresel ekonomideki düzelmenin özellikle yükselen ve gelişmekte olan piyasalarda tüketim artışını tetiklemesi beklenmektedir. Bu itibarla, 2011/12 dünya şeker tüketimi 2010/11 e göre % 4,9 artışla 159 milyon tona ulaşması beklenmektedir. 2011/12 dünya şeker üretim ve tüketimleri, önde gelen şeker analistlerinin yayım tarihlerine göre aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo: 2- Dünya Şeker Üretim. Tüketim Tahminleri 2010/11 de Brezilya nın üretimindeki azalma, belli ölçüde diğer kamış üreticisi ülkeler ile hava koşullarının oldukça elverişli geçtiği Avrupa kıtası ülkeleri tarafından telafi edilmiş ve toplamda dünya şeker üretimi bir önceki seneye kıyasla artış göstermiştir. 2011/12 döneminde de Brezilya da 2 milyon ton un üzerindeki üretim düşüşü beklentisine rağmen, Kuzey yarıkürede Almanya, Fransa, özellikle de Rusya ve Ukrayna gibi pancar şekeri üreticileri ile Hindistan, Pakistan, Tayland gibi kamış şekeri üreticilerinde uygun iklim koşulları hammadde verim ve kalitesindeki iyileşmeler sonucunda şeker üretiminde tahminlerin de ötesinde artışlar meydana gelmektedir. 6 SEKTÖR RAPORU 2011
TÜKETİM Ülkelerin kalkınma hızı arttıkça kişi başına şeker tüketimi de artmaktadır. Londra Şeker Haftası nda açıklanan bir rapora göre global şeker tüketiminin 20 yıl sonra, 257 milyon tona çıkması, Asya nın dünya şeker tüketimindeki payının yüzde 40 tan yüzde 49 a yükselmesi ve 2014 yılına gelindiğinde Çin in tüketiminin AB yi aşması beklendiği ifade edilmektedir. Grafik: 1-2011/12 tahminlerine göre tüketimde ilk 10 ülke. Mısır Meksika Pakistan Endonezy a Rusy a ABD Brezily a Çin AB Hindistan 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 Kaynak: ISO World Sugar Balances,Şubat 2012. Dünyanın en büyük şeker tüketicisi Hindistan dır. Nüfus artış hızı ve kişi başına gelir, tüketimi belirleyen en önemli unsurlardır. Genel bir ifadeyle gelişmiş ülkelerde kişi başına şeker tüketimi durağan seyretmekte, gelişmekte olan ülkelerde ve şeker ekonomisi güçlü ülkelerde artmaktadır. Hindistan halihazırda beyaz şeker eş değeri olarak 22 milyon ton ile dünyanın en büyük tüketicisi olmaya devam ederken, dünyanın en büyük ikinci tüketici ülkesi 17,3 milyon ton AB ve üçüncüsü ise 13,6 milyon ton ile Çin dir. 1960 lı yıllarda dünya şeker tüketimi 50 milyon ton seviyelerinde iken, nüfusun da artmasına paralel olarak 1985 yılından itibaren 100 milyon tonun üzerine çıkmıştır. Global şeker tüketimindeki artış yıllık ortalama % 2,7 ler seviyesinde olmakla birlikte 2011/2012 dönemindeki büyümenin % 2,32 seviyesinde gerçekleşerek toplam tüketimin 168 milyon ton (beyaz değer cinsinden 154 milyon ton) düzeyinde gerçekleşmesi beklenmektedir. 7 SEKTÖR RAPORU 2011
DÜNYA ŞEKER FİYATLARII Dünya şeker fiyatlarının oluşumunda başlıca belirleyici, arz/talep durumudur. Spekülasyon, petrol ve emtia fiyatları, enerji politikaları, navlun bedelleri, döviz kuru değişimleri, faiz oranları, ticaret politikaları ve tercih anlaşmaları, enflasyon, politik ve finansal çalkantılar, ülkelerin ekonomik durumları gibi dış faktörler de fiyatlar üzerinde giderek artan ölçüde rol oynamaktadır. Üretilen şekerin talebin altında olması stokların azalmasına, dolayısıyla da fiyatların artmasına, tersi ise fiyatların düşmesine sebep olmaktadır. 2010/11 de tüketim ile dengeye gelmiş olan üretim 2011/12 de daha da artacak olmakla birlikte, stokların hala arzulanan seviyeye gelmemiş olması nedeniyle, şeker fiyatlarının hâlihazırdaki seviyelerini koruyacağı tahmin edilmektedir. Hindistan ın, ihracatı kısıtlayıcı hükümet politikaları da fiyatların fazla düşmemesindeki etkenlerden biridir. 2004-2011 dönemi beyaz şeker borsa fiyatları aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. Grafik: 2- Dünya Şeker Fiyatları, US $/Ton. 800 600 400 200 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 8 SEKTÖR RAPORU 2011
Dünyada şeker fiyatları artışına etki eden temel faktörler; etanol tüketimindeki değişim, hasat problemleri ve iklim koşullarıdır. Dünya şekerinin büyük bir kısmı Brezilya, Hindistan, Çin, Meksika ve Tayland gibi tropikal bölgelerdeki şeker kamışından üretilmektedir. Brezilya şeker ihracatları sofralık şekeri ve etanolü içermektedir. Dolayısıyla petrol fiyatlarındaki değişim ve Brezilya üretimlerindeki şeker-etanol kaymaları da fiyatları büyük ölçüde etkilemektedir. Tüm diğer emtialar gibi, şeker fiyatları da dünya genelindeki şeker arz ve talebinden etkilenmektedir. Talep, fiyatları değiştirebilirken fiyatta arzı değiştirebilmekte olup, şeker fiyatlarındaki artışlar bundan yararlanmak isteyen üreticilerin daha çok alanda üretim yapmaları sonucunu doğurmakta, bu da üretim fazlası oluşturarak fiyatları düşürebilmektedir. Şeker miktarında fazlalık olunca fiyatlar düşerken şeker pancarı ya da kamışı üretiminde ya da hasadındaki sorunların yarattığı arz darlığı durumlarında ise şeker fiyatları artmaktadır. Grafik: 3- Üretim, Tüketim, Fiyat Dengesi Fiyat (US $/Ton) 800 700 600 500 400 300 200 100 0 200000 180000 160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Üretim, Tüketim (Bin Ton) Tüketim Üretim Fiyat Büyük istatistiki açık veren iki yıldan (2008/09-2009/10) sonra 2010/11 yılı, dünya şeker piyasasında üretim ve tüketiminin hemen hemen dengelendiği bir yıl olmuştur. Bu denge ve 2011/12 deki dünya şeker üretiminin fazla olacağına ilişkin tahminler, dünya şeker fiyatlarını baskı altına alarak daha fazla yükselmesine mani olmuştur. 9 SEKTÖR RAPORU 2011
