T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİMDALI KENTLEŞME VE ÇEVRE SORUNLARI BİLİM DALI

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİMDALI KENTLEŞME VE ÇEVRE SORUNLARI BİLİM DALI TÜRKİYE DE KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARINDA İNTİBAK SORUNU YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Zühre Duygu ALVER Tez Danışmanı Prof. Dr. Kemal GÖRMEZ Ankara 2010

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİMDALI KENTLEŞME VE ÇEVRE SORUNLARI BİLİM DALI TÜRKİYE DE KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARINDA İNTİBAK SORUNU YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Zühre Duygu ALVER Tez Danışmanı Prof. Dr. Kemal GÖRMEZ Ankara 2010

i ONAY Zühre Duygu ALVER tarafından hazırlanan Türkiye de Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında İntibak Sorunu başlıklı bu çalışma, 20 / 10 /2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oy birliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Kamu Yönetimi Anabilim Kentleşme ve Çevre Sorunları Bilim dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Unvanı, Adı ve Soyadı (BaĢkan) Prof. Dr. Naci BOSTANCI Unvanı, Adı ve Soyadı Prof. Dr. Kemal GÖRMEZ Unvanı Adı ve Soyadı Yrd. Doç. Dr. Ġhsan KELEġ

i ÖNSÖZ Türkiye de 1940 lı yıllarda baģlayıp 1950 li yıllarda ivme kazanan köyden kente göç dalgası sonucunda, kırsal alanlardan gelen nüfusun kentlerde istihdam edilememesi ve bu nüfusu barındıracak konut arzının yetersiz oluģu kent çeperlerinde gecekondu adı verilen kaçak konut yapılarının oluģmasına ve bu gecekondularda yaģayıp ikincil ekonomik sektörlerde çalıģan yoğun bir göçmen kitlesinin kent nüfusunun ağırlıklı bir parçası haline gelmesine neden olmuģtur. Ġlk yapıldıkları dönemde kent çeperlerinde konumlanmıģ olan gecekondular, kentlerin büyümesi ile birlikte kent merkezlerinde kalmıģtır. 1980 li yıllardan itibaren dünya üzerinde etkisi artan neo-liberal politikalar ve bununla birlikte esmeye baģlayan küreselleģme rüzgarının kentlere yüklediği misyon gereği; kent merkezlerinde yer olan bu çöküntü bölgelerinin dönüģtürülmesi ihtiyacı ortaya çıkmıģtır. Bu çalıģmanın amacı, Türkiye de, söz konusu çöküntü alanlarının dönüģtürülmesi amacıyla gerçekleģtirilen uygulamalardan biri olan kentsel dönüģüm projelerinin bu bölgelerde yaģayan nüfusun kente intibakının sağlanmasında ne derece etkili olduğunu ortaya koymaktır. ÇalıĢmalarım boyunca her türlü yardımı ve katkıyı esirgemeyen çok değerli Hocam Prof. Dr. Kemal GÖRMEZ e, eğitim hayatım boyunca beni destekleyen anneme, tezin alan araģtırması sürecinde yardımını esirgemeyen hocam ArĢ. Gör. Hatice SANCAK ÖZKAN a, teģekkürü bir borç bilirim.

ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER...ii KISALTMALAR...v TABLOLAR... vi GİRİŞ....1 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. KENT KENTLEŞME KENTLİLEŞME...4 1.1.1.Kent...4 1.1.2. Kentleşme...5 1.1.3. Kentlileşme...6 1.2. GÖÇ VE GECEKONDULAŞMA...8 1.2.1. Göç...8 1.2.2. Gecekondu... 11 1.2.3. Göç Kentleşme Gecekondulaşma İlişkisi... 16 1.3. KENTSEL DÖNÜŞÜM... 19 1.3.1. Tanımı... 19 1.3.2. Amacı... 21 1.3.3. Kentsel Dönüşüm İle İlgili Yasal Düzenlemeler... 22 1.3.4. Kentsel Dönüşüm Uygulamaları... 26

