Doğrudan Ekim Sisteminin Uygulamalarında Karşılaşılan Problemler Mahmut DOK Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Samsun mahmutdok@hotmail.com Özet: Toprak işleme; tohum yatağının hazırlanması, yabancı ot kontrolü, bitki gelişimini iyileştirecek toprak şartlarının sağlanması, anızın parçalanması ve topraktaki suyun düzenlenmesi gibi amaçlar için yapılır. Toprağın gereğinden fazla işlenmesi bir fayda sağlamadığı gibi, ekonomik ve fiziksel zararlara yol açabilmektedir. Son yıllarda dünya da ve ülkemizde toprağın, suyun ve genel anlamda çevrenin korunmasının önemli olduğu bilinci hızla gelişmektedir. Bu düşünce sonucunda ülkemizde özellikle akademik çevreler, tarım makinaları yapımcıları ve üreticiler azaltılmış toprak islemeye ve doğrudan ekime sıcak bakmaya ve bu konudaki çalışmalarını yoğunlaştırmaya başlamışlardır. Genel olarak koruyucu tarım, toprak işlemeyi azaltan, değiştiren ve ortadan kaldıran yöntemlerden birini içerir. Bu çalışmada özellikle koruyucu toprak işleme ve doğrudan ekimin dünya da ve Türkiye deki durumu ortaya konulmuş, Karadeniz Bölgesi nde farklı ürünlerde doğrudan ekim ve koruyucu toprak işleme ile ilgili olarak yapılan araştırma sonuçları ve karşılaşılan problemlere yer verilmiştir. Anahtar kelimeler: Koruyucu toprak işleme, doğrudan ekim, problemler. Problems Introduced in Applying of Direct Sowing System Abstract: Soil tillage is performed for seed bed preparation, weed control, providing of soil conditions improving plant development, stubble breaking and regulation of soil water etc. Excess soil tillage hasn t been providing any advantage as well as it has probably been causing economic and physical harms. The conscious about protection of soil, water and in general environment is important has been developing vary fast in Turkey and in the world. As a result of this concept, especially academists, agriculture machines producers and farmers have been working on reduced soil tillage and direct sowing intensively day by day. In general, protective agriculture comprises one of the methods reducing, changing and removing the soil tillage. The present situation of protective soil tillage and direct sowing in Turkey and in the world is presented in this study, especially. Conducted research results and confronted problems regarding direct sowing and protective soil tillage for different plants are also presented. Key words: Protective soil tillage, direct sowing, problems Giriş Gelişen çevre bilinci, ekonomik üretim talepleri ve enerji kullanımında tasarrufa gitme zorunluluğu nedeniyle son yıllarda, Dünya da ve Türkiye de toprak işlemede köklü değişiklikler yapılmaya başlanmıştır. Bu düşünce ve değişikliklere bağlı olarak geleneksel toprak işlemeye alternatif olan koruyucu toprak işleme, özellikle doğrudan ekim yöntemi hızlı bir şekilde yaygınlaşmaktadır. Günümüzde yapılan tarımsal üretimin yalnız karlılığı düşünülmemeli, aynı zamanda çevresel, sosyal ve agronomik boyutları da dikkate alınmalıdır. Bu düşünce çerçevesinde, üretim sürecinde özellikle yenilenemeyen veya yenilenmesi uzun zaman alan doğal kaynakları korumak ve çevre kirliliğini azaltmak önem kazanmaktadır. Kültür bitkilerinin yetişmesi için uygun bir toprak yapısının hazırlanması toprağın işlenmesi ile mümkündür. Ancak, bilinçsiz ve aşırı toprak işleme doğaya zarar vermektedir. Özellikle 240
yoğun toprak işleme ve bitki artıklarının yakılması veya tarladan uzaklaştırılması toprağın sıkışmasına ve erozyona neden olmaktadır. Toprak sıkışması, toprağın hacim ağırlığının artmasına yol açar. Bu da toprağın ısı kapasitesini ve ısı iletimini değiştirerek bitki büyümesine dolaylı olarak olumsuz etki eder. Toprak sıkışması, topraktaki organik maddeden mineralize olan gıda miktarını azaltmaktadır. Toprağın fazla sıkışması ve çok nemli ortam nedeniyle atmosferden oksijen alımı azalmakta, böylece bitki kök bölgesinde oksijen konsantrasyonu azalırken karbondioksit konsantrasyonu artmaktadır. Bu durum devam ettiği takdirde kök bölgesinde aneorobik bir ortam oluşmakta ve kök gelişimi yavaşlamaktadır. Toprakta hava ile dolu boşlukların oranı %10 un altına indiğinde ise köklerin gelişmesi durmaktadır. Ayrıca toprak sıkışıklığı belirli bir değeri aştığında bitki köklerinin sıkışmış tabakaya penetrasyonu tamamen kaybolmaktadır (Aykas ve ark., 2005). Gelişen teknoloji ve yeniliklere paralel olarak toprağı işleyen makinaların da sayıları, tipleri, işlevleri, ağırlıkları ve diğer özellikleri çok hızlı bir değişim içerisindedir. Uygun dizayn edilmemiş tarım makinaları özellikle uygun olmayan toprak neminde ve çok sık kullanıldığında, toprakta sıkışmaya neden olmakta ve önemli sorunları gündeme getirmektedir. Bu makinaların kullanılmasından kaynaklanan birim toprak alanında oluşan aşırı yüklenme, toprağı oluşturan farklı büyüklükteki zerrelerin diziliş düzenlerinin bozulmasına ve bunların birbirlerine daha fazla yaklaşmalarına neden olmaktadır. Bu durumda toprak sıkışması olarak tanımlanan, toprağın kütle yoğunluğunun veya istiflenme yoğunluğunun artması gündeme gelmektedir. Uygun olmayan tarım makinalarının kullanılması sonucu oluşan aşırı yük etkisi altında darbelenme, kesilme, basılma, yuvarlanma ve sarsıntılara maruz kalma seklinde sıralanan etkiler nedeniyle, toprağın özellikle üst tabakalarındaki fiziksel ve biyolojik özelliklerinin çoğu bozulacaktır. Sıkışan topraklarda artan kütle yoğunluğuna paralel olarak topraktaki makro gözenekler hacim olarak azalmaya başlayacaktır. Gözenek sürekliliği bozulan toprakta yetiştirilen bitkiler kök gelişimleri için zorlanmaya başlayacaklardır. Mikro gözeneklere girmekte zorlanan kılcal kökler de kendi çaplarında farklı bir basınç uygulayarak toprak zerrelerinin yer değiştirmesine neden olacaklardır. Toprak tavının biraz daha nemli olduğu koşullarda yapılacak toprak işleme toprakların sıkışmasını daha da fazlalaştıracaktır. Topraklarda yapılacak işleme sayılarını en aza indirmek daha çok yarar sağlayacaktır. Havalanmanın azalması halinde toprakta bitkilerin ihtiyaç duyduğu hava miktarı azalacak, bileşimi değişecektir. Sonuç olarak sıkışma toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik yapısını etkilediği için bitkilerin gelişimi ve veriminde de azalmalara neden olur. Ancak, çiftçilerimiz sıkışmanın verime etkilerini, gerek yetersiz bilgilenme ve gerekse toprak sıkışmasının alt toprak tabakalarında meydana gelmesi nedeniyle dikkate almamaktadır (Aykas ve ark., 2010). Toprak İşlemesiz (No Till) Tarımı Sınırlayan Faktörler 1960 lı yıllardan önce uygulanan azaltılmış toprak işleme ve anız malçlı tarım sistemi ile günümüzdeki toprak işlemesiz (no-till) tarım sistemi olanakları, araştırma ve deneyim açısından çok farklıdır. No-till tarım konusunda her geçen gün yeni olanaklar ve teknolojiler uygulamaya konulmaktadır. Ancak bu tarım şeklinin de her ülkede her çeşit toprak ve işletme koşulunda uygulanabileceğini savunmak da doğru değildir. No-till tarım sistemine eleştiriler şu noktalarda yoğunlaşmaktadır. 241
a) Vasat çiftçi için zor ve daha fazla yönetim bilgisi gerektirdiği, b) Ağır ve drenajı zor tarlalarda uygulama olanağının bulunmadığı, c) Daha çok hastalık ve zararlı sorununa yol açılabileceği, d) Daha çok kimyasal kullanılmasını gerektirdiği, e) No-till tarım sistemiyle elde edilen ürün, alışılagelmiş toprak işlemeye uygulanan sistemden daha düşük olduğu şeklinde özetlenebilir. No-till tarım sistemine getirilen bu eleştiriler aşağıdaki şekilde yanıtlanabilir: a- Toprak İşlemesiz Tarım Sisteminde Sistem Yönetimi: Toprak işlemesiz tarım alışılagelen toprak işlemeli tarım şekliyle karşılaştırıldığında, daha fazla ekim öncesi hazırlık ve planlama gerektirir. Eğer ekim öncesi yabancı ot sorunuyla yeterince uğraşılmamış ve nasıl kontrol altında tutulacağına önceden karar verilememişse, bitki geliştikten sonra çapalama yoluyla onun kontrol altında tutulmasına olanak yoktur. Bu nedenle toprak işlemesiz tarım uygulayacak bir işletme yöneticisi tarlasındaki yabancı ot hakkında yeterli bilgi sahibi olmalı ve onu nasıl ve hangi kimyasalla kontrol altında tutabileceğini önceden bilmesi gerekmektedir. Bu nedenle de toprak işlemesiz tarım eğitimsiz bir çiftçinin uygulayabileceği sistem değildir. Yenilikleri izleyen dinamik bir yönetici gerektirir. Toprak işlemesiz tarımda bilgi yetersizliği nedeniyle yapılacak küçük bir hatanın rizikosu diğer sistemlere göre daha büyüktür. b- Ağır ve Drenajı İyi Olmayan Tarlalarda Üretim: No-till tarım uygulanan tarla daha iyi nem tutar. Yani drenajı iyi olmayan ağır killi bir tarlada no-till tarım uygulandığında drenaj problemi daha da artar denilebilir. Özellikle ilkbaharda tarlada gereğinden fazla su tutulması toprağın geç ısınmasına, bitkinin zarar görmesine yol açacaktır. Ancak kurak olduğu için daha çok rutubetin tutulması istenen kuru tarım ve nadas alanlarında da bunun yararı olabilir. Bu nedenle işletme sahibinin tarlaların drenaj durumunu çok iyi bilmesi gerekir. Böyle bir tarlada başlangıçta azaltılmış toprak işleme yöntemi seçilerek, zamanla toprakta organik madde miktarını artırıp toprak strüktürünü organik madde ile iyileştirmek yararlı sonuçlar verecektir. Ayrıca yağışlı ve sulanabilir alanlarda uygun drenaj sistemleri ile tarlanın drenaj sorununun da çözülmesi gerekir. c- Toprak İşlemesiz Tarımda Hastalık ve Zararlı Kontrolü: Alışılagelen toprak işlemeli tarım yöntemi dışında, uygulanacak toprak muhafazaya yönelik tüm yöntemlerde, hastalık ve zararlı kontrolüne daha fazla önem verilmesi gerekmektedir. Bunun iki önemli nedeni vardır; Toprak pullukla altüst edilmediğinden zararlı yumurta ve larvaları toprak altına gömülerek öldürülememektedir. Toprak yüzeyinde kalan organik madde zararlı ve hastalıkların gelişmesi için uygun bir ortam olabilmektedir. Ancak şunu da unutmamak gerekir ki; uygulanan bu yöntemden faydalı böcekler de yararlanacağından ve sayıca artacaklarından bunların zararlıları kontrol altında tutma olanakları da artacaktır. d- Toprak İşlemesiz Tarımın Kimyasal Kullanımına Etkisi: No-till tarım yapan bir işletmenin kimyasal kullanımından kaçınması mümkün değildir. Özellikle herbisit bu yöntemde mutlaka kullanılacaktır. Kimyasal kullanımı da masraf ve çevre kirliliğinin artması anlamına gelebilir. No-till tarım uygulayan bir çiftçinin kimyasal yolla yabancı otları kontrol altında tutması gerektiğinden alışılagelmiş toprak işlemeli tarım yapan bir işletmeciden daha fazla herbisit kullanacağı kesindir. Ancak bu masraf tarladaki yabancı ot cinsi ve yoğunluğuna bağlıdır. Bazı tarlalarda fazla yabancı ot bulunmadığı gibi kolay kontrol altında tutulabilen otlar da bulunabilir. Bazı tarlalarda da bunun tersi bir durumla karşılanabilir. No-till tarımın bir yöntem olarak, beraberinde getirdiği ekim nöbeti sistemi yabancı ot sorununun çözümünü de 242
kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle toprak işleme masraflarından yapılacak ekonomi büyük olacağından daha fazla herbisit kullanımının getirdiği ek masraflar büyük değildir. e- Toprak İşlemesiz Tarımın Verime Etkisi: Hiçbir işletme sahibi No-till tarım yöntemi uygulayacağım diye daha yüksek verimden fedakârlık etmez. Bu yöntemin uygulandığı ilk yıllarda belli ölçüde verimin düşmelerine rastlanabilir. Ancak yüksek verim işletme sahibinin yönetim biçimiyle çok yakından ilgilidir- Bütün diğer tarım sistemleri için de geçerlidir- Yapılan tüm araştırma sonuçlarına göre No-till tarım diğer tarım yöntemlerine göre daha az verim veren bir yöntem değildir. Toprak İşlemesiz Tarımda Herbisit Kullanımı No-till tarımda herbisitler pulluk, diskaro ve kültivatörün yerini almaktadır. Dolayısıyla Notill tarımda bilinçli bir herbisit kullanımı mutlaka gereklidir. Kullanılan herbisitlerin hemen, hemen tamamı gerektiğinde alışılagelmiş toprak işlemeli tarım yönteminde kullanılabilir. Fakat bunun tersi her zaman geçerli değildir. Yani. alışılagelmiş toprak işlemeli tarımda kullanılan her herbisit no-till tarımda kullanılamaz. Çünkü alışılagelmiş yöntemde bazı herbisitler toprak işleme yoluyla toprak içine karıştırılması gerekmektedir. No-till tarımda kullanılan herbisitleri 3 ana gruba ayırabiliriz; 1. Ekim sırasında yabancı otları öldüren kontakt herbisitler (Contact herbicedes at planting) 2. Ekim öncesi veya çimlenme öncesi kalıntı etkili herbisitler (Pre-plant ör pre-emergence residual herbicides) 3. Çimlenme sonrası herbisitler (post-emergence herbicides). Toprak İşlemesiz Tarımda Gübreleme Toprak işlemesiz tarımın gelişme yıllarında pek çok araştırıcı ve çiftçi özellikle gübreleme açısından bu sistemin pek çok sorun yaratacağını ileri sürmüşlerdir. Gübrenin toprak içine karıştırılması ve kök belgesi veya biraz daha derine verilmesinin mutlaka gerektiği savunulmuştur. Üreticinin öteden beri alıştığı ve benimsediği sistemde gübre bu şekilde toprağa verilmektedir. Yüzeye atılacak gübreden bitki hangi ölçüde yararlanabilir sorusu sorulmaktadır. Toprak işlemesiz tarım geliştikçe toprak yüzeyinden yapılan gübrelemenin sakıncalı olmadığı, tersine bazı avantajları olduğu anlaşılmıştır. Toprak İşlemesiz Ekim Makinesi Seçimi Toprak işlemesiz ekim makinesi, ön bitki anızı ve artıkları ile çeşitli yabancı otlarla kapalı tarlada hiçbir toprak işleme yapılmaksızın tohumu istenilen şekilde ekilebilen özel düzenlerle donatılmış bir ekim makinesidir. Tarla yüzeyi, alışılagelmiş yöntemle hazırlanmış tohum yatağına, göre organik artıklarla kapalı, daha ıslak veya daha sert olabilir. Toprak işlemesiz ekim makinesi ile alışılagelen ekim makinesi arada 3 önemli farklılık vardır. 1. Toprak işlemesiz ekim makinesi ağır ve yüksek mukavemetli yapılmıştır. 2. Her ekici ünite-ayak önüne birer adet disk keski yerleştirmiştir. 3. Toprak işlemesiz ekim makinesi üzerinde ilave ağırlık vardır. Ekim makinesinin ağırlığının fazla olmasının nedeni, disk keski ile ekici ayağın yeterince batarak tarla yüzeyindeki anız artıklarını kesmesini sağlamak içindir. Bazen öndeki bant ondüleli (fluted style) yapıldığından ekimin yapılacağı çok dar bir bantta toprak kısmen şerit şeklinde işlenmektedir. 243
Toprak İşlemesiz Ekim Makinelerinin Taşıması Gereken Temel Özellikler: a- Önemli bir problemle karşılaşmadan çayır tarla ve anızla örtülü tarla yüzeyindeki bitki artıklarını kesecek kadar sağlam ve ağır olmalıdır. b- Tohumun ekileceği çok dar bir şeridin işlenmesini sağlamalıdır. Bu bandın genişliği normal koşullarda 5-7,5 cm, derinliği toprak rutubet durumuna göre 7,5-15 cm'dir. c- Tohum, derinliği önceden seçilen üniform bir derinliğe yerleştirilmelidir. Tohumun yerleştirme derinliğine, bitki çeşidi, toprak sıcaklığı, toprak nem durumu birincil derecede etkilidir. Ekim makinesi tohumu 2,5-7,5 cm arasında ayarlanabilir bir derinliğe ekebilmelidir. d- Tohum etrafından, toprakla desteklenmeli ve sıkıştırılmalıdır. Kapatma ve sıkıştırma işi ekici ünite arkasına bağlanan baskı tekerlekleri veya küçük örtme tekerlekleriyle sağlanmaktadır. Tohumun çimlenmesi, kuş ve kemirgenlerden korunması için toprakla örtülerek sıkıştırılması şarttır. Sıkıştırma tohum etrafındaki hava boşluklarını azaltır ve toprak, dolayısıyla tohumun nemle ilişkisini sağlar, çimlenmeyi hızlandırır. e- Tohum normu geniş bir aralıkta hassas olarak ayarlanabilmelidir. f- Sıralar arası değişebilir olmalıdır. No-till ekim makinesinin taşıması gereken bu temel özellikler yanında istenirse ilave olarak gübre ve ilaçlama düzenekleri de eklenerek bir geçişte tüm işlemelerin yapılabileceği kombine bir makine haline getirilebilir. No-till ekim makineleri diğer ekim makineleri ile karşılaştırıldığında daha pahalıdırlar. Satın almadan önce işletmenin özel ihtiyaçlarının dikkate alınması, işletmede yetiştirilecek bitki cinsi, toprak yapısı, ileriye yönelik hedefler, makinenin çok bitki için mi, tek bitki için mi kullanılacağı önceden dikkate alınmalıdır. Ayrıca ihtiyaca uygun büyüklüğe göre seçim yapılmalıdır. İşletme büyüklüğü ve ekime uygun zaman dikkate alınarak en uygun iş genişliğinde bir makine seçilmelidir. Ekim makinesinin ekici ayak sayısı arttıkça kullanılması ve kontrolü zorlaşır. Tarla engebeli ve tesviyesi iyi değilse 6 sıralıdan daha büyük ekim makinesi kullanılmalıdır. Ayak başına 15 HP gerektiği unutulmamalıdır. Bu durumda Türkiye için 4 sıralı bir ekim makinesi traktör güç durumuna ve işletme yapısına daha uygundur (Anonymous, 2012). Doğrudan Ekim Tekniği Koruyucu toprak işleme yönteminde yer alan doğrudan ekim, toprağın yapısını iyileştirmekte, toprak neminin korunmasını sağlamaktadır. Doğrudan ekim yapılan alanlarda sonbahar toprak işlemesine belirli ölçüde izin verilebilir. Tarlada anız artıklarının parçalanmasından sonra, sonbaharda toprağı devirmeden işleyen aletlerle toprak işlenir. Bu durumda toprak yüzeyinde anız artıklarının en az %50 sinin kalması gerekmektedir. Toprak yüzeyinde bulunan bitki artıkları toprağın korunması yönünden büyük önem taşımaktadır. Doğrudan ekimde toprak yüzeyine yakın bölgede organik madde miktarı artmaktadır. Organik madde miktarındaki artış, toprağın agregat stabilitesini ve dayanımını arttırmakta, erozyonu azaltmaktadır. Topraktaki organik madde ile birlikte çözülebilir fosfor miktarı da doğrudan ekimle birlikte artış göstermektedir. Doğrudan ekim yönteminde, tohum yerleştirme düzenlerinin ekilen toplam alanın %25-35 ten fazlasını etkilememesi istenir. Bu oranın %25 in altına indirilmesine çalışılmaktadır. 244
Böylelikle; Topraktaki nem kaybı en aza indirilir, Yabancı ot tohumlarının daha az çimlenmesi sağlanır, Daha az yakıt tüketilir, Su ve rüzgar erozyonu azaltılır. Doğrudan ekimde diğer bir uygulama da doğrudan ekim sonrasında, bitki gelişme süresince hiçbir toprak işlemesinin yapılmamasıdır. Toprak işlemesiz tarım-sıfır toprak işleme (zero tillage) olarak adlandırılan bu yöntemde en önemli sorun ilk yıllardaki yabancı otlanma ve kontrolüdür. Yapılan araştırmalarla, yabancı ot probleminin 4-5 yıl sonra sorun olmaktan büyük ölçüde çıktığı ortaya konmuştur. Ayrıca toprak işlemesiz tarım içerisinde kimyasal nadas (chemical fallow) uygulamasına da yer verilebilir. Kimyasal nadas, kurak bölgelerde daha yaygın kullanım alanı bulmuştur. Bu nadas sisteminde yabancı ot, herbisit uygulanarak kontrol altına alınmaktadır (Aykas ve ark., 2010). Doğrudan Ekim Makinalarında Aranan Özellikler Doğrudan ekim makinasının performansını; tarladaki anız yoğunluğu, toprağın yapısı, toprağın nem içeriği, tarladaki taşlılık oranı etkilemektedir. Bir doğrudan ekim makinası genel olarak kesici disk, ekici düzen ve çizi kapatıcılar olmak üzere üç ana üniteden oluşur. Başarılı bir ekim için doğrudan ekim makinasının işlevi ve beklenen özellikleri aşağıda sırasıyla verilmiştir. Kesici Disk: Doğrudan ekim makinası ile tarlada çalışma sırasında anız artıklarının başarılı bir şekilde kesilmesi makinanın performansını arttıracaktır. Bu işin gerçekleştirilmesi için kesici disklerden beklenen özellikler aşağıda verilmiştir. Dönü hareketi yapan kesici diskler sapları ve toprağı keserek ilerlemelidir. Kesici diskler kolay bilenebilir olmalı veya kendi kendini bilemelidir. Tohumların yerleştirildiği çizinin ve etrafındaki toprağın gevşetilmesi için dar dalgalı kesici diskler kullanılmalıdır. Ancak bu kesicilerin yapışkan ve nemli topraklarda iyi sonuç vermediği gözlenmiştir. Geniş dalgalı kesici diskler kolay ufalanabilen topraklarda şeritler halinde işleme için uygundur. Efektif olarak sap ve anızın kesilmesi ve toprağın bir ölçüde karıştırılabilmesi için 450 mm çapında ve 4.5 mm kalınlığında kesici disklerle iyi sonuç alınmıştır. Yoğun anız artıklarının bulunduğu tarla koşullarında dişli çizi temizleyici (Row cleaner) kullanılmalıdır. Ayrıca bu şartlarda çift diskli kesiciler de kullanılabilir. Disk şeklindeki kesicilerin başarılı olabilmesi için bitki artıklarının yeterince kuru olması gerekmektedir. Şayet kesici diskler geçtikten sonra tarladaki anız artıkları kesilmeden kalırsa tohumun toprakla teması mümkün olmayacağından çimlenmesi ve buna bağlı olarak tarla çıkışı büyük ölçüde azalacaktır. Ekici Düzen: Doğrudan ekimde ekici ünitelerin önünde bulunan çizi temizleyici ve kesici diskler bir anlamda bu bölgede dar şeritler halinde tohum yatağı hazırlamaktadır. Ekici düzen; genellikle diskli gömücü ayak ve derinlik ayar tekerleklerinden oluşur. Ekici düzenden gelen tohumlar diskli gömücü ayağın açtığı çiziye düşer. Derinlik kontrolü yan tekerleklerle sağlanır. Çizi Kapatıcılar: Ekici düzenden iletilen tohumun, açılan çizinin dibine bırakıldıktan sonra bastırılması ve üzerinin örtülmesi gerekir. Bu amaçla lastik tekerlekler veya saç tekerlekler kullanır. Bastırma tekerleğine ek olarak tohumun üzerinin kapatılması için ayrıca zincirli veya yaylı parmaklar da kullanılabilir. 245
Türkiye de Korumalı Toprak İşleme Uygulamaları Türkiye, farklı iklim koşullarına sahip bir ülkedir. Buna rağmen üretim işlemleri genel olarak geleneksel uygulamalarla yapılarak yürütülmektedir. Ülke, iklim ve coğrafik şartlara göre dokuz tarımsal bölgeye ayrılmıştır. Bu bölgeler çizelge 1 de verilmiştir. Türkiye genelinde en fazla nadasa bırakılan alan %26.83 ile I. bölgedir. Bunu sırasıyla IX, VI ve VIII bölgeler izlemektedir. Benzer sıralama, sulanmayan arazi yüzdeleri içinde geçerlidir. Tarıma elverişli olup kullanılmayan alanlar bakımından ise birinci sırayı %17.04 değeri ile VI. bölge alırken bunu IX., I. ve VIII. bölgeler takip etmektedir (Korucu ve ark., 1998). Çizelge:1 Türkiye nin iklim ve coğrafik şartlarına göre Tarımsal bölgeleri ve yıllık yağış miktarları Bölge Ortalama yağış miktarı (mm/yıl) I. Orta-kuzey 478 II. Ege 702 III. Marmara 641 IV. Akdeniz 772 V. Kuzey-doğu 502 VI. Güney-doğu 709 VII. Karadeniz 1088 VIII. Orta-doğu 489 IX. Orta-güney 369 Türkiye genelinde yıllık ortalama yağış miktarı 600 mm (250-2500 mm) civarındadır. Yıllık ortalama yağış miktarı 250...2500 mm arasında seyretmektedir. Yıllık ortalama yağış miktarı 500 mm nin altında olan bölgeler ki korumalı tarım için tavsiye edilen yağış sınırı 500 mm ve aşağısıdır- sırasıyla IX. Orta-güney, I. Orta-kuzey ve VIII. Orta-doğu bölgeleridir. Buna göre bu bölgeler korumalı toprak işlemenin uygulanabileceği bölgeler olarak seçilebilir. Ancak bu genel bir seçim olup, bölgeler içersinde değişiklik gösteren alt bölgeler, hatta iller bile uygun olabilir ya da olamayabilir. Onun için her bölge içersinde sınıflama yapılmasında fayda vardır. Karadeniz Bölgesinde Korumalı Toprak İşlemenin Uygulanabilirliği ve Zorlukları Karadeniz boyunca uzanan dağların yükseltileri batıda 2000 m civarında olup, Orta Karadeniz'de 1000 m'ye kadar inmekte, doğuda ise yükselti 4000 m'ye çıkmaktadır. Dağların kıyıya paralel olması tarım alanlarını sınırlandırmıştır. Dağlarda eğimin fazla olması makineli tarımı zorlaştırmıştır. Bölgede hayvan ve insan gücüne hâlâ ihtiyaç duyulmaktadır. Bölgede Karadeniz iklim şartları etkilidir. Her mevsim yağışlıdır. Yıllık sıcaklık farkı azdır. Yazları serin, kışları ılıktır. Dağlar kıyı kesimin nemli havasının iç kısımlara geçmesini engeller. Bölgenin kıyı ile iç kesimleri arasında önemli iklim farkları görülür. Kıyıdan iç kesimlere doğru gidildikçe hem yağış oranı azalmakta, hem de karasallık nedeniyle sıcaklıklar düşmektedir. Karasal iklimin görüldüğü yerlerde yazlar sıcak, kışlar soğuk ve kar yağışlıdır. Dağların yükselti ve doğrultusu nedeniyle Orta Karadeniz'de deniz ikliminin yayılma alanı, Doğu ve Batı Karadeniz'e oranla daha geniştir. Doğu Karadeniz de fındık ve çay ağırlıklı ürünlerdir. Orta Karadeniz bölgesi, tarla tarım alanlarının daha fazla olduğu bölgedir ve polikültür tarım yapılmaktadır (Anonymous, 2009). Melet çayından Sinop'un doğusuna kadar uzanır. Doğu Karadeniz Bölümü'ne göre güneye daha fazla sokularak Tokat ve Çorum illerinin büyük bölümleri ile Samsun ve Amasya ilinin tamamını içine alır. Yer şekilleri Doğu ve Batı Karadeniz'e oranla daha sadedir. Dağların yükseltisi azalmış ve dağlar içeriye çekilmiş 246
durumdadır. Bunun sonucunda tarım alanları ve ulaşım çok gelişmiştir. Bölgenin en az yağış alan, kıyı ile iç kesim arasında farklılığın en az olduğu bölümdür. Samsun ili genellikle ılıman bir iklime sahiptir. Ancak sahil şeridinde ve iç kesimlerde iklim iki ayrı özellik gösterir. Sahil şeridinde yazları sıcak, kışlar ılık ve yağışlı geçerken, iç kesimlerde dağların etkisinden kışlar soğuk, yağmur ve kar yağışlı, yazlar ise serin geçer. Yıllık ort. Sıcaklık 14,2 0 C, ort. yağış ta 672.9 mm dir. Amasya kuzeyde Karadeniz iklimi, güneyde iç Anadolu iklimi arasında iç geçit iklimi karakterine sahiptir. Ortalama sıcaklık, 13,6 0 C, ortalama yağış ise 445 mm dir. Tokat ilinde iç Anadolu İklimi, İç-Doğu Anadolu iklimi ve Orta Karadeniz iklimi arasında bir geçit iklimi görülür. Ortalama yağış 443,1 mm olup yıllara göre değişiklik göstermektedir. Ortalama sıcaklık ise 12,9 0 C olarak tespit edilmiştir. Çorum ilinde genel olarak yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve yağışlı geçerken, ilkbaharı kısa, sonbaharı da uzun geçer. Uzun yıllar ortalama sıcaklığı 10,4 0 C olup, ortalama toplam yağış 422,7 mm dir (Anonymous,2006). Görüldüğü gibi Samsun ili hariç tutulduğunda diğer illerde yıllık yağış 500 mm nin altında olduğu için korumalı toprak işlemesi rahatlıkla uygulanabilir görülmektedir. Zaten bölgenin bazı illerinde toprak işlemesiz ekim işlemi az da olsa uygulanmaktadır. Samsun ili gibi yağışı fazla ve toprak yapısı ağır olan bölgelerde doğrudan ekim sistemi düşünüldüğünde toprağın ekimden önce bir total herbisitle ilaçlanması gerekmektedir. Çoğu zaman total herbisit uygulamasının ekimden 15-20 gün önce yapılması ancak mümkün olabilmektedir. Zira bölgede ilkbahar yağışları Nisan ayı içinde etkili olmaktadır. Doğrudan ekim yapılacak tarlanın ağır toprak yapısından dolayı tava gelmesi de geç olmakta, tarlanın tava gelmesi beklenirken ya ani gelen bir yağış ekimi geciktirmekte, ya da tarla fazla ağır olduğundan sertleşmekte ve ekim güçleşmektedir. Ayrıca mevcut doğrudan ekim makinalarının bölgelerin toprak özellikleri göz önüne alınarak birtakım değişikliklere tabi tutulması gerekmektedir. Standart olarak yapılan bir anız mibzeri, her toprak şartına cevap verememektedir. Bölge arazilerinde yapılan üretim ve deneme çalışmalarında bunun birçok uygulamaları görülmüş ve gerekli değişiklikleri yapmak zorunluluğu hâsıl olmuştur. Ancak şunu da belirtmekte yarar vardır; her bölgede ille de korumalı tarımın doğrudan ekim uygulamasında ısrar edilmemelidir. Toprak ve iklim özellikleri müsaade etmeyecek kadar zor şartlarda doğrudan ekimden ziyade, korumalı toprak işlemenin diğer uygulamalarını (azaltılmış toprak işleme gibi) tercih etmekte yarar vardır. Kısaca tarım bölgeleri bazında incelendiğinde 500 mm den daha az yıllık yağış alan bölgeler, korumalı toprak işlemenin uygulanabileceği yerler olarak kabul edilir. Bu bölgelerde zararlı ve yabancı otların kontrol altına alınabilmesi, çoraklaşma ve organik madde kayıplarının azaltılabilmesi için her yıl ekim nöbetinin uygulanması gerekir. Dolayısıyla Karadeniz bölgesinin yağışı fazla ve toprak yapısının ağır olduğu sahil kesimlerinde uygulama güçlükleri nedeniyle korumalı toprak işlemenin doğrudan ekim uygulaması fazla bir kullanım alanı bulamazken, Karadeniz in iç kesimlerinde korumalı toprak işleme, doğrudan ekim ve bakım işlemlerinin uygulanabilir olduğu söylenebilir (Dok, 2009). Sonuç Koruyucu toprak işlemenin başarısı arazinin topografyasına, toprağın özelliğine, iklime, mekanizasyon düzeyine ve işletme sahibinin becerisine bağlıdır. Koruyucu toprak işleme yıllık yağış ortalaması 200-500 mm arasında olan bölgelerde uygulanabilir. Bunun yanında kurak bölgelerde iyi bir planlama ile toprak işleme sayısı azaltılarak topraktaki suyun daha iyi depolanması, böylece bitkilerin kullanabileceği ilave su nedeniyle verimde artış sağlanacağı düşünülmektedir. Koruyucu toprak işlemenin ve bunun alt grubunu oluşturan doğrudan ekimin başarısı zamanında ve uygun ekipmanların kullanılmasına bağlıdır. Doğrudan ekim 247
makinalarının performansı üzerinde çok sayıda faktörün etkisi bulunmaktadır. Bu faktörler hem birbirleri ile hem de makine üniteleri ile etkileşim içindedir. Optimum işletme koşulları ile en uygun makina özelliklerinin belirlenmesinde bu faktörlerin göz önünde bulundurulması gerekir. Dünya genelinde birçok ülkede başarıyla uygulanan, ülkemiz de ise henüz istenen düzeye ulaşmamış olan doğrudan ekimin başarılı bir şekilde uygulanması, performansını etkileyen faktörlerin çok iyi bilinmesine bağlıdır. Ancak uygulanacak bölgenin iklim ve toprak özelliklerini de dikkate alarak olmayacak yerlerde de ille de ısrar edilmemelidir. Son yıllarda artan enerji ve iş gücü maliyetleri sonucunda ülkemizde tarımsal ürünlerin karlılığı hızla düşme eğilimi göstermektedir. Bu durum insanlığın her zaman ihtiyaç duyduğu tarımsal üretimin bir ölçüde hedefinden sapmasına yol açmıştır. Küreselleşen dünya da ülke pazarları her konumda olduğu gibi tarım ürünlerinde de tüm ülkelere açık hale gelmiştir. Dünya pazarında yer bulabilmemiz veya ülke pazarına yerli üretimimizle hakim olmamız için mutlaka ürünü ucuza mal edip uygun fiyatla pazara sunmamız gerekmektedir. Ayrıca bizden sonraki nesillere üretim yapabilecekleri bir çevre bırakmamız bizim insanlık adına en önemli görevlerimizdendir. Bu nedenle koruyucu toprak işleme ve doğrudan ekim büyük önem taşımaktadır(aykas ve ark., 2005). Literetür Listesi Anonymous,2006. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı-Ülkesel Ve Bölgesel Tarım Master Planlarının Hazırlanması Projesi-Samsun Alt Bölge Tarım Master Planı,2006-Samsun. Anonymous,2009-Karadeniz Bölgesinin genel Özellikleri, Anonymous,2012. Ostar Tarım Makinaları, http://www.ostartarim.com.tr/tarimsal-mekanizasyon/83- tarim-makinalarinin-tarihi-gelisimi-ve-toprak-isleme-sistemleri.pdf, Erişim:10.04.2012. Aykas, E., E. Çakır, H. Yalçın, B. Okur, Y. Nemli, A. Çelik. Koruyucu,2010. Toprak İşleme, Doğrudan Ekim ve Türkiye deki Uygulamaları, Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, 11-15 Ocak 2010, Ankara. Aykas E., H.Yalçın, E. Çakır,2005. Koruyucu Toprak İşleme Yöntemleri ve Doğrudan Ekim. Ege Üniv. Ziraat. Fak. Dergisi, 42(3):195-205, Dok, M. 2009. Organik Bitkisel Üretimde Korumalı Toprak İşleme ve Karadeniz Bölgesinde Uygulanabilirliği. 1 GAP Organik tarım Kongresi, 17-20 Kasım 2009-Şanlıurfa, Sayfa 767-775. http://www.gezginlerforum.net/liseler/5738-orta-karadeniz-bolgesinin-ozellikleri.html, Erişim: 04.06.2009 Korucu T., V. Kirişçi, S. Görücü. 1998. Korumalı toprak işleme ve Türkiyedeki uygulamaları, Tarımsal Mekanizasyon 18. Ulusal kongresi, Sayfa:321-333. Tekirdağ. 248