SOĞANLI, YUMRULU VE RİZOMLU BİTKİLER
TANIM Toprak üstü aksamlarını büyüme mevsiminde tamamladıktan sonra kuruyarak ölmesine rağmen yaşamlarını toprak altında sürdürebilecek organlara sahip olan iki veya çok yıllık bitkilerdir. Toprak altı organlarının öncelikli fonksiyonu, besin maddelerini, gıda kaynaklarını, nemi, mevsimsel gelişme ve büyüme için depolamak ve türlerin yaşamasını sağlamaktır.
SOĞAN Morfolojik olarak, bazal plaka olarak adlandırılan ve bir veya daha fazla apikal meristemi olan, birçok pullarla bütünleşmiş, kısa bir gövdeye sahip, tepesinde bir büyüme konisi veya çiçek taslağı bulunan, özelleşmiş bir toprak altı organıdır. Tulipa spp. Pul dokusunun yenilenmesinden oluşan bir kabuklu (tunik) soğan örneği.
Lilium spp. Çok yıllık pul dokusundan oluşan bir kabuksuz (tunikasız) soğan örneği. Solda; Sökülmüş soğanın dış görünüşü. Sağda; Gelişmenin çiçeklenme devresinden sonraki boyuna kesiti.
SOĞANIMSI YUMRU (CORM) Gladiolus spp. Genişlemiş gövde dokusundan oluşan bir kabuklu (tunikalı) Corm (soğanımsı gövde) örneği. Üzerinde dağılmış boğumlar ve boğum araları içeren genişlemiş bir gövdedir (bazal plaka). Soğanlardaki gibi pul şeklinde değildir. Bazal plaka birçok kabuk ile bütünlemiş olup yayılıcı kök tomurcukları içermektedir. Soğanımsı gövdenin tepesinde sonradan yaprakları ve çiçek sürgününü oluşturacak tepe sürgünü tomurcuğu yer almaktadır Küçük soğanımsı yumrular, cormel veya cormlet olarak adlandırılır.
YUMRU Caladium spp. Genişlemiş gövde dokusundan oluşan bir yumru (tuber) örneği. Bir veya daha fazla apıkal göze sahip genişlemiş bir gövde dokusundan meydana gelir ve yumrunun dip kısımlarında kök tomurcukları gelişir. Kesitlerinde halka halinde tabakalar görülmez. Genellikle her yönden kök sürme yeteneğine sahiptir.
YUMRU KÖK Dahlia spp. Genişlemiş kök dokusundan oluşan yumru kök (tuberous) örneği. Bir yumru kök başlıca kök dokusunun genişlemesiyle oluşur. Bir veya daha fazla apikal meristem sürgünü içeren gövde tacı vardır. Kök tomurcukları genişlemiş kökün dip kısmından gelişmektedir
RİZOM Iris spp. Özelleşmiş yatay gövdeden oluşan bir rizom örneği Üzerinde boğum ve boğum araları bulunan, etki bir yapıya sahip, yatay olarak büyüyen, özelleşmiş bir gövdedir. Genellikle sürgün ve köklerin tamamı gövdeye dik olarak gelişmektedir.
GENİŞLEMİŞ HİPOKOTİL Cyclamen spp. Genişletilmiş hipokotil depo örneği. Depo organı hipokotilin genişlemesinden meydana gelen bu tip, genellikle yumru olarak adlandırılır. Pek az türde başlıca depo organı genişlemiş hipokotil dokusudur.
ÜRETİM YÖNTEMLERİ Generatif Üretim Tohum ile üretim tekniğidir. Çiçeklenmeden sonra olgunlaşan tohumlar toplanarak hemen ekilir veya uygun koşullarda tohum ekim zamanına kadar bekletilirler. Tohumla üretimde tohumların olgunlaşma zamanları, çimlenme süreleri, çimlenme oranları, çimlenme için gereken sıcaklıkları iyi bilinmelidir. Çimlenme için gereken optimum sıcaklıklar türlere göre değişmektedir. Cyclamen tohumları için optimum 16-18 C, Muscari ve Chionodoxa için optimum 5-7 C sıcaklık gerekmektedir. Tohumla üretimde çok sayıda bitki elde edilir. Fakat elde edilen bitkilerin ana bitkiye benzememesi, bazı türlerin yeterince tohum oluşturamaması ve tohum ekiminden çiçek oluşturacak büyüklükte bir bitki elde etmek için geçen sürenin uzun olması gibi olumsuzluklar meydana gelmektedir.
VEGETATİF ÜRETİM Yavru soğanlar ile üretim Yumru, rizom ve soğanımsı yumruların bölünmesiyle üretim Koltukaltı yavru soğanlar ile üretim Soğan pulları ile üretim Parçacık ve İkiz Pul ile üretim Soğan tabanın kesilmesi ile üretim Doku kültürü ile üretim
Yavru Soğanlar İle Üretim Soğan Pulları İle Üretim Çapraz kesim Soğan tabanının oyulması Soğan tabanının merkezinin çıkarılması Soğan Tabanının Kesilmesi İle Üretim
Yumru ve Rizomların Bölünmesi Koltukaltı Yavru Soğanlar İle Üretim
DİKİM Soğanlı bitkilerin dikiminde göz önüne alınacak noktalar: Dikim zamanı Çiçek rengi Dikim derinliği Çiçeklenme zamanı Soğan büyüklüğü
Soğanlı bitkiler genel olarak ilkbaharda ve yazın çiçeklenen soğanlar olmak üzere iki gruba ayrılırlar. İlkbaharda çiçeklenen soğanlıları sonbaharda, yazın çiçeklenen soğanlıları ise ilkbaharda dikimi yapılır. Soğan büyüklüğü, her türün kendine özgü soğan çevre büyüklüğü vardır. Daha büyük soğanlar ile daha iyi çiçekler elde edilebilir. Dikim derinliği, soğan büyüklüğüne göre değişmektedir. Genel kural olarak soğan büyüklüğünün 1,5-2 katı kadar derinliğe dikim yapılmalıdır. Büyük çiçekli türler kullanıldığında, gruplarda en az tek bir türden 12 adet soğan olmalıdır. Küçük çiçekli türlerde ise 50 veya daha fazla soğan kullanılmalıdır.
İlkbaharda Çiçeklenen Soğanlılar Allium Anemone Chiondoxa Crocus Cyclamen Fritillaria Galanthus Hyacinthus Lilium Iris Leucojum Muscari Narcissus Scilla Tulipa Ranunculus Yazın Çiçeklenen Soğanlılar Begonia Canna Crocosmia Dahlia Gladiolus Ornithogalum Oxalis Lilium
PEYZAJDA KULLANIMLARI Çim alanlar Kaya bahçeleri Doğal ve yapay su yolları, göller, havuzlar, nemli alanlar Ağaç ve çalılarla birlikte Bordürlerde Çiçek parterlerinde Konteynırlarda Sergileme ve gösteri amaçlı Yerörtücü bitkilerle birlikte
Allium Gül Renkli Soğan
Latince Adı:Allium Türkçe Adı: Gül Renkli Soğan,Pembe Çiçekli Soğan, Sarımsak çiçeği Familya: Alliaceae Orjini: Dünya da Asya, Avrupa, Afrika ve Amerika da ve Türkiye de, Kuzeybatı, Batı ve Güney Anadolu bölgeleridir. Yapısı : Soğandır. Soğanlar 1-1.5 cm çapında ve soğan kabuğu deliklidir Yapraklar:Yapraklar 2-4 adet ve şeritsi formdadır. Çiçekler: Şemsiye şeklinde, pembe, beyaz veya gül rengidir. Çiçeklenme Dönemi: Nisan - Haziran (3 Ay)
Toprak İsteği:İyi drene edilmiş topraklarda iyi gelişirler. Işık İsteği: Güneşli yerlerden hoşlanırlar, fakar yarı gölgede de yetişebilirler. Hastalıklar ve Zararlılar: Nematodlar Peyzajda Kullanımı:Parterlerde, bordürlerde, kaya bahçelerinde ve kesme çiçek olarak kullanılırlar. Üretimi:Tohum, yavru soğan ve pullama yöntemleri
Türleri: A.neopolitanum A.nigrum A. roseum A. moly A. aflatunense
Anemone Manisa lalesi, yoğurt çiçeği, kır
Familya: Ranunculaceae Orjini: Balkanlar, Kafkasya, Kıbrıs, Gürcistan, Suriye ve Türkiye de; özellikle Toroslar ve Karadeniz dağlarıdır. Yapısı: Rizom Latince Adı: Anemone Türkçe Adı: Manisa Lalesi Yapraklar: Dip yaprakları 3 parçalı, parçalar loplu, üst yüzeyi tüylü, alt yüzeyi tüysüz ve mor renklidir. Çiçekler: Çiçekler tek olup, tepaller 12-15 arasında, 14-25 mm boyunda,mor, mavi veya beyaz renklidir. Çiçeklenme Dönemi: Mart-Nisan (2 ay)
Toprak İsteği: Kuru olmayan, iyi drene edilmiş topraklarda iyi gelişirler. Işık İsteği: Yoğun ışık isterler. Yaz kuraklarına töleranslıdır Hastalıklar ve Zararlılar: Nematodlar, rizom çürüklüğü Peyzajda Kullanımı: Çalıların alt kısımlarında, kaya bahçelerinde, bordürlerde kullanılırlar. Üretimi: Tohum, rizomların parçalanması, doku kültürü
Türleri: A. blanda A. coronaria A. nemorosa Kültivarları: Charmer Koyu pembe renk çiçekli Radar Beyaz,pembe çiçekli Robinsoniana Açık mavi renk çiçeklidir.
Canna Kana
Latince Adı: Canna Türkçe Adı: Kana Familya: Cannaceae Orjini: Tropik ve Subtropik Amerika Yapısı: Rizom Yapraklar: Basit, uzun şerit biçimde muza benzer, yeşil, morumsu veya mavi yeşil renktedir. Çiçekler: Terminal, rasemoz veya başak şeklinde, kırmızı, portakal renkli, sarı, pembe olabilir. Çiçeklenme Dönemi: İlkbahar - Yaz
Toprak İsteği: Besin maddelerince zengin, nemli topraklarda yetişirler. Işık İsteği: Güneşli yerlerden hoşlanırlar. Hastalıklar ve Zararlılar: Tomurcuk çürüklüğü, mozaik virüsü Peyzajda Kullanımı: Bordürlerin arka kısımlarında, konteynırlarda kaba ve kalın tekstürleri ile tropik bir etki yaratırlar. Üretimi: Tohum ve rizomların bölünmesi ile üretilirler.
Türleri: C. edulis C. flaccida C x generalis C. İndica C. latifolia Kültivarları: Black Knight Kırmızı çiçekli Gaiety Kenarları sarı portakal renk çiçekli Pretoria Portakal renk çiçekli Richard Wallace Altın sarısı renkte çiçekli
Chionodox a
Familya: Liliaceae Orjini: Asya ülkeleri ve Türkiye Yapısı: Soğan Latince Adı: Chionodoxa Türkçe Adı: Yapraklar: Uzun şerit biçiminde ve yeşil renklidir. Çiçekler: Çiçekler birkaçı bir arada başak şeklinde, ortası beyaz lavanta renginde çiçekleri vardır. Çiçeklenme Dönemi: Şubat - Mart
Toprak İsteği: İyi drene dilmiş topraklarda iyi gelişirler. Işık İsteği: Güneşli ve yarı gölge ortamlardan hoşlanırlar. Peyzajda Kullanımı: Bordürlerde, kaya bahçelerinde, ağaç ve çalıların alt kısımlarında kullanılırlar. Üretimi: Yavru soğanlar ile üretilirler.
Türleri: C. forbesii C. luciliae C. gigantea Kültivarları: Pink Giant Büyük pembe çiçekli Alba Beyaz çiçekli
Crocosmia
Latince Adı: Crocosmia Türkçe Adı: Familya: Iridaceae Orjini: Güney Afrika Yapısı: Soğanımsı yumru Yapraklar: Mızrak biçiminde, uzun yeşil renktedir. Çiçekler: Başak şeklinde dizilişmiş, huni biçiminde ve yaprakların üstünde yer alır. Kırmızı, portakal ve sarı renklidir. Çiçeklenme Dönemi: Temmuz - Ağustos (2 ay)
Toprak İsteği: İyi drene edilmiş, nemli, orta derecede gübreli topraklarda iyi gelişirler. Işık İsteği: Güneşli ortamlardan hoşlanırlar. Hastalıklar ve Zararlılar: Kırmızı örümcek Peyzajda Kullanımı: Bordürlerin arka kısımlarında kütleler halinde, geniş konteynırlarda ve kesme çiçek olarak kullanılırlar. Üretimi: Tohumla, yavru comlar ve sonbaharda ayırma yöntemi ile üretilirler.
Türleri: C.x crocosmiiflora C. masonorum C.paniculata Kültivarları: Bressingham Blaze Portakal,kırmızı çiçekli Coleton Fisharce Sarı renk çiçekli Emberglow koyu kırmızı renk çiçekli
Crocus Safran
Familya: Iridaceae Latince Adı: Crocus Türkçe Adı: Safran Orjini: Dünya da kuzey yarımkürede tropikal ve subtropikal bölgelerde ve Türkiye Yapısı: Soğanımsı yumrudur. Cormlar zarımsı veya derimsi bir örtüyle kaplıdır. Yapraklar:Yapraklar tabanda, yassı veya yaprağın üstünde beyazımsı şerit bulunur ve çiçeklerle birlikte veya çiçeklenmeden sonra meydana gelir. Çiçekler: Çiçekler kısa bir toprak altı sapı ucunda tek veya çok sayıda, sarı, beyaz ve mor renklidir. Çiçeklenme Dönemi: İlkbahar ve sonbahar
Toprak İsteği: İyi drene edilmiş kumlu toprakları tercih ederler. Işık İsteği: Yoğun güneş veya yarı gölge isterler. Kuraklığa töleranslıdır Hastalıklar ve Zararlılar: Corm çürüklüğü ve hayvanlar tarafından yenilmesi Peyzajda Kullanımı: Kaya bahçelerinde, ağaçların alt kısımlarında, bordürlerde kütleler halinde kullanılırlar. Üretimi: Yavru comlar ile üretilirler.
Türleri: C.vernus C. chrysanthus C. tommasinianus C. biflorus Kültivarları: Big Ben Beyaz çiçekli Dutch Yellow Sarı çiçekli Tricolor Mor renkli çiçekli Zenith Mavi renk çiçekli
Cyclamen Kır Menekşesi
Latince Adı: Cyclamen Türkçe Adı: Kır menekşesi Familya: Primulaceae Orjini: Dünya da, Suriye, Kıbrıs, Filistin, Rodos, Ege Adaları, Balkanlar ve Türkiye Yapısı: Genişlemiş hipokotil Büyümesi: Orta derecede büyüme gösterir. Yapraklar: Yapraklar tabanda, uzun saplı, tüysüz, daire veya böbrek şeklinde, tabanı yüreksi, kenarı düz veya hafif dişli; üst yüzü çoğunlukla açık renkli lekeli, alt yüzü mor renklidir. Çiçekler: Çiçekler, tek tek sarkık yapıda, meyve zamanı helezon biçimindedir. Kırmızı, beyaz ve pembe renklidir. Çiçeklenme Dönemi: Şubat-Mayıs ve Eylül-Kasım
Toprak İsteği: Humus içeren kalsiyumca zengin topraklarda iyi gelişirler. Işık İsteği: Yarı gölge yerlerden hoşlanırlar. Peyzajda Kullanımı: Kaya bahçeleri, ağaç ve çalıların alt kısımlarında ve iç mekan bitkisi olarak kullanılırlar. Üretimi:Tohum ve yavru yumrularla üretilirler.
Türleri: C. repandum C. pseudoibericum C. hederifolium C. graecumi C. cilicicum C. mirabile C. persicum İç mekanda kullanılan türdür.
Dahlia Yıldız
Latince Adı: Dahlia Türkçe Adı: Yıldız Çiçeği Familya: Asteraceae (Compositae) Orjini: Meksika Yapısı: Yumru Yapraklar: Karşılıklı dizilmiş, helezonik biçimde, kenarları dişlidir. Çiçekler: Çiçek sapı üzerinde başçık formundadır. Değişik renklerde çiçekleri vardır. Çiçeklenme Dönemi: Ekim - Temmuz
Toprak İsteği: İyi drene edilmiş, nemli topraklardan hoşlanırlar. Işık İsteği: Güneşten hoşlanırlar fakat kısmi gölge ortamlara da töleranslıdırlar. Hastalıklar ve Zararlılar: Yumru çürüklüğü, virüsler, afitler, tripsler, Peyzajda Kullanımı: Bordürlerde kitleler halinde ve kesme çiçek olarak kullanılırlar. Üretimi: Tohum ve yumruların bölünmesi ile üretilirler.
Türleri: Dahlia pinnata Kültivarları: Ace of Hearts Pembe renk çiçekli ve kısa boylu Albino Beyaz renk çiçekli ve kısa boylu Autunum Kırmızı çiçekli ve uzun boylu Croudon Ace Sarı renk çiçekli ve uzun boylu
Fritillaria Ağlayan Gelin
Latince Adı: Fritillaria Türkçe Adı:Ağlayan Gelin Familya: Liliaceae Orjini: Dünya da, İran, Kuzey Irak, Afganistan, Suriye, Kuzey Afrika, Kuzey Amerika, Japonya ve Türkiye de, Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri. Yapısı: Soğandır. Soğanlar, 2-3 adet etli soğan yaprağından (pul) meydana gelir ve soğanlarda kabuk yoktur. Büyümesi: Orta ve hızlı büyüme gösterir. Yapraklar: Karşılıklı dizilmiş ve mızrak biçimindedir. Çiçekler: Başak şeklinde genelde portakal renklidir. Üst kısmında küçük yaprak kümesi vardır. Çiçeklenme Dönemi: Nisan Mayıs (2 ay)
Toprak İsteği: Nemli ve iyi drene edilmiş topraklarda iyi gelişirler. Işık İsteği: Güneşli ve yarı gölge yerlerden hoşlanırlar. Hastalıklar ve Zararlılar: Yaprak lekesi ve pas. Peyzajda Kullanımı: Bordürlerde, çiçek parterlerinde tek olarak kullanılmaya uygundurlar. Üretimi: Tohum, yavru soğanlar, parçacık, pullama ve çapraz kesim yöntemi ile üretilir.
Türleri: F. imperialis F. persica F. meleagris Kültivarları: Alba beyaz renk çiçekli Aurora Portakal,kırmızı renk çiçekli Rubra Portakal,kahverengi çiçekli