iii 1.3.4.1. Dünyadaki Kentsel DönüĢüm Uygulamaları... 26 1.3.4.2. Türkiye deki Kentsel DönüĢüm Uygulamaları... 29 1.3.4.3. Ankara daki Kentsel DönüĢüm Uygulamaları... 32 1.3.4.3.1. Dikmen Vadisi Kentsel GeliĢim ve DönüĢüm Projesi... 34 1.3.4.3.2. Kuzey Ankara (Protokol Yolu) Kentsel DönüĢüm Projesi... 35 1.3.5.Soylulaştırma..36 İKİNCİ BÖLÜM KENTE İNTİBAK SORUNU 2.1. GÖÇ VE GECEKONDULAŞMANIN KENTE İNTİBAK SÜRECİNDEKİ ROLÜ... 41 2.2. HEMŞEHRİLİK İLİŞKİLERİNİN KENTE İNTİBAK SÜRECİNDEKİ ROLÜ.... 44 2.3. SİYASAL KATILMANIN KENTE İNTİBAK SÜRECİNDEKİ ROLÜ... 48 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DİKMEN VADİSİ KENTSEL GELİŞİM VE DÖNÜŞÜM PROJESİ ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI 3.1. ARAŞTIRMANIN EVRENİ VE ÖRNEKLEM... 51 3.2. ARAŞTIRMANIN BULGULARI... 52 3.2.1. Görüşülenlerin Genel Demografik Özellikleri... 52 3.2.1.1. Bireysel Özellikler... 52 3.2.1.1.1. Cinsiyet... 52 3.2.1.1.2. Medeni Durum... 52 3.2.1.1.3. YaĢ... 53 3.2.1.2. YerleĢim Özellikleri... 54 3.2.1.2.1. YerleĢim Bölgesi... 54

iv 3.2.1.2.2. Kentte KalıĢ Süresi... 54 3.2.1.2.3. Mülkiyet Durumu... 55 3.2.2. Görüşülenlerin Sosyo-Ekonomik Özellikleri... 55 3.2.2.1. Meslek Durumu... 55 3.2.2.1.1. GörüĢülenlerin Mesleği... 55 3.2.2.1.2. Ebeveynlerin Mesleği... 57 3.2.2.2. Eğitim Düzeyi... 59 3.2.2.2.1. GörüĢülenlerin Eğitim Durumu... 59 3.2.2.2.2. Ebeveynlerin Eğitim Düzeyi... 60 3.2.2.3. Gelir Durumu... 61 3.2.2.3.1. Ailenin Toplam Aylık Ortalama Geliri... 61 3.2.2.4. Konut Durumu... 61 3.2.3. Kente İntibak ( Kentlileşme)... 62 3.2.3.1. Tüketim AlıĢkanlıkları 62 3.2.3.1.1 AlıĢveriĢ AlıĢkanlıkları 62 3.2.3.1.2.Ödeme AlıĢkanlıkları 63 3.2.3.1.3 Hizmet Alımı 64 3.2.3.1.4.Tüketim Kalıplarının DeğiĢmesi 64 3.2.3.2. Sosyal EtkileĢim ve Siyasal Katılma 65 3.2.3.2.1.Sivil Toplum KuruluĢlarına Üyelik 65 3.2.3.2.2. Kültür ve Sanat Etkinliklerine Katılım 66 3.2.3.2.3. Mesleki ve KiĢisel GeliĢim Kurslarına Katılım 67 3.2.3.2.4. HemĢeri Örgütlerine Bağlılık 68 3.2.3.2.5. Toplumla Birlikte Zaman Geçirme Eğilimi 68 3.2.3.2.6. ĠletiĢim Araçlarının Kullanımı 69 3.2.3.3. Çevreyle BütünleĢme 70 3.2.3.3.1.KomĢu Toplantılarına Katılma 70 3.2.3.3.2.Memlekete GeliĢ-GidiĢ Sıklığı 71 3.2.3.3.3.Geleneksel Yapı 72 3.2.3.3.4.Kent YaĢamı 73

v 3.2.4. Projenin Etkinliği 75 3.2.4.1. Projeye Katılım 75 3.2.4.1.1. Proje SözleĢmesi 75 3.2.4.2. Projenin Ekonomik Etkileri 75 3.2.4.2.1. Bölgede Yaratılan Kentsel Arsa Rantı 75 3.2.4.2.2. Bölgedeki Evlerin Kira Değeri 76 3.2.4.3. Projenin Sonuçları 76 3.2.4.3.1. Kente Aidiyet 76 3.2.4.3.2. Kentsel AlıĢkanlıklar 77 3.2.4.3.3. Projenin BaĢarısı 78 SONUÇ... 80 KAYNAKÇA... 90 EKLER... 96 ÖZET..... 98 ABSTRACT... 99

vi KISALTMALAR A.g.e. : Adı Geçen Eser A.g.m. : Adı Geçen Makale AVM: AlıĢveriĢ Merkezleri DPT: Devlet Planlama TeĢkilatı DVKÇGP: Dikmen Vadisi Konut ve Çevre GeliĢtirme Projesi G.Ü. İ.İ.B.F: Gazi Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi KEAS: Kentsel Ekonomik AraĢtırmalar Sempozyumu ODTÜ: Orta Doğu Teknik Üniversitesi STK: Sivil Toplum KuruluĢları TGAV: Türkiye GeliĢim AraĢtırmaları Vakfı TODAİ: Türkiye Orta Doğu Amme Ġdaresi Enstitüsü TMMOB: Türkiye Mimar Mühendisler Odaları Birliği

vii TABLOLAR Tablo 1: Cinsiyet Dağılımı Tablo 2: Medeni Durum Tablo 3: Yaş Dağılımı Tablo 4: Proje Öncesi Oturduğu Yer Tablo 5: Kentte Kalış Süresi ( KKS) Tablo 6: Ev Sahipliği Tablo 7: Mesleklerin Dağılımı - I Tablo 8: Mesleklerin Dağılımı - II Tablo 9: Ebeveynlerin Meslekleri - I Tablo 10: Ebeveynlerin Meslekleri - II Tablo 11: Eğitim Düzeyi - I Tablo 12: Eğitim Düzeyi - II Tablo 13: Ebeveynlerin Eğitim Düzeyi Tablo 14: Toplam Aylık Ortalama Gelir Tablo 15: Konutların Mülkiyeti Tablo 16: AVM Kullanımı Tablo 17: Kredi Kartı Kullanımı - I Tablo 18: Kredi Kartı Kullanımı - II Tablo 19: Gecekonduda Çöpleri Kendim Dökerdim Şimdi Kapıcı Döküyor Tablo 20: Gecekonduda Ev Temizliğini Kendim Yapardım Şimdi Gündelikçi Kullanıyorum Tablo 21: Gecekonduda Bulaşıkları Kendim Yıkardım Şimdi Makine Kullanıyorum Tablo 22: Sivil Toplum Kuruluşlarına Üyelik Tablo 23: Sinema ve Tiyatroya Gitme Sıklığı Tablo 24: Mesleki ve Kişisel Gelişim Kurslarına Katılım Tablo 25: Hemşehri Derneklerine Üyelik Tablo 26: AVM Ziyaret Sıklığı

viii Tablo 27: Evinizde İnternet Erişimi Var Mı? Tablo 28: Komşu Toplantılarına Katılma - I Tablo 29: Komşu Toplantılarına Katılma - II Tablo 30: Memleket Ziyareti Tablo 31: Kent Yaşamı Geleneklerden Uzaklaştırıyor - I Tablo 32: Kent Yaşamı Geleneklerden Uzaklaştırıyor - II Tablo 33: Geleneklerden Uzaklaşma ve Memleketi Ziyaret Sıklığı Tablo 34: Gecekondunun İşlevi Tablo 35: Gecekondunun ve Projenin İntibak Etkisi Tablo 36: Sözleşmeyi Hangi Koşullarda İmzaladınız? Tablo 37: Proje Yerine Kat Karşılığı Arsa Sözleşmesi Yapılsaydı Tablo 38: Proje Kentli Hissetmenizi Sağladı Mı? Tablo 39: Kentsel Alışkanlıkların Kazanımı Tablo 40: Dikmen Vadisi Projesini Başarılı Buluyor Musunuz? - I Tablo 41: Dikmen Vadisi Projesini Başarılı Buluyor Musunuz? - II

1 GİRİŞ Sanayi Devrimi sonrasında, kentler kapitalizmin merkezi haline gelmeye baģlamıģ ve 20. Yüzyıl kentleģme hızının oldukça yükseldiği bir yüzyıl olmuģtur. Buna II. Dünya SavaĢı sonrasında kentlerin yeniden inģa edilme süreci dahil edildiğinde, 20. Yüzyıl ın kentleģme yüzyılı olduğunu söylemek güç olmayacaktır. Kentler dar anlamda, nüfusun ve nüfus yoğunluğunun fazla olduğu yerler olarak tanımlanmaktadır. KentleĢme ise literatürde oldukça önemli bir yer tutan tanımıyla nüfusun mekânda yer değiştirmesi dir. BaĢka bir ifadeyle; kiģi veya grupların nüfus yoğunluğunun düģük olduğu kırsal alanlardan nüfus yoğunluğunun yüksek olduğu kentsel alanlara doğru göç etmesi anlamına gelmektedir. Bununla beraber kentleģmeyi yalnızca nüfusun mekanda yer değiģtirmesi olarak tarif etmek kentleģme sürecinin altında yatan sosyal, ekonomik ve kültürel faktörleri göz ardı etmek olacaktır. Türkiye nin kentleģme dinamiklerine bakıldığında; kırdan kente göçün kentleģmenin belirleyici unsuru olduğu görülmektedir. Dönemsel olarak kimi zaman kırın iticiliği, kimi zaman kentin çekiciliği, kimi zamansa iletici etkenler neticesinde kırsal nüfus kentlere akmaya baģlamıģtır. Bu süreç birçok sorunu da beraberinde getirmiģtir. Kırdan kente göç olayı 1950 lerden sonra hız kazanmıģ ve kentler bu sürece hazırlıksız yakalanmıģtır. Gerek göçmenlerin yerleģebileceği konut arzının yetersizliği gerekse göçmen iģgücünün istihdam edilememesi umduğunu bulamayan göçmen ile ummadığı bir durum ile karģılaģan kentliyi karģı karģıya getirmiģtir. Barınma ihtiyacını normal yollardan karģılayamayan ve formel sektörlerde iģ bulamayan göçmen yasadıģı yollardan konut edinme yoluna gitmiģ ve marjinal iģlerde çalıģmaya baģlamıģtır. Kentin yabancı ortamında daha çok akraba ve hemģehri gruplarıyla iliģki kuran göçmenler gecekondu

2 mahallelerinde kendi kendine yeterli bir sistem oluģturarak kırsal yaģantıyı kente taģımaya çalıģmıģtır. Ġlk etapta muhtemel bir sosyal patlamanın meydana gelmesini engellemesi açısından gecekonduları ve gecekondu mahallelerindeki dayanıģma örüntülerini aracı kurum olarak kabul etmek mümkündür. Ancak kentte kalıģ süresi arttıkça bu iki kurumun mevcut kırsal özellikleriyle kemikleģmeye baģlaması, kent hayatı ve kentlilerle aralarında uçurum yaģanmasına sebep olabilmektedir. Bu durum doğal olarak gecekonduluların zamanla kente intibakının gerçekleģme ihtimalini ortadan kaldıracaktır. Bu çerçevede ülkemizde de 1980 lerin sonundan itibaren uygulanmaya baģlanan Kentsel DönüĢüm Projeleri kentsel yenileme/dönüģüm uygulamaları içerisinde görece yeni bir yöntem sayılmakta ve bu projeler, sosyal bilimler açısından analiz edilebilir sonuçlarını henüz vermektedirler. Çünkü bu tür projelerin fiziki ve çevresel sonuçları hızlıca ortaya çıkmakla birlikte sosyolojik sonuçları uzun zamana yayılmaktadır. Bu nedenle konu ile ilgili yapılan çalıģmalara bakıldığında, kentsel dönüģümün planlama ve mimari boyutunun ön planda olduğu çalıģmaların yoğunlukta olduğu görülmektedir. Sistematiği bütünden parçaya doğru seyreden çalıģmanın ilk bölümünde kentleģme bilim dalının temel kavramlarına yer verilmiģtir. Daha sonra üzerinde alan araģtırması yapılacak gecekonduların, oluģum ve geliģim süreci göç kentleģme ve gecekondulaģma iliģkisi etrafında incelenmiģtir. Bu bölümde ayrıca, Kentsel Dönüşüm kavramının tanımı, amacı ve yasal dayanağı; Dünya üzerindeki kentsel dönüģümün kavramsal olarak nasıl tanımlandığı ve kentsel dönüģüm süreçlerinin nasıl iģlediği, Türkiye deki Kentsel DönüĢüm uygulama örnekleri ve kentsel dönüģüm sürecinin sonuçları arasında yer alan ve son yıllarda üzerinde sıkça tartıģılmaya baģlanan Soylulaştırma kavramına yer verilmiģtir.

3 Ġkinci bölümde çalıģmanın temelini oluģturan kente intibak sorunu ve bu süreçte rol oynayan faktörler ele alınmıģ ve bu anlamda alan araģtırmasının temeli oluģturulmuģtur. Son bölümde ise kentsel dönüģüm uygulamalarının kente intibak etkileri Dikmen Vadisi Konut ve Çevre GeliĢtirme Projesi örneği çerçevesinde incelenmiģ ve proje kapsamında vadide yaģayanlar ile anket çalıģması yapılmıģtır.

4 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. KENT, KENTLEŞME ve KENTLİLEŞME 1.1.1 Kent Kent; idari, demografik, sosyal, kültürel ve ekonomik olmak üzere birden fazla faktörle açıklanabilen kapsamlı bir tarif yapmayı gerektirmektedir. Dar anlamda yapılan kent tarifleri yukarıda sayılan faktörlerden en fazla birkaçını içermektedir. En basit tanımıyla kent, tarımsal olmayan üretimin yapıldığı, tarım da dahil tüm üretim faaliyetlerinin denetlendiği ve dağıtımın yapıldığı ve belirli bir nüfus yoğunluğuna sahip yerleģimlerdir. 1 Kentin fiziki özelliklerini ön plana çıkaran bu tanımda daha çok sanayi devrimi öncesi kentlerinin koģulları dikkate alınmıģ; kenti diğer yerleģmelerden ayıran baģlıca özellikler üretim biçimi ve nüfus yoğunluğu olarak ortaya konmuģtur. Günümüze değin yapılan kent tarifleri sanayileģmenin baģlaması ile birlikte farklı bir boyut kazanmıģ; kentlerin fiziki özelliklerinin yanında sosyal ve kültürel özellikleri de ön plana çıkmaya baģlamıģtır. Kentin sosyolojik açıdan tarifinde, kent yaģamı ile kır yaģamı arasındaki farklar vurgulanmakta, bu farklar cemiyet-cemaat sınıflandırması temelinde ortaya konmaktadır. Cemaatler; ırk, etnik menģe ve kültür bakımından farklılaģmamıģ fertlerden meydana gelen ve fertler arasındaki Ģahsi, sıcak, samimi veya içli dıģlı bağlantılar üzerine kurulmuģ olan küçük, homojen ve mahrem topluluklardır. 1 IġIK, Oğuz, Kentlerde, KentleĢmeye ve 21. Yüzyılın EĢiğinde Türkiye Kentlerine Dair, Toplum ