BEŞİNCİ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLAR. I- Finansal araç kavramı

5 BEŞİNCİ BÖLÜM FİNANSAL ARAÇLAR I- Finansal araç kavramı Finansal araç, para ve sermaye piyasalarında fon transferi için tarafların düzenlediği ve kullandığı belgelerdir. Bu belgeler, yayınlayıcısı (belgeyi hazırlayan) kişi veya kurumun statüsüne, finansal işlemin özelliğine ve içerdiği hak ve yükümlülüğe göre birbirinden ayrılırlar. Örneğin dolaysız ve dolaylı finansal araçlar, para piyasası araçları, sermaye piyasası araçları gibi temel ayırım biçimleri yanında banka kartı, kredi kartı, hazine bonosu, hazine tahvili, hisse senedi, mevduat hesap cüzdanı ve benzeri adlandırmalar yapılabilir. Dolaysız finansal araçlar (direkt securities), bir ekonomide fonu bizzat kullanan nihai yatırımcıyı temsil eder. Nihai yatırımcı tarafından yayınlanır ve imzalanır. Bu yüzden belgeyi elinde bulunduran tasarruf sahibi fonu bizzat kullanan yatırımcının kim olduğunu bilir. Elinde bulundurduğu belgenin dolayısıyla finansal yatırımının riskini hesap edebilir. Bu belgelerin en yaygın olanları tahviller, hisse senetleri ile finansman bonolarıdır. Dolaylı finansal araçlar (indirekt securities) ise, ekonomide fonu bizzat kullanan nihai yatımcıyı değil, fon transferinde zincirin bir halkası olarak yer alan finansal aracıyı temsil eder. Belgeler finansal aracılarca düzenlenir ve yayınlanırlar. Tasarruf sahibi tasarrufunun en

82 FİNANSAL KURUMLAR VE PİYASALAR son kim ya da kimler tarafından kullanıldığını, keza yatırım sahipleri de kullandıkları fonların nihai üreticisini (tasarruf sahibi) bilmezler. Bu iki kesim sadece transferde aracılık yapan aracıyı tanır. Dolayısıyla belgenin içerdiği risk aracınındır. Bu belgelerin başlıcaları banknotlar, mevduat hesap cüzdanları ile sertifikaları, fona katılma belgeleri, sigorta poliçeleri, banka kartları, kredi kartları, kredi sözleşmeleri, banka opsiyonları, forward sözleşmeleri ve bizzat aracılarca yayınlanmış devredilebilir veya devredilemez nitelik taşıyan benzeri belgelerdir. Para piyasası araçları bir yıldan daha az süre içeren belgelerdir. En yaygın kullanım alanına sahip para piyasası araçları başta yerli ve yabancı banknotlar olmak üzere, ticari senetler (bono, poliçe, çek), mevduat hesap cüzdanları, kısa süreli kredi sözleşmeleri, hazine bonoları, finansman bonoları, kısa süreli finansal sözleşmeler, yatırım fonları katılma belgeleri, kar ve zarara katılma hesapları, kredi kartları ile banka kartlarıdır. Sermaye piyasası araçları ise orta ve uzun vadeli fon transferinde kullanılan, tahvil, hisse senedi, intifa senedi, gelir ortaklığı senetleri (GOS), kar ve zarar ortaklığı belgeleri (KOB), hayat sigortaları ile bireysel emeklilik fonlarına ait poliçeler, işletme ve yatırım kredileri sözleşmeleriyle, orta ve uzun vadeli gelecek (futures) işlemlerine ait kontratlardır. II- Finansal araçların özellikleri Finansal araçları birbirinden ayıran başlıca özellikler söyle sıralanabilir: 1)Aracın adı Finansal araçlar yayınlayıcısı kişi veya kurumun kimliği, vadesi, içerdiği hak ve teminat, kupon ödeme dönemi, pazarlanabilir nitelikte olup olmadığı gibi çeşitli kıstaslara göre farklı adlar altında toplanabilirler. Tahviller, hisse senetleri, gelir ortaklığı senetleri, sigorta poliçesi, mevduat, banknot gibi Keza, değişken faizli tahvil, ayrıcalıklı hisse senedi, hayat sigorta poliçesi, yatırım fonu katılma belgesi vb. 2)Aracın vadesi Aracın içerdiği vade, satın alınan finansal aracın bugünden başlayarak yayınlayıcısı tarafından geri ödenecek olduğu tarihe kadar beklenmesi gereken süredir. Bono, tahvil, mevduat cüzdanı gibi alacağı temsil eden finansal araçların geri ödenme tarihleri üzerlerinde yazılıdır. Hisse senedi, yatırım fonu katılma belgesi, kar ve zarar ortaklığı belgesi gibi belgelerin üzerlerinde geri ödenme

Prof.Dr.Mustafa ÇIKRIKÇI 83 tarihleri yazılı değildir. Bu yüzden bu belgelerde süre sınırsız olarak kabul edilir. Bu tür senetlerde vade, alım-satım tarihleri arasında geçen süre, yani, finansal varlığın el değiştirme tarihleri arasındaki zaman aralığı olarak dikkate alınmaktadır. Çek te ise vade yoktur. Örneğin, üzerinde ödenme tarihi l5. 06. 2004 yazılı bir bononun, 20.5.2004 tarihi itibariyle vadesi 36 gündür. Bununla birlikte, valörün (faiz işleminin başladığı tarih) dikkate alındığı durumlarda vade işlemin niteliğine göre birkaç gün sarkabilir. Keza, bazen de ödeme günü finansal aracın üzerinde somut bir tarih biçiminde belirtilmeyebilir. Örneğin TTK ya göre ticari senetlerin vadeleri aşağıdaki biçimlerde olabilmektedir. Üzerinde belirtilen tarihte ödenecekler. Görüldüğünde ödenecekler. Örneğin, çekte olduğu gibi alacaklının senedi borçluya gösterme ya da bankaya ibraz tarihi ödeme tarihi olarak kabul edilir. Görüldükten belli bir süre sonra ödenecek olanlar. Örneğin, bir poliçenin üzerine, ödeme ibraz tarihinden l5 gün sonradır biçiminde yazılmış olabilir. Bu durumda poliçe lehdarı tarafından muhatabına ibraz e- dildiği tarihten l5 gün sonra ödenecektir. Keşide tarihinden belli bir süre sonra ödenecek olanlar. Örneğin, yine bir poliçe keşide edildiği (düzenlendiği) tarih esas alınarak belli bir süre sonra ödenme koşuluna bağlanmış olabilir. Finansal araçların vadeleri, borçlu ve alacaklılarca serbestçe kararlaştırılabilir. Ancak bazı durumlarda, piyasalar (örneğin borsa) vadeyi kendileri belirleyip standartlaştırabilmektedir. 3)Aracın taşıdığı hak Finansal araçların bir bölümü elinde bulunduran finansal yatırımcıya sahiplilik (ortaklık), bir bölümü alacaklılık, bir bölümü belli bir şeyi kullanım (intifa), bir bölümü ise bir şeyden yararlanma hakkı verir. Hisse senedini elinde bulunduran şirketin ortağıdır. Bu yüzden şirketin yönetiminde ve denetiminde söz sahibidir. Şirketin faaliyet sonuçlarına kar ya da zarar etme biçiminde katılır. Bono, tahvil gibi araçlar alacaklılık hakkını verirler. Alacaklılık hakkının karşılığı ise genellikle önceden belirlenmiş bir oranda faiz geliri almadır. İntifa senetleri ortaklık ve alacaklılık hakkını vermemekle birlikte, şirketin yönetimine katılma

84 FİNANSAL KURUMLAR VE PİYASALAR veya kardan pay alma gibi hakları içerebilirler. GOS, KOB, Kar ve zarara katılma belgeleri gibi finansal araçlar da ortaklık hakkı vermezler. Üzerlerinde yazılı konulardaki faaliyetlerin sonuçlarından yararlanırlar. 4)Finansal aracın teminatı Finansal araçlara bağlı bulunan teminat, araçların kalite göstergesidir. Tüm finansal araçların ana teminatı fon kullanan ekonomik birimin gelir yaratma kapasitesidir. Alacaklılık hakkı veren finansal araçlarda teminat, aracı ihraç eden firmanın varlıkları ile geliridir. 1 Alacaklı, firma varlıkları üzerinde birinci derecede hak sahibidir. Kısa süreli alacaklılar açısından firmanın likidite gücü, uzun süreli alacaklılar için firmanın gelir yaratma kapasitesi önem taşır. Uzun süreli alacaklılar örneğin tahvil sahipleri için birincil risk firmanın iflası, ikincil risk ise, tahvil faiz kuponlarının ödenmemesidir. Alacaklılar için bahsedilen riskler hisse senedi sahipleri açsından da aynen geçerlidir, ancak, risklerin sıralaması farklıdır. Hisse senedi sahiplerinin birincil riski şirketin iflas etmesi, ikincil riski ise, şirketin gelir yaratma kapasitesinin düşmesine bağlı olarak elde edilecek temettü miktarının azalmasıdır. İflas durumunda hisse senedi elinde bulunduranlar şirket varlıkları üzerinde alacaklılardan sonra, ikinci derecede hakka sahiplerdir. Risk derecesi finansal aracın vadesine ve finansal aracı yayınlayan şirketin finansal gücüne bağlı olarak değiştiğinden, riskten korunmak isteyen finansal yatırımcılar kısa vadeli ve finansal gücü yerinde olan (gelir yaratma kapasitesi yüksek ve sermaye yapısı güçlü) şirketlerin yayınladıkları finansal araçları almayı tercih ederler. Ancak, risk derecesi düşük olan bu finansal araçların kısa sürede sağlayacağı getiri riski yüksek olan finansal araçlara oranla büyük olasılıkla daha düşük olacaktır. Diğer yandan, risk derecesindeki artışa bağlı olarak finansal aracın değer kaybetmesi de söz konusudur. Kısa süreli yatırımcılar (spekülatörler) açısından finansal yatırımın sonucu, finansal aracın değer kaybetmesi veya kazanmasına bağlıdır. 5)Kupon ödeme aralığı Faize dayalı enstrümanlarda, faiz ödemesi aracın türüne göre ya vade sonunda (bono)veya vade içersinde belli aralıklarla (tahvil) yapılır. Tahvillerde 1 Kaufman, s.61

Prof.Dr.Mustafa ÇIKRIKÇI 85 faiz ödemeleri, vade boyunca standart dönemlere bağlanmıştır. Anapara geri ödemeleri ise genellikle vade sonunda yapılır. Faiz ödemelerinde dönemler yıllık, 3 aylık veya 6 aylık dönemler biçiminde belirlenebilir. Eğer tahvilin amortizasyon süresi içersinde faiz kuponları eşit bir şekilde bölünerek standartlaştırılmışsa sabit kuponlu tahvil, faiz kuponları vadeden önce değişken oranlara bağlanmışsa değişken kuponlu tahvil adını alır. Türkiye de son yıllarda hazine tahvilleri daha çok değişen ekonomik göstergelere (faiz oranları, enflasyon, altın, fiyat endeksi, hisse senedi endeksi vb) bağlı olarak düzenlenmektedir. 6)Pazarlanabilme yeteneği Bir finansal aracın pazarlanabilme yeteneği, geri ödeme tarihinden önce ikinci piyasada (borsada) oluşabilecek alış-satış maliyetleri arasındaki marja bağlıdır. Düşük pazarlama maliyeti, finansal aracın pazarlanabilme yeteneğinin yüksek olduğu anlamına gelir. 1 Finansal aracın pazarlanabilme yeteneği aşağıdaki faktörlere bağlıdır: Finansal aracın yayınlayıcısının piyasadaki tanınmışlık düzeyi ve imajı işlem maliyetlerini etkiler. Finansal aracın ihraç miktarı fazla ise araştırma ve işlem maliyetleri düşer. Finansal aracın standardizasyonu yapılmışsa, analiz ve izleme maliyetleri azalır. Pazarlanabilme yeteneği iyi olan finansal araçlar likidite düzeyi yüksek enstrümanlar olarak kabul edilirler. 7)Faiz ödeme şekli Finansal araçların faiz ödemeleri örneğin tahvillerde faiz kuponlarının kesilmesi şeklinde veya bonolarda bono bedelinin vadeye göre ıskontosu biçiminde yapılabilir. Bonolar vadesine göre hesaplanan faizler düşülerek yani, ıskontolu satılır. İkincil veya üçüncül piyasalarda faiz düşüldükten sonra kalan bedel ıskonto edilmiş değerdir. Tahvillerde faiz ödemesi tahvilin nominal değeri üzerinden hesaplanan kuponun ayrı olarak tahsil edilmesi biçiminde yapılır. Bununla birlikte, bazı tür tahvillerde (kuponsuz tahvil) faiz nominal değerin 1 Kaufman, s.62

86 FİNANSAL KURUMLAR VE PİYASALAR içersine gömülü olduğundan bu tahviller de bonolar gibi ıskonto işlemine tabi tutulur. 8)İşlem vergisi Tahviller ile bonoların faiz gelirleri işlem vergisi (muamele-gider vergisi) finansal yatırımcısına değil, ihraç eden şirketi ilgilendirir. Hazine bonoları ile tahvillerinin faizlerinden vergi kesintisi yapılmaz. Ancak, diğer şirketlerin bono ve tahvilleri ile hisse senetlerinin temettü ödemeleri vergiye tabidir. 9) Faiz hesaplama yöntemi Faiz işlemleri çoğu kez finansal aracın türü ve vadesine göre farklı biçimlerde hesaplanır. Örneğin tahviller ve banka mevduatının faiz hesaplamalarında yıl 365 gün, bonolar ile banka kredilerinin faiz hesaplamalarında ise yıl 360 gün olarak alınır. Kısa süreli işlemlerde ıskonto günlük, üzün sürelilerde ise yıllık bazda ele alınır. Futures sözleşmelerinin faiz işlemleri ise basis temeline dayanmaktadır. III- Faiz, getiri ve maliyet kavramları 1- Faiz kavramı Faiz, geçici bir süre için devralınan fonun bu süre için kullanım fiyatı veya bedelidir. Bu fiyat, fonun kullanılma süresine bağlı olarak genellikle bir yıl üzerinden oran biçiminde ifade edilir. Faiz tutarının hesabında, kullanılan fon tutarı vade dikkate alınarak belirlenmiş bu oranla çarpılır. Klasiklere göre faiz, ödünç verilebilir fonların belli bir süre için kullanma bedelidir. Faiz oranları ekonomideki fon arz ve talebinin kesiştiği noktada (tasarruf-yatırım dengesi) oluşur. Keynezyen görüşte ise faiz likiditeden vazgeçmenin bedelidir. Likidite tercihi paranın nakit olarak tutulmasını ifade etmektedir. Tasarruf kavramı irdelenirken vurgulandığı üzere, Keynezyen görüşte bireylerin elde para tutma güdüleri farklıdır. Ekonomideki faiz oranlarının oluşmasında özellikle spekülasyon güdüsü ilk faktör olarak ortaya çıkar. Faiz oranları düştüğünde bireyler elde tutulacak nakit miktarını artırma yönünde hareket ederler. Diğer bir ifadeyle, ekonomide likidite tercihiyle para talebi yükselir. Tersi durumda ise, yani, ekonomideki faiz oranlarının yükselmesi elde para tutmanın maliyetini artıracağından ters etki yaparak likidite tercihini azaltır. Sonuçta, faiz

Prof.Dr.Mustafa ÇIKRIKÇI 87 oranları belirli bir anda para talebinin para arzına eşitlendiği noktada oluşur. Keynes bu hareketi likidite tercih eğrisi ile açıklamaktadır. Faiz Oranları L Likidite Tercihi Eğrisi i M 1 Para Arzı i 1 i 2 Likidite Tuzağı 0 A B C Para Arzı ve Para Talebi (M) Keynes e göre ekonomide para arzının artması faiz oranlarının düşmesine, faiz oranlarının düşmesi ise bireylerin spekülasyon güdüsüyle elde para tutma isteklerinin yükselmesine neden olmaktadır. Ancak, bireylerin spekülasyon amacıyla elde para bulundurma isteklerinin de bir sınırı vardır. Buna likidite tuzağı adı verilmektedir. Konuyu biraz daha somutlaştırmaya çalışalım. Bir ekonomide para arzı arttıkça faiz oranları düşer. Ancak, faiz oranlarının düşmesiyle faiz içeren finansal araçların örneğin, tahvil ve bonoların değeri yükselir. Bu durumda, finansal yatırımcılar ellerinde bulunan tahvil ve bonoları kar realizasyonu isteğiyle satışa geçerler. Satışlar faizlerdeki düşüşün sona erdiği noktaya kadar devam eder. Faizlerdeki düşüşün bir tabana oturduğunun inanıldığı noktada ise yeni finansal araçlar satın almazlar. Sonuçta, finans piyasalarında tüm tahvil ve bonolar satılmış, ancak yeni tahvil ve bono alımları ise sıfıra düşmüştür. Böylece para arzındaki artışın tümü, finansal yatırımcıların ceplerinde veya kasalarında toplanmış olacaktır. Likidite tercihinin sonsuz olduğu bu faiz oranı düzeyine (i2) likidite tuzağı adı verilmiştir. Likidite tuzağına yakalanan bir ekonomide para arzını artırarak (C noktasından sonra) faiz oranlarını aşağıya çekip yatırımları uyarabilmek mümkün değildir.

88 FİNANSAL KURUMLAR VE PİYASALAR Burada vurgulanmak istenilen, bir ekonomide faiz oranlarının nasıl o- luştuğunu ve gelecekte nasıl oluşabileceğini açıklamak değildir. Görüldüğü üzere faiz konusu üzerine yaklaşımlar farklı farklıdır. Örneğin Fisherian Hipotez de de, ekonomideki faiz oranları denge faiz oranına beklenen enflasyon oranının eklenmesi ( Faiz oranı = Denge faiz oranı + Beklenen enflasyon oranı) yoluyla hesaplanmaktadır. Ekonomideki fonlar akımı bu faiz oranıyla dengelenir 1. Serbest piyasa kurallarına dayalı çalışan ekonomilerde faiz oranları zaman içersinde değişimler gösterir. Oranlar çok kompleks ya da homojen karakter taşıyabilir. Diğer bir ifadeyle, faiz oranları zaman içersinde sabit bir dizide olabileceği gibi, değişken bir seyir de izleyebilirler. Keza, bir ekonomide değişik alan ve sektörler için veya değişik finansal araçlar için farklı faiz oranları ortaya çıkabilir. Bir ekonomide aynı anda farklı faiz oranlarının ortaya çıkmasında başlıca nedenler şöyle sıralanabilir 2 : Finansal araçların risk düzeylerinin farklı olması Vade koşulları, mobilitedeki farklılık Finansal piyasaların rekabet koşulları Vergi mükellefiyetindeki farklılık Araştırma maliyetlerinin farklılığı 2- Faiz hesaplama yöntemleri Faiz hesaplamalarında matematiksel-istatistiksel yöntemler kullanılır. Finansal araçların sağlayabilecekleri faiz getirileri geleneksel olarak iki yönteme dayanmaktadır. Bunlardan birincisi, kısa vadeli fonların getirilerinin hesaplanmasında kullanılan basit faiz yöntemidir. İkincisi ise, nispeten daha uzun vadeli fon getirileri ile maliyetlerinin hesaplanmasında kullanılan bileşik faiz yöntemidir. Basit faiz yönteminde, borç veya alacağa esas olan bedele yani sadece anaparaya faiz yürütülür. Bu yöntemde faiz tutarının hesaplanmasında kullanılan geleneksel formül, basit faiz formülü olarak bilir. 1 Champbel, s.7 2 Kamerschen Davit:Money and Banking, sevent edition, South-Western Pub.Co. Cincinnatı, Ohio l980, s.476-556

Prof.Dr.Mustafa ÇIKRIKÇI 89 F = a x n x i / 360 veya 365 F: Vadeye kadar hesaplanan faiz tutarı A: Anapara i: Yıllık faiz oranı n: Vade (gün olarak) Örneğin, vadesi 45 gün olan l0.000 liralık borcun, yıllık % 20 faiz oranı üzerinden faiz tutarı şöyle olacaktır. F = l0.000 x 45 x 0.20/ 360 F = 250.- TL Bileşik faiz yöntemiyle hesaplamada, dönemsel faiz hesaplamaları dikkate alınır ve elde edilen faiz gelirine tekrar faiz yürütülür. Türkiye de bankalar, ÖPVİK ya göre dönemleri üç aydan az olmamak koşuluyla kısa süreli kredilerine bileşik faiz hesabıyla faiz işlemi yapabilirler. Adi işlemlere bileşik faiz yöntemi uygulanmaz. a: anapara Bileşik faiz tutarı (f) = a [ ( 1+ i/m ) n -1] m: yıl içersindeki dönem sayısı n: vadeye kadar dönem sayısı F: vadeye kadar faiz tutarı Örneğin, vadesine l yıl kalmış l0.000 liranın yıllık %20 faiz oranı üzerinden (3 ayda bir faiz ödemeli) faiz tutarı şöyle olur: F = l0.000 [ (l + 0.20/4) 4 1 ] = 2.155.- TL Yatırımın 6 ay vadeli olması halinde yıllık faiz tutarı 2.100.- olacaktır. F = l0.000 [ (l + 0.20/2) 2-1] = 2.100.-TL Yatırımın vade sonunda faiziyle birlikte ulaşacağı tutar (A) ise: A = a ( l+ i/m ) n

90 FİNANSAL KURUMLAR VE PİYASALAR A = l0.000 ( l + 0.20/2 ) 2 = l2.l00.-tl Bileşik faiz işleminin açılımı şöyledir: A = a (1+i ) yatırımın bir dönem sonunda ulaştığı değer A = a (1+i ) (1+i ) yatırımın iki dönem sonunda ulaştığı değer ve nihayet A = a (1+i ) n yatırımın m dönem sonunda ulaştığı değer Burada dönem bir yıl olarak dikkate alınmıştır. Yatırım döneminin yılın belli bir dilimini temsil etmesi durumunda yatırımı dönemlik faiz oranı üzerinden kapitalize etmek gerekecektir. Bu durumda formül; A= a (1 + i/m) n Biçiminde dikkate alınmalıdır. Formülü bu şekilde yapmamızın nedeni, faiz oranlarının yıllık olarak ifade edilmesi gerekliliğinden kaynaklanmaktadır. Bir yatırımın veya borcun gelecekte (vade sonunda) ulaştığı değeri (A) belli bir faiz oranını tersinden kullanarak (eksilterek) geriye yani başlangıç tarihine doğru çekersek yatırımı veya borcun başlangıç değerine (a) ulaşırız. Gelecekte ele geçecek olan belli bir tutarın bugünkü değerin bulunması için yapılan ters işleme kırdırma işlemi adı verilmektedir. Faiz, katma işlemi iken ıskonto azalma veya dönem sonu tutarının (baliğ) içersinden faizi çekme işlemidir. A = A (1 + i) n Veya a = A (1 + i) -n Burada dönem yine yıl olarak dikkate alınmış ve bu yüzden (i/m) n biçiminde yazılmamıştır. Iskonto (discount) tenzilat, indirim, hesaptan düşme anlamına gelmektedir. Kapitalizasyon oranı firmanın sermaye karlılık oranını ifade eder. Iskonto işleminin mantığında, gelecekte ele geçecek belli bir paranın tutarının, bugünden belli bir para ile bu paranın zaman içersindeki getirileri (kazançları) toplamından oluştuğu düşüncesi yatır. Bu yüzden, gelecekte ele geçecek olan belli bir paraya bugünden sahip olabilmek için içersindeki bu getirilerin düşülmesi gerekmektedir. Yukarıdaki örneğimizdeki verileri ıskonto işlemine uygulayalım.

Prof.Dr.Mustafa ÇIKRIKÇI 91 12.100 a = 10. 000 2 (1 + 0.10) =.-TL Yatırım projeleri, paranın zaman değerini ele alan ve ıskonto tekniğine dayalı olarak çalışan nakit akım yöntemleri kullanılarak değerlendirilir. Bu yöntemler iç verim oranı yöntemi ile bugünkü değer yöntemidir. Keza, bankaların ıskonto ve iştira kredileri ile bono ve ıskontolu tahvillerin satışında da bu teknik kullanılır. Iskonto tekniğinde kullanılan ıskonto oranı olarak piyasa cari faiz oranı, enflasyon oranı veya kapitalizasyon oranı alınabilir. Genellikle kullanılan oran piyasa cari faiz oranıdır. Ancak, hisse senetlerinin değerlendirilmesinde daha çok kapitalizasyon oranı dikkate alınır. Reel getirilerin hesaplanmasında ise kullanılan oran enflasyon oranıdır. Ticari bankaların ıskonto ve iştira işlemlerinde ekonomik koşullara bağlı olarak değişen kısa süreli krediler için belirlenmiş faiz oranları, işlem komisyon oranı, fon ve vergi kesintileri birlikte ele alınmaktadır. Merkez bankasının bankalarla olan kredi işlemlerinde kullandığı ıskonto oranı ise, kendi belirlediği reeskont oranıdır. Zaman serilerinde ıskonto oranı genellikle sabit kabul edilir. Bu yüzden zaman içersinde cari ıskonto oranının değişmesi halinde işlem zorlaşır. Çünkü zaman içersinde faiz oranları değişkendir. Iskonto işlemini buna uyarlayabilmek için, gelecekte faiz oranları düzeyinin ne olacağının iyi tahmin edilmesi gerekir. Serilerde kullanılacak dönemlik ıskonto oranlarını bu tahminlere uygun olarak yerleştirmek işlemin kritik noktasıdır. 1 Veya, tahvillerde olduğu gibi; faiz kuponları sabit bir seyir izlemezse bile, değişen ıskonto oranları göz önünde bulundurularak hesaplama yapmak gerekir. Örneğin, sabit kuponlu 5 yıl vadeli bir tahvilin ıskonto işlemi şöyle yapılacaktır. a = f1 (1+i) -1 + f2 (1+i) -2 + f3 (1+i) -3 + f4 (1+i) -4 + f5 (1+i) -5 + Tb (1+i) -5 a = 5 n=1 A n (1 + i) -5 + Tb (1 + i) -5 a dönemler boyunca tahsil edilecek f tutarları ile dönem sonunda alınacak tahvil bedelinin (Tb) belirli bir ıskonto oranıyla (i) ıskonto edilmiş bugünkü değerini vermektedir. 1 Wickers Douglas: Monay, Banking and the Macroeconomy, New-Jersey, 1985, s.100 102

92 FİNANSAL KURUMLAR VE PİYASALAR Yukarıdaki formül klasik taksit formülünün iskonto edilmiş halidir. Zaman serilerinde, her dönem yatırılan belli bir paranın vade sonunda ulaşacağı değer ise şöyle hesaplanır: A = a1 (1 + i) 1 + a2 (1 + i) 2 + + an (1 + i) n A = n=1 a x n (1 + i) n veya A = a (1 + i) i n 1 Burada a her dönem sonunda yatırılan anapara tutarlarını, n dönem boyunca yapılan sabit ödeme sayısını, i sabitlenmiş iskonto oranını, A dönem sonu itibariyle toplam para miktarını ifade etmektedir. Örneğin, bir bankaya yıllık % 20 faiz oranı üzerinden her yılsonunda yatırılan l00.-tl nin 3 yıl sonra ulaşacağı değer 364.-TL olacaktır. A = l00 (1 + 0.20) 0,20 3 1 = 364.-TL Bu paraların dönem başlarında (taksitlerin hemen başlaması durumunda) 3 yıl sonra ulaşılacak değer ise 436,70 TL dir. A = 100 (l,20) (1 + 0.20) 0.20 3 1 = 436,7. TL Taksit tutarı (a) hesaplanmak istendiğinde; i a = A 1 n (1 + i) ya da, dönem başı ödemesi varsa; a = A (1 + i) i [(1 + i) 1] n formülü kullanılacaktır. Örneğin, bir işletme 3 yıl sonra inşasına başlayacağı bir atölye binası için gerekli olan 10.000 lirayı her yıl tasarruflarından bir kenara ayırmayı düşündüğünde yılda ne kadar tasarruf yapmak zorundadır? Tasarrufunun yıllık getirisinin sabit % 20 olduğunu kabul edelim.

Prof.Dr.Mustafa ÇIKRIKÇI 93 a = 10,000 0.20 1.20(1.20 = 2.289. 3 ) TL (Dönem başı ödemeli) a = 10.000 0.20 1.20 = 2.747. 3 1 TL (Dönem sonu ödemeli) Borç ya da kredilerin taksitler halinde geri ödemelerinde aşağıdaki formül kullanılır. T = n (1 + i) i ND n (1 + i) 1 Formülde t taksit tutarını, ND başlangıçtaki borç anapara tutarını göstermektedir. Örneğin, l0.000 lira tutarındaki bir borcun veya kredinin 12 ayda sabit taksitler halinde geri ödenmesi durumunda taksit tutarı ne olacaktır? Yıllık kredi faiz oranının % 24 olduğunu varsayalım. T = 12 (1 + 0.24 /12) x(0.24 /12).000 (1 + 024 /12) 1 10 12 T = 945,6.- TL Yukarıdaki hesaplamada yıllık faiz oranı i, ödemeler aylık yapılacağından 12 ye bölünmüştür. Yani, formüldeki i yerine, i/m kullanılmıştır. Konu ile ilgili örnekler çoğaltılabilir. Burada bir noktayı vurgulamadan geçemeyeceğiz. Yılların verdiği deneyimler bize finans konularında öğrencilerin problemleri düşünerek ve mantık yürüterek değil; formül ezberleyerek çözmeye çalıştıklarını göstermiştir. Problemlerin formülleri ezberleme yoluyla çözülmesi isabetli sonuçlar verir, ancak bu yol, finansal ilişkilerin gelişmesine paralel olarak ortaya çıkan yeni finansal problemlerin çözülebilmesinde sıkıntı yaratır. Finansal olaylara ve finansal alternatiflere geniş bir perspektiften bakmak gerekir. Finansal olaylara dar bir çerçeveden yaklaşmak, bir anda ortaya çıkabilecek yeni bir finansal teklif karşısında yapılacak hesaplamalarda yanlışlık olasılığını artırır. Oysa finansal kararların telafisi yoktur; ya kazanılır ya da kaybedilir. Esasen finansal sorunlar ve bu sorunlara isabetli yaklaşımda bulunabilme arzusu ticaretin doğuşuyla başlamıştır. Günümüzde, gerek bireyler ve aileler,

94 FİNANSAL KURUMLAR VE PİYASALAR gerek işletmeler ve gerekse devletler enerjilerinin büyük bir bölümünü finans problemlerinin çözümüne ayırmışlardır. Geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerde bu sorunların çözümü daha da zordur. Bu ülkelerin dar ve sabit gelirli bireyleri hayat standartlarını yükseltebilmek amacıyla verdikleri finansal kararlarda çoğu kez arzuladıkları sonuçlara ulaşamadan ömürlerini tüketirler. Keza işletmeler de finansal sorunlarla boğuşmaktan diğer temel işletme fonksiyonlarını (üretim, pazarlama) etkin bir şekilde yerine getirmeye zaman bulamazlar. Geçmişte ve günümüzde olduğu gibi gelecekte de bireylerin, işletmelerin ve devletlerin en büyük uğraş konusu finansal sorunlar ve onun çevresinde haleleşerek çözümü bekleyen finansal problemler olacaktır. Piyasalardaki ilişkilerin gelişimlerine paralel olarak yeni finansal teknikleri ve insanın düşünce ve havsalası içersinde matematiksel-istatistiksel yöntemlere dayandırılmak zorunda kalınan yeni finans teorilerini göreceğiz. Bugün teknolojik ürünler sayesinde çok karmaşık problemleri isabetli bir biçimde çözebilme olanağı vardır. Ancak, globalleşen dünya ekonomisinde hızla büyüyen ve gelişen piyasalar karşısında bireyler ve yöneticiler çok kısa bir sürede, belki küçük bir kağıt parçası üzerinde bilebildikleri finans tekniklerini isabetli kullanarak karar vermek zorunda kalabilirler. Karar anları ve karar ortamı, belki bireyler için olmazsa bile firma yöneticileri açısından fırsatşans veya risk-kayıp seçeneklerini ortaya koyacaktır.