2012 nin ilk birkaç ayı boyunca fiyatlar baskı altında iken, bu yıl stokların yüksekliğine rağmen bazı bilinmeyenlerin fiyat düşüşünü yavaşlatabileceği düşünülmektedir. S&D e (Sucden Şeker ve Gıda Grubu) göre fazlalığa rağmen piyasa; Çin in yüksek ithalat talebi, Brezilya nın gelecek Merkez/Güney faaliyetinin yavaş başlaması, Hindistan ın büyük miktardaki ihracatı konusunda Tayland ın beklenmedik lojistik darboğazı gibi risklerle yüz yüze olma durumunu sürdürecektir. Belirsizliğin bir diğer nedeni, Euro bölgesindeki borç krizinin çözümünün uzak görünmesidir. Bununla birlikte bazı çevreler, 2012/13 için öngörülen arz daralması nedeniyle, bu yılın ikinci yarısında fiyatların yükselmesini beklemektedirler. Grafik: 4- Son 10 yıllık beyaz şeker ve ham şeker fiyat seyri. 800 700 600 500 400 300 200 100 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 BEYAZ ŞEKER HAM ŞEKER Kaynak: ISO World Sugar Balances,Şubat 2012. Çin in; hızla artan iç talebin karşılanabilmesi, stokların tekrar yerine konulabilmesi ve yerli üretimdeki sorunlar nedeniyle ithalatını artırması beklenmektedir. Bazı ülkelerde, örneğin Avustralya da önümüzdeki sezonda üretimin artacağı tahmin edilmekle birlikte, artış miktarı fiyatları yükseltmeye yetecek gibi görünmemektedir. 10 SEKTÖR RAPORU 2011
Son 10 yıllık beyaz şeker ve ham şeker fiyatları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo: 3- Beyaz Şeker Borsa Fiyatları (US $/Ton) YIL BEYAZ ŞEKER DEĞİŞİM % HAM ŞEKER DEĞİŞİM % Beyaz- Ham Şeker 2002 228-8 151-20 77 2003 215-6 156 3 59 2004 240 12 157 1 83 2005 291 21 217 38 74 2006 422 45 325 50 97 2007 309-27 222-32 88 2008 351 13 282 27 69 2009 485 38 398 41 87 2010 615 27 468 18 147 2011 705 15 574 23 131 TİCARET İHRACAT Brezilya da beyaz şeker eşdeğeri olarak 2008/2009 da 22,2 milyon ton olan ihracat, dünya fiyatlarının yüksekliği nedeniyle rekor kırarak, stokların da ihracat amaçlı kullanılmasıyla 2009/2010 da 25,3 milyon tona yükselirken 2010/2011 ve 2011/12 dönemi ihracatı ise bir önceki döneme göre düşerek sırasıyla 24,9 milyon ton ve 21,02 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Dünyanın ikinci büyük ihracatçısı olan Tayland da ise ihracat 2011/12 döneminde, önceki döneme göre 5,9 milyon ton dan 6,7 milyon ton a yükselmiştir. Hindistan 2009/10 döneminde en büyük şeker ithalatçısı iken üretim koşullarındaki iyileşme sebebiyle ihracatçı konumuna geri dönmüştür. 11 SEKTÖR RAPORU 2011
Grafik: 5-2011/12 Tahminlerine göre İhracatta ilk 10 ülke. Kolombiy a Küba Meksika BAE Guatemala Hindistan AB Av ustraly a Tay land Brezily a 0 5000 10000 15000 20000 25000 Kaynak: ISO World Sugar Balances,Şubat 2012. İTHALAT Dünyada üretilen şekerin yaklaşık % 30 u ticarete konu olmaktadır. ISO nun Şubat ayı verilerine göre ithalatta AB, ABD ve Çin çok yakın ihalat rakamları ile ilk üçte yer almaktadırlar. Endonezya, Birleşik Arap Emirlikleri ve Kore takip eden ülkelerdir. Dünya ithalat talebinde ise ithalatçı ülkelerde 2010/11 deki üretim artışı nedeniyle 2009/10 dönemine kıyasla bir düşüş söz konusu olup, 2011/12 de bu düşüşün daha da hızlanması beklenmektedir. 12 SEKTÖR RAPORU 2011
Grafik: 6-2011/12 Tahminlerine göre İthalatta ilk 10 ülke. Kanada Japony a Malezy a İran Kore Birleşik Arap Emirlikleri Endonezy a Çin ABD AB 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 Kaynak: ISO World Sugar Balances,Şubat 2012. Dünyanın önde gelen ithalatçılarından Rusya nın; ekim alanlarının genişletilmesi ve şeker fabrikaları ve rafinerilere yapılan yatırımlar sonucunda üretimini önemli ölçüde artırma planı, kavurucu sıcaklar nedeniyle 2010/11 de gerçekleşememiş olmakla birlikte, 2011/12 de iklimin de yardımıyla başarılmış olup, üretimin 5 milyon ton u aşması beklenmektedir. 2010/11 de arz ile tüketim arasındaki 2,6 milyon tonluk (BŞE) açığı ithalatla karşılanmış olan ülkenin ithalatının 2011/12 de 690 bin ton seviyesinde kalacağı öngörülmektedir. 13 SEKTÖR RAPORU 2011
AVRUPA BİRLİĞİ İ AB Tarım Bakanları; 2005 Haziran ayında hazırlanan Avrupa Komisyonu Reform Önerisinden hareketle, Şeker İçin Ortak Piyasa Düzeninde kapsamlı bir reform yapılması üzerinde siyasi bir karara vardılar. Reform, AB Şeker sektörünün sürdürülebilirliğini uzun dönemde garanti altına almak üzere rekabetçi gücünü ve pazar odaklılığını artıracak, Dünya Ticaret Örgütünün mevcut müzakere turlarında pazarlık gücünü kuvvetlendirecektir. 40 yıldır önemli bir değişikliğe uğramayan Şeker Rejimi Reformun getirdiği sistemin temel hedefleri: Ortak Tarım Politikası reformu ile uyumlu bir şeker sektörü oluşturmak Piyasa dengelerini sürdürülebilir kılmak Piyasa odaklılığını güçlendirerek daha açık ve rekabetçi bir piyasa yaratmak En rekabetçi üye ülkelerde, mevcut koşullarda ciddi tehdit altında kalması öngörülen üretim faaliyetlerinin ve istihdamın devamlılığını sağlamak En az rekabetçi üye ülkelerin üretimden vazgeçerek yeniden yapılanmaları için onlara daha cazip koşullar sunmak Bu ülkelerde halen kota dahilinde bulunan üretim kapasitesini daha rekabetçi, daha piyasa odaklı sektörlere kaydırmak Ürünleri daha sağlıklı, daha kaliteli hale getirmek DTÖ de AB nin müzakereci konumunu güçlendirmek Sektörü gerek üçüncü ülkelerle yapılan, gerek uluslararası ticaret kurallarına uyumlu kılmak Çiftçiler ve üreticiler için daha dinamik bir girişimcilik ortamı yaratmak şeklinde özetlenebilir. Bu amaçlar doğrultusunda hazırlanan Reform Önerileri; kota ve fiyat düzenlemeleri, telafi edici tedbirler ve yeniden yapılandırma olmak üzere dört ana başlıkta değerlendirilebilir. 14 SEKTÖR RAPORU 2011
Reformun ana hatları: Müdahale fiyatı, referans fiyatı ile değiştirilmiş olup; 2006/07 den başlayarak 4 yıl sonunda % 36 lık indirime tabi olacaktır. 2006/07 beyaz şeker destek fiyatı 631,9 Euro/ton, geçiş döneminin sonunda 2009/10 da 404,4 Euro/ton a düşürülecek. Reformla, 43,63 Euro/ton olan minimum pancar fiyatı ise 4 yılda % 39 azaltılarak 2009/10 pazarlama yılında 26,29 Euro/ton olacaktır. Sektörden ayrılan çiftçilere; gelir kayıplarının % 64,2 si doğrudan ödenerek telafi yardımı yapılacaktır. Yeniden yapılandırma fonu; kotalarını bırakan ve sektörden ayrılan üreticilere ilk iki yıl için 730 Euro/ton takip eden dönemler için yeniden yapılandırma yardımı 2008/09 da 625 Euro/ton, 2009/10 da 520 Euro/ton olacaktır. Kota sistemi basitleştirilmiştir. A ve B kotası tek bir kota altında birleştirilmiştir. Kimya ve ilaç endüstrilerinde kullanılan şeker ile bioetanol için yapılan üretim, üretim kotalarından muaf tutulacaktır. Reformdan önce, AB; 20 milyon tonu aşan yıllık üretimiyle dünyanın 3. büyük şeker üreticisi ve ikinci en büyük tüketicisi idi. 2005 de AB de şeker üretimi 20.3 milyon ton, tüketim ise 15,6 milyon ton olup, 2,3 milyon ton ham şeker ithal edilmiş, ihracatlar 2,5 milyon ton u sübvansiyonlu olmak üzere 7,5 milyon tonu bulmuştur. Reformun anahtar hedefi şeker üretimini 6 milyon ton azaltmak olup, AB imalatçıları için zorunlu bir kota indirimi getirilmemesi kararı alınmıştır, bunun yerine gönüllülük esasına dayalı yeniden yapılandırma planı uygulanmaktadır. Avrupalı üreticiler şimdi uzun vadede izleyecekleri kurallar hakkında kesinliğe sahiptirler. Reform Avrupa Birliği nin ekonomik ve yasal çerçevesini 2014/15 e kadar herhangi bir maddeyi gözden geçirmeye gerek kalmayacak şekilde belirlemiştir. % 36 lık fiyat indirimi 4 yılda sona erecek cömert bir yeniden yapılandırma fonu ile birleştirilmiştir. Yeniden yapılandırmanın üç temel amacı: Daha az rekabet eden üreticilerin sanayiyi bırakmasını sağlayıcı teşvikler, Fabrika kapanmalarının yaratacağı sosyal ve çevresel etkilerle başa çıkmayı sağlayacak parayı sağlamak, En çok etkilenen bölgelere AB yapısal ve kırsal kalkınma fonlarıyla uyumlu yeni iş imkanları için fon sağlanmasıdır. 15 SEKTÖR RAPORU 2011
2009 Mart ayının başında AB Komisyonunun basın bülteninde AB nin 4 yıllık reform sürecinin etkileri özetlenmiştir: 6 milyon ton kota bırakma hedefine çok yakın olarak; 5,7 milyon ton şeker, izoglikoz ve inülin kotası bırakılmıştır (bunun 5,23 milyon tonu şeker kotasıdır). Böylece AB şeker üretim kotasında azalma yaşanmış ve 2009/10 kotası 13,3 milyon tona inmiştir. Şeker üretimi 23 üye devlet yerine 18 üye devlette yoğunlaşmış olup; üretimin % 70 i yüksek verimli 7 üye devlette yapılmaktadır. Yurtiçi fiyatlarda aşağı yönlü trend, rekabetçi AB şeker sektörü oluşturulması hedefi ile uyumludur. Sonuçları daha net ifade edersek; Reform; 5 AB ülkesinin şeker üretiminden çekilmesine, 80 fabrikanın kapanmasına, kırsal alanda 25 bin kişinin işini kaybetmesine, şeker pancarı hasadının sonunda Avrupa da üretici ülkelerde toplam 140 bin çiftçi kalmasına yol açmış ve şeker pancarı ekim alanı 700 bin hektar azalmıştır. Pancar üretimi, Bulgaristan, İrlanda, Letonya, Portekiz ve Slovenya da tamamen bırakılmış; Finlandiya, Slovakya, Macaristan, Yunanistan, İtalya ve İspanya da azaltılmıştır. Fransa, Hollanda, İngiltere, Yunanistan, Romanya ve Finlandiya ise izoglukoz üretiminden çekilmişlerdir. Daha da ötesi; Avrupa Birliği nin Dünyanın en büyük ikinci net ihracatçı pozisyonunu 2007 den beri Dünyanın en büyük ikinci net ithalatçısı olmaya yöneltmiştir. 2011/12 döneminde ise 3,1 milyon ton ithalat ile 1. sıraya yerleşmiştir. AB Şeker Üretimi: AB şeker üretimi 2011/12 yılında bir önceki yıla göre % 14 artarak 16,5 milyon ton olarak tahmin etmektedir. Hem pancar verimi hem de şeker içeriğinin, daha önceki rekor yıl olan 2009 un biraz üzerine çıkması beklenmekte olup, bu üretim artışını, Fransa, Almanya gibi önemli üreticilerdeki ekim işlemlerinin çok erken tamamlanması ve uygun hava koşulları sağlamıştır. Başta en büyük üç şeker üreticisinin (Fransa, Almanya ve Polonya) bulunduğu orta bölgedeki iklim koşullarının elverişli geçmesi ve pancardaki verim ve kalitesindeki artıştan dolayı AB nin beyaz şeker olarak 2011/12 üretiminin, bir yıl öncesindeki 14,5 milyon ton a göre artarak 16,5 milyon ton a çıkması beklenmektedir. Bu üretim, 13,3 milyon ton luk AB kotasının üzerinde, ancak 17,3 milyon ton luk toplam tüketimin altındadır. 16 SEKTÖR RAPORU 2011
Diğer taraftan, çok uygun hava koşulları ve ekim alanlarındaki artış sebebiyle 2010/11 de 2.333.000 ton olan kota dışı şeker üretiminin 2011/12 de ciddi bir şekilde yükselerek 4.920.000 ton a çıkması beklenmekte olup, sadece sanayiye satışına, ihracatına ve bir sonraki pazarlama yılına aktarılmasına izin verilen kota dışı şekerin bu büyük miktardaki arzının 2011/12 de nasıl elden çıkarılacağı sorusu AB Komisyonu nun gündemini korumaktadır. AB Şeker Bilançosu 2011/12 ISO nun Şubat ayı raporuna göre; 2011/12 yılı AB şeker üretiminin bir önceki yıla göre 2,2 milyon ton artarak beyaz şeker eş değeri olarak 16,5 milyon tona ulaşması beklenmektedir. AB ülkelerinin ithalatlarının 3,116 milyon ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Geçtiğimiz kampanya dönemine ait olan rakamlardan hareketle 2011/12 yılı için üretim ve ithalat tahminleri yapıldığında toplam kullanılabilir şeker rakamı beyaz şeker cinsinden olmak üzere 19,6 milyon ton civarında görünmektedir Tablo :4- AB-27 Şeker Dengesi (Bin Ton-Beyaz Değer) 2011/12 2010/11 2009/10 2008/09 2007/08 Üretim 16 509 14 467 15 905 14 349 14 958 Tüketim 17 353 17 261 17 696 16 416 16 587 İthalat 3 116 3 933 2 935 3 354 2 830 İhracat 2 070 0 736 2 412 1 188 1 525 Kaynak : ISO World Sugar Balances, Şubat 2012. Avrupa Birliği nde 2011/2012 Kotaları 15 Haziran 2010 tarihli Avrupa Birliği (AB) Resmi Gazetesinde yayımlanan, 27 üyeli AB nin 2010/2011 Pazarlama Yılı ve Sonrası şeker üretim kotaları aşağıda verilmiştir. 17 SEKTÖR RAPORU 2011
AB de 2006 yılında uygulamaya konulan Şeker Reformunun temel araçlarından olan Yeniden Yapılandırma Planı kapsamında, hedeflenen düzeye yakın bir miktarda tüm şeker türlerinde toplam 5,7 milyon ton kotadan vazgeçilmesi sağlanmıştır. Tablo :5- AB Şeker kotaları Üye Ülke / Bölge Şeker İzoglukoz Almanya 2.898.255,70 56.638,20 Avusturya 351.027,40 Belçika 676.235,00 114.580,20 Bulgaristan 0 89.198,00 Çek Cumhuriyeti 372.459,30 Danimarka 372.383,00 Finlandiya 80.999,00 0 Fransa (Anakara) 3.004.811,15 Fransa (Denizaşırı) 432.220,05 Hollanda 804.888,00 0 İngiltere 1.056.474,00 0 İrlanda 0 İspanya 498.480,20 53.810,20 İsveç 293.186,00 İtalya 508.379,00 32.492,50 Letonya 0 Litvanya 90.252,00 Macaristan 105.420,0 220.265,8 Polonya 1.405.608,1 42.861,4 Portekiz (Anakara) 0 12.500,0 Portekiz (Azor Adaları) 9.953,0 Romanya 104.688,8 0 Slovakya 112.319,5 68.094,5 Slovenya 0 Yunanistan 158.702,0 0 Toplam 13.336.741,2 690.440,8 18 SEKTÖR RAPORU 2011
2015 ve sonrası için AB Avrupa Komisyonu Tarım Genel Müdürlüğü Genel Direktörü Jose Manuel Silva Rodriguez, AB pazarına 1,35 milyon ton ek tedarike imkân veren çeşitli önlemlere rağmen, AB fiyatlarının 2011 yılı başından itibaren artmaya başladığını ve fiyatların ortalamada 564 Euro/ton a ulaşırken, spot fiyatların ise yaklaşık 800 Euro/tona yükseldiğini, bu nedenle AB Komisyonunun, 2011/ 2012 pazarlama yılı için de pazarın durumunu rahatlatacak, ithalatı kolaylaştıracak ve iç pazar için kota dışı üretime olanak sağlayacak bir dizi benzer önlem hazırladığını belirtmiştir. Bu önlemler Avrupa iç pazarına 400.000 ton kota dışı şeker sunulmasını, Aralık ayında ve 2012 de ithalat ihalesi açılmasını içeriyor. Mevcut pazarlama yılındaki çok fazla miktardaki kota dışı şeker üretimi nedeniyle Avrupa Komisyonu ihracat tavanını DTÖ sınırı olan 1,35 milyon tona kadar artırmayı planladı. Komisyon alınan bu önlemlerle AB pazarı tedarikinin tam olarak sağlanmasını bekliyor. Avrupa Komisyonu, 2014/ 2015 pazarlama yılı sonunda, 30 Eylül 2015 itibariyle de kotayı kaldırmayı planlamaktadır. DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ VE BÖLGESEL ANLAŞMALAR Uluslararası ticaret sistemini liberalleştirmeyi amaçlayan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çerçevesinde 2001 yılında başlatılmış yeni bir tur olan Doha Kalkınma Gündemi görüşmeleri halen devam etmektedir. Gündem; tarım, sanayi, hizmetler, fikri mülkiyet hakları, çevre gibi oldukça geniş konuları kapsamakta, bir başka ifadeyle uluslararası ticaretin her alanına ilişkin müzakereleri içermektedir. Müzakerelerin kilit konusu kabul edilen tarımda, bir yandan ticareti bozucu destek mekanizmalarının ortadan kaldırılarak rekabetçi piyasa koşullarının oluşturulması, diğer yandan yeni pazara giriş açılımlarının gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. Doha Müzakere Turu, DTÖ üyelerinin 2/3 ünü oluşturan gelişmekte olan ülkelerin, bir blok halinde hareket ederek süreçte belirleyici hale geldiği ilk çok taraflı müzakere turu olma özelliğini taşımaktadır. 15 19 SEKTÖR RAPORU 2011
Dünya Ticaret Örgütü Direktörü, 2008 yılı sonunda, Doha Round da gündeme getirilip konuşulan ticari konuların netlik kazandığını açıklamıştır. Buna göre; Ticareti bozucu iç desteklerde, en fazla destekten en fazla kesinti yapılacağı, Pazara giriş konusunda; tarife indirimlerinin dört band üzerinden gerçekleştirileceği, en yüksek tarifelerin uygulandığı bantta en fazla indirim yapılacağı, söz konusu indirimlerin eşit aralıklarla GÜ ler için 5 yılda, GYÜ ler için 10 yılda tamamlanacağı ve GYÜ lere, gelişmiş ülke indirimlerinin 2/3 ünü uygulayacağı, İhracat sübvansiyonlarına ilişkin indirim formülleriyle ilgili olarak; GÜ ler için bütçe ve miktar bazlı sübvansiyonların 2013 sonuna kadar kademeli olarak, GYÜ ler için ise miktar ve bütçe bazlı sübvansiyonların 2016 yılı sonuna kadar eşit dilimler halinde azaltılarak sıfırlanması öngörülmektedir. Sektörel anlaşmalar konusundaki fikir ayrılıkları, ticari mallar ve tarım ürünleri güvenlik mekanizması üzerinde liberalleşmeyi kaçınılmaz hale getirmiştir. Özel Güvenlik Mekanizması, gelişmekte olan ülkelerdeki çiftçileri, ithalatta oluşabilecek risklerden ve ani fiyat düşüşlerinden korumaktadır. Direktör, aynı zamanda 2009 yılında izlenecek tarım politikasının temel bakış açısını da açıklamıştır. Teknolojideki en son gelişmeler tartışılmıştır. Tarım ve tarım dışı ürünlerde pazara giriş konusundaki çok taraflı müzakereler şimdi belirsiz bir gelecekle yüz yüzedir. DTÖ nün kurulmasını müteakip gümrük tarifelerinin aşamalı olarak indirilmesi, mal ve hizmet ticaretinin önündeki çeşitli engellerin kaldırılması, sermayenin uluslararası alanda dolaşımının hızlanması, doğrudan yabancı yatırımları çekme yönündeki çabaların artması, iklim değişikliği ve emisyon ticareti gibi hususlar gündeme gelmektedir. Dünya Ticaret Örgütünün 2001 yılından bu yana uygulamaya çalıştığı serbest ticaret ve küresel ekonomi uygulamaları için süregelen müzakereler ülkelerin çıkar çatışmaları yüzünden bir türlü sonlandırılamamaktadır. Pancardan şeker üreten ülkelerde, bir yandan ucuz kamış şekeri ithalatını engellemek için gümrük duvarlarının olması, diğer yandan da bu ülkelerin yüksek desteklerle ihracatçı konuma gelmesi; büyük çoğunluğu az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerden oluşan şeker kamışı üretiminin yapıldığı ülkelerin, dünya ticaretinde var olabilmelerini zora sokmaktadır. Bu durum DTÖ nün ticaretin serbestleştirilmesi hedeflerine de ters bir durum oluşturmaktadır. 20 SEKTÖR RAPORU 2011
Bu eğilimler, gerekli yapısal dönüşümleri gerçekleştirebilen ülkeler açısından bir fırsat olarak değerlendirilebilecekken, yapısal dönüşüm kapasitesine sahip olmayan veya dönüşümü zamanında gerçekleştiremeyen ülkeler açısından bu süreç bir tehdit olarak karşımıza çıkmaktadır. DÜNYA ETANOL ÜRETİMİİ Dünyada petrol kaynaklarının azalması ve fiyatlarının yükselmesi, biyolojik yakıtların kullanımını arttırmıştır. Birçok ülkede benzine belli oranlarda karıştırılarak kullanılabilen ve nişasta içerikli tüm bitkisel kaynaklardan üretilebilen yakıt "etanol"e olan yatırımlar hükümetler tarafından desteklenmekte ve biyoyakıt pazarını genişletmek için yasal çalışmalar sürdürülmektedir. Petrol şirketleri, biyoetanolün benzin ile karıştırılmasına ve esnek yakıtlı (floxy) araçların geliştirilmesi konusundaki çalışmalarına büyük bir hızla devam etmektedirler. Ayrıca dünyada biyoyakıtların üretimi ve tüketiminin artırılması hususundaki en önemli faktörlerden bir diğeri de; yenilenebilir kaynaklardan üretilecek yakıtların kullanımının artırılması ile fosil kökenli yakıtlardan kaynaklanan CO2 salımlarının indirgenmesi ve küresel ısınma karşısında Kyoto Protokolü hedeflerinin karşılanmasına katkıda bulunulacağı fikrinin kabul görmesidir. Dünya yakıt etanol üretimi, tüketimi ve ticaretinde, dünyanın en büyük üreticileri ABD ve Brezilya'dır. Brezilya'da üretilen etanolün en önemli hammaddesi şeker kamışıdır. Şeker kamışının ekolojik özelliklerinden dolayı Brezilya'da üretilen etanol, dünyanın en düşük maliyetli etanolüdür. Dolayısı ile orta vadede Brezilya gibi uzun yıllardır şeker ve etanol üretimiyle bütünleşmiş bir ülkede, etanol şeker fiyat dengesi Brezilya merkezli olmaya devam edecektir. Brezilya kapsamlı destek programları ile 70'li yıllardan itibaren biyodizel ya da biyoetanol üretimine destek vermiş, Brezilya'nın ihraç amaçlı şeker kamışından etanol üretiminin tersine, ABD'de mısır temelli etanol üretimi ihracat emtiası olarak hedeflenmemiş olmasına rağmen, oktan geliştiriciler için alternatif bir ürün olarak belirlenmiştir. Dolayısıyla dünya etanol borsası fiyatlarının oluşumunda ilk sırada gelen üretici olmasına rağmen ABD henüz etken ve dominant konumda değildir. 21 SEKTÖR RAPORU 2011
HFCS ÜRETİMİİ Dünya'da kalorili tatlandırıcılar, sakaroz ve nişasta bazlı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Sakaroz kökenliler pancar ve kamıştan, nişasta kökenliler mısır, buğday, patates gibi hammaddelerden üretilmektedir. Dünyada sadece mısırdan üretilen nişasta kökenli tüm şuruplara, glukoz dahil mısır şurubu, fruktoz içeren şuruplara HFCS (high fructose corn syrup - yüksek fruktozlu mısır şurubu) denilmektedir. Nişasta kökenli fruktoz içeren şuruplardan yaklaşık % 42 fruktoz, % 53 glukoz içerenler HFCS -42; yaklaşık % 55 fruktoz, % 41 glukoz içerenler HFCS -55 olarak adlandırılmaktadır. Bunlardan HFCS -55, pancardan elde edilen sakarozun ikamesi olarak kabul edilmekte 2004-2010 dönemi dünya HFCS (High Fructose Corn Syrup) miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo : 6- Dünya HFCS Üretimi (Milyon Ton, Kuru Ağırlık) ÜLKE 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 ABD 8,2 8,4 8,5 8,4 8,0 7,8 8,3 KANADA 0,4 0,4 0,4 0,5 0,6 0,5 0,6 MEKSİKA 0,1 0,3 0,3 0,3 0,5 0,4 0,4 KUZEY AMERİKA TOPLAMI 8,8 9,0 9,3 9,3 9,1 8,6 9,3 ÇİN 0,1 JAPONYA 0,8 0,2 0,4 0,6 1,1 1,4 1,7 GÜNEY KORE 0,3 0,,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 TAYVAN 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 DİĞER(ASYA/OKYANUSYA) 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 ASYA/OKYANUSYA TOPLAMI 1,5 1,7 1,8 2,2 2,6 3,0 3,2 22 SEKTÖR RAPORU 2011
ÜLKE 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 AB-25 0,5 0,5 0,5 0,4 0,5 0,6 0,6 DİĞER(AVRUPA) 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 AVRUPA TOPLAMI 0,8 0,8 0,8 0,7 0,8 0,8 0,8 ARJANTİN 0,3 0,3 0,4 0,3 0,4 0,4 0,4 DİĞER (LATİN AMERİKA/ AFRİKA) LATİN AMERİKA / AFRİKA TOPLAMI 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 DÜNYA TOPLAMI 11,5 12,0 12,4 12,6 13,0 12,9 13,8 Kaynak: LMC Sugar & Sweeteners Quarterly Report, 2010. 23 SEKTÖR RAPORU 2011
SEKTÖRÜN TARİHSEL GELİŞMİİ Şeker Fabrikaları, Türkiye Cumhuriyeti nin ilk sanayi işletmelerindendir. Şeker fabrikası kurma çalışmaları ilk defa, Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker) adında bir çiftçi tarafından başlatılmıştır. 6 Kasım 1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temeli atılmıştır. Uşak'ta Şeker Fabrikası kurma çalışmaları devam ederken 22 Aralık 1925 tarihinde Alpulu Şeker Fabrikasının temeli atılarak onbir ayda fabrikanın montajı bitirilmiş ve 26 Kasım 1926 tarihinde fabrika işletmeye açılarak ilk Türk şekerini üretmiştir. Uşak Şeker Fabrikası ise 17 Aralık 1926 tarihinde işletmeye açılmıştır. 1933 yılına kadar ülkemizin şeker ihtiyacı bu iki fabrikanın üretimi ile kısmen karşılanmıştır. Bu iki fabrika ile pancar tarımında ve şeker fabrikası işletmesinde elde edilen tecrübelerin de yardımıyla 05/12/1933 tarihinde Eskişehir Şeker Fabrikası, 19/10/1934 tarihinde Turhal Şeker Fabrikası işletmeye açılmıştır. Ayrı şirketler halinde kurulan Alpullu, Uşak, Eskişehir ve Turhal Şeker Fabrikaları; tarımsal, teknik ve idari çalışmaların koordine edilmesi, sermaye kaynaklarının birleştirilmesi, şeker politikasının tek elden yürütülmesi amacıyla 6 Temmuz 1935 tarihinde, üç milli bankamızın eşit paylarla ortak oldukları tek bir şirket çatısı altında toplanarak, 22 milyon sermayeli Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurulmuştur. Şeker üretim faaliyetleri 1950 yılına kadar zaman zaman tevsi edilen dört şeker fabrikası ile yürütülmüştür. Her yıl artan şeker ihtiyacının tamamen yerli üretimle karşılanabilmesi için 1951 yılında hazırlanan "Şeker Sanayii'nin Tevsi Programı" ile yeni şeker fabrikaları kurulması dönemine girilmiştir. Diğer taraftan da pancar ekicilerinin teşkilatlandırılması amacı ile tarım kesiminde toplumsal dayanışmanın bir örneği olan kooperatifleşme hareketi başlatılmıştır. 20 24 SEKTÖR RAPORU 2011
1951-1956 yıllarını kapsayan dönemde toplam onbir yeni şeker fabrikası inşa edilerek, 1956 yılında fabrika sayısı onbeşe ulaşmıştır. 1962 yılında Ankara Şeker Fabrikası ve 1963 yılında da Kastamonu Şeker Fabrikası, sanayiimizin geliştirilen bir makina fabrikası ile iki atölyede % 65'i imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Ülkemizin nüfus artışına paralel olarak artan şeker ihtiyacını temin etmek amacıyla yeni şeker fabrikaları kurulması öngörülerek 1977'de Afyon, 1982'de Muş ve Ilgın, 1983'de Bor, 1984'de Ağrı ve 1985 yılında da Elbistan Şeker Fabrikalarının % 95'e varan makina ve tesisleri mevcut beş makina fabrikasında imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Daha sonra sırasıyla 1989 yılında Erciş, Ereğli ve Çarşamba Şeker Fabrikaları, 1991 yılında Çorum, 1993 yılnda Kars, 1998 yılında Yozgat ve 2001 yılında ise Kırşehir Şeker Fabrikaları işletmeye açılmıştır. Son olarak ta özel statülü Çumra, Boğazlıyan ve Aksaray şeker fabrikalarının işletmeye alınmasıyla halihazırda pancardan şeker üreten fabrika sayısı toplam 33 e ulaşmıştır. Sınırlı Sorumlu Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği (Pankobirlik) ne bağlı bulunan özel statülü Amasya, Kayseri, Konya Şeker Fabrikaları, kuruluş tarihlerinden itibaren 1990'lı yılların başına kadar, kendi Yönetim Kurullarında alınan kararlarla, sevk ve idareleri ile finansman işleri (mali, idari, teknik, ticari, zirai ve hukuki) Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. tarafından yürütülmüştür. T.Ş.F.A.Ş.'ye verdikleri tedvir yetkilerini Amasya Şeker Fabrikası 1991'de, Kayseri ve Konya Şeker Fabrikaları ise 1992 yılında Yönetim Kurulları'nın kararları ile kaldırmışlardır. 25 SEKTÖR RAPORU 2011
SEKTÖRDE FAALİYET GÖSTEREN ŞİRKETLER Türkiye de sakaroz kökenli ve nişasta kökenli olmak üzere iki tür şeker üretimi bulunmaktadır. Sakaroz kökenli olarak pancar şekeri üretimi yapılırken, nişasta kökenli olarak glukoz şurubu, izoglukoz, (yüksek fruktozlu mısır şurupları-hfcs) ve kristal fruktoz üretimi yapılmaktadır. Pancar Şekeri ve nişasta kökenli şeker (NBŞ) üreten şirketler aşağıda verilmiştir. Tablo : 7- Şeker Üreten Şirketler Tk2brika) KAMU Konya Şeker Fabrikası A.Ş.(2 fab.) Pankob Konya Şeker Fabrikası - Çumra Şeker kası PANCAR ŞEKERİ ÜRETEN ŞİRKETLER Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. (2 fab.) Pankobirlik Kayseri Şeker Fabrikası - Boğazlıyan Şeker Fabrikası Amasya Şeker Fabrikası Pankobirlik Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. Pankobirlik Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. ÖZEL Keskinkılıç Gıda San. ve Tic. A.Ş. ÖZEL Amylum Nişasta San. ve Tic. A.Ş. Cargill Tarım ve Gıda San. Tic. A.Ş. PNS Pendik Nişasta Sanayi A.Ş. Sunar Mısır Entegre Tesis. San. ve Tic. A.Ş. NİŞASTA BAZLI ŞEKER ÜRETEN ŞİRKETLER Tat Nişasta San. ve Tic. A.Ş. 26 SEKTÖR RAPORU 2011
Türkiye de şeker sektörü bünyesinde; yedi adet pancar şekeri üreticisi ve beş adet nişasta bazlı şeker üreticisi olmak üzere birbirine rakip oniki şirket faaliyet göstermektedir. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TÜRKŞEKER); Sektörde 25 Şeker Fabrikasının yanı sıra 4 Alkol, 5 Makina, 1 Elektromekanik Aygıtlar, 1 Tohum İşleme Fabrikası ve 1 Şeker Enstitüsü ile 86 yıldır ülkemizin önde gelen kuruluşlarındandır. Özelleştirme Yüksek Kurulu nun (ÖYK) 20.12.2000 tarih ve 2000/92 sayılı kararı ile özelleştirme kapsamına alınmıştır. Amasya Şeker Fabrikası A.Ş., Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. ve Konya Şeker Fabrikası A.Ş. Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği ( Pankobirlik ) bünyesinde özel şirket statüsündedir. Pankobirlik; pancar ekicileri kooperatifi ile Türkşeker in ortak teşebbüsleriyle, pancar tarımının gelişmesi ve birim kooperatiflerin ekonomik ve teknik noksanlıklarını gidererek haklarının korunması amacıyla kurulmuş bir üst birliktir. Daha önceleri Türkşeker in Bağlı Ortaklığı statüsünde olan Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. ve Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. deki Türkşeker e ait kamu hisseleri özelleştirme programına alınmıştır. Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. 2004 yılında Torunlar Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş. ye, Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. ise S.S. Adapazarı Pancar Ekicileri Kooperatifi ne satılmıştır. Keskinkılıç Gıda San. ve Tic. A.Ş. ise kuruluşundan buyana özel statüdedir. Hammadde olarak mısır kullanan nişasta bazlı tatlandırıcılar doğrudan tüketilmemekte, daha çok şekerli ürünler sanayiinde girdi olarak kullanılmaktadır. Bu tatlandırıcıların başlıca kullanım alanları şekerlemeler, şekerli ve unlu ürünler, geleneksel tatlılar, dondurma, helva, reçel ve marmelat, alkollü ve alkolsüz içeceklerdir. 23 27 SEKTÖR RAPORU 2011
TÜRKİYE DE ŞEKER REJİMİİ Ülkemiz ekonomisinin ağırlıklı olarak tarıma dayalı olması nedeniyle; Yurtiçi şeker ihtiyacının, yurtiçi kaynaklardan karşılanması, Sektörde rakip durumda olan ürünlerin birbirleri ile denge içerisinde; istikrarlı olarak ve bir program dahilinde üretilmeleri, Yeterli düzeyde üretimin sürdürülebilirliği büyük önem taşımaktadır. Özellikle 1990 lı yıllarda şeker sektöründe meydana gelen gelişme ve değişimler ile Türkiye de şeker rejimini düzenleyen 22 Haziran 1956 tarihli ve 6747 sayılı Şeker Kanunu nun birçok maddesinin işlerliğini yitirmesi ve günün gereklerini yerine getiremez duruma gelmesi Sektörde yeni bir hukuki altyapı oluşturulması ihtiyacını gündeme getirmiştir. Pancar ve şeker üretimindeki istikrarsız yapının kronikleşmesi, sektörde pancar şekerine alternatif tatlandırıcıların faaliyet göstermeye başlaması ile Amasya, Kayseri ve Konya Şeker Fabrikalarının farklı bir statü ile Pankobirlik bünyesinde birleşmesi, sektörün hukuki yapı açısından bir çatı altında toplanmasını gerekli kılmıştır. Bu nedenle 1996 yılından itibaren şeker rejiminin yeniden düzenlenmesine yönelik çalışmalar başlatılmış ve 19 Nisan 2001 tarihinde 4634 sayılı Şeker Kanunu yürürlüğe girmiştir. 4634 Sayılı Şeker Kanunu nun İlkeleri : 1 2 3 4 Şeker üretiminde Sektörün iç piyasada Avrupa Birliği Özelleştirmeye istikrarın sağlanması rek kurallarına göre düzenlemeleri, Dünya olanak sağlayacak ve korunması yönlendirilmesi Ticaret Örgütü ve hukuki alt yapının diğer uluslararası hazırlanması taahhütlere uyum sağlanması 28 SEKTÖR RAPORU 2011
Türkiye'de Şeker Sektörü; 2002/2003 pazarlama yılından bu yana, 4634 sayılı Şeker Kanunu ve bu Kanuna dayalı olarak çıkarılan Yönetmelikler çerçevesinde düzenlenmektedir. 4634 sayılı Kanun ile uygulamada meydana gelen başlıca değişiklikler; şeker üretim ve arzında kota uygulanması, pancar ve şeker fiyatlarındaki serbesti sistemi ve Kanun kapsamındaki konularda sektörü düzenlemek ve denetlemekle Şeker Kurulu nun yetkilendirilmesidir. Söz konusu Kanunun ve ilgili diğer mevzuatın uygulanmasını sağlamak; uygulamayı denetlemek ve sonuçlandırmak; Kanun ile verilen yetkiler çerçevesinde düzenlemeler yapmak ve Ülkemizin şeker sektörüne ilişkin diğer görevleri yerine getirmek üzere; bir Kamu Tüzel Kişiliği olan T.C. Şeker Kurumu oluşturulmuştur. Kurum, 7 üyeden oluşan Şeker Kurulu ve hizmet birimlerinden oluşmaktadır. Kurumun ilişkili olduğu bakanlık T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı dır. Kurum, Şeker Kurulu Kurul tarafından yönetilmektedir. Bu itibarla, Kanuna ve ilgili mevzuata aykırı herhangi bir uygulamaya ve bundan kaynaklanacak mağduriyete meydan vermemek üzere tüm işlemler Şeker Kurumu tarafından yürütülmektedir. Şeker Kurulu aynı zamanda tatlandırıcı politikalarının yönetiminden de sorumludur. Üretimin kotalar aracılığıyla planlanmasını hükme bağlayan 4634 sayılı Şeker Kanunu uyarınca; yurtiçi şeker talebi doğrultusunda şeker kotaların Kanun kapsamında yer alan tüm Şirketlere tahsisi görevi Şeker Kuruluna aittir. Bu kapsamda Şeker Kurumu; sektördeki tüm gelişmeleri takip edip değerlendirerek, ilgili bütün kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde, ülke ve sektör menfaatlerini gözeterek, politika ve stratejiler belirleyip, uygulanmasını sağlamakta ve sektörde faaliyet gösteren şirketlerin şeker üretim ve arzına yönelik faaliyetlerini yönlendirmektedir. Kapasite artırımı ve yeni fabrika kurulabilmesi, Kurul tarafından kota tahsis edilmesini gerektirmektedir. Bir başka deyişle Şirketlerin, Kuruldan izin ve kota temin etmeksizin kapasite artırım amaçlı yatırımlar yapmaları engellenmiştir. 4634 sayılı Şeker Kanunu ve ilgili yönetmeliklere göre; Pancar fiyatı; Şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler ile üretici ve/veya üretici temsilcileri arasında, pancar ekiminden önce, yıllık enflasyon oranı, üretici maliyetlerindeki artış, dünya 29 SEKTÖR RAPORU 2011
pancar fiyatları ve alternatif ürün paritesi dikkate alınarak C şekeri karşılığı C pancarı fiyatları, C şekerinin ihracatından oluşacak fiyata göre Şeker satış fiyatları; şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler tarafından serbestçe belirlenmektedir. Şekerin üreticiden tüketiciye istikrarlı bir fiyattan ulaşmasını ve şeker arzının spekülatif amaçlı girişimlerden korunarak düzenliliğini sağlamak üzere depolama prim ve kesinti sistemi oluşturulmuştur. 25 ARZ -- TALEP DURUMU Üretim planlaması; Coğrafi konumu nedeniyle pancardan şeker üreten ülkemiz şeker fiyatlarının dünya fiyatlarına göre yüksek olması, Dünya Ticaret Örgütü'ne taahhütlerimiz kapsamında şeker ihracatına sübvansiyon uygulanamaması ve pancardan şeker üretiminin gözardı edilemeyecek boyutta yarattığı katma değer nedenleriyle, "yıllık yurtiçi şeker ihtiyacı ve güvenlik stoğu" esasına göre yapılmaktadır. Kanun kapsamında faaliyet gösteren tüm şeker şirketleri, Şeker Kurulunca kendilerine tahsis edilen kotalar paralelinde üretim programı yapmaktadırlar. 2002/2003 pazarlama yılından 2007/2008 pazarlama yılına kadar ülke toplam tatlandırıcı talebi, 2 milyon 341 bin ton olarak belirlenmiş, bunun % 10 u olan 234 bin tonu nişasta bazlı şekerler için, 2 milyon 107 bin tonu pancar şekeri için ayrılmıştır. Nişasta bazlı şeker üretim kotası 4634 sayılı Şeker Kanunu nun uygulamaya konulduğu 2002/2003 2006/2007 pazarlama yılları arasında her yıl Bakanlar Kurulu nca % 50 oranında artırılarak 351 bin tona yükseltilmiştir. 2007/2008 pazarlama yılında % 35 oranında artırılarak 316 bin tona, 2008/09 pazarlama yılında ise % 25 oranında artırılarak 334 bin tona çıkartılmıştır. Türkiye nin yıllık tatlandırıcı talebine göre belirlenen ülke toplam kota miktarı; 2009/2010 pazarlama yılı için BKK ile NBŞ kotasının % 50 oranında artırılmasından sonra 2 milyon 966 bin ton, 2010/2011 pazarlama yılı için BKK ile NBŞ kotasının yine % 50 oranında artırılmasından sonra 2 milyon 532 bin ton, 2011/12 pazarlama yılı için BKK ile NBŞ kotasının % 35 oranında artırılmasından sonra 2 milyon 617 bin ton, olmuştur. 30 SEKTÖR RAPORU 2011
2010/2011, 2011/2012 ve 2012/13 pazarlama yıllarında pancar şekeri için 2 milyon 200 bin ton A kotası, A kotasının % 4 ü oranında güvenlik payı olarak bulundurulması zorunlu olan B kotası tahsis edilmiştir. Pancar şekeri ve NBŞ kotaları aşağıda verilmiştir. Tablo : 8- Pancar Şekeri ve NBŞ Kotaları (Bin Ton) Pazarlama Yılı Pancar Şekeri Kotası (A+B) NBŞ Kotası (A) NBŞ Kota Artışı % * Toplam Kota 2002/2003 2 149 234 50 2 500 2003/2004 2 149 234 50 2 500 2004/2005 2 149 234 50 2 500 2005/2006 2 191 234 50 2 542 2006/2007 2 191 234 50 2 542 2007/2008 2 168 234 35 2 484 2008/2009 2 474 267 25 2 808 2009/2010 2 560 271 50 2 966 2010/2011 2 288 244 50 2 655 2011/2012 2 288 244 35 2 617 2012/2013 2 288 244 ** 2 532 *Bakanlar Kurulu Kararı (BKK) ile NBŞ kotasında yapılan artış oranı. **BKK ile henüz artış yapılmamıştır. (Kaynak Şeker Kurumu) Ülkemiz şeker sektöründe, dönemsel olarak değişen ithalatçı ve ihracatçı konumu ile istikrarsız bir üretim seyri izlenmiştir. Özellikle 1990 lı yıllarda üretim miktarında meydana gelen istikrarsızlıklar sektörü kimi zaman ithalat riski, kimi zaman da stok sorunu ile karşı karşıya bırakmıştır. Grafik: 7- Arz-Talep 3000 Bin Ton 2500 2000 1500 1000 Pan.Şekeri Üretimi Toplam Kota 1990/91 1995/96 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/2010 2010/2011 2011/2012 31 SEKTÖR RAPORU 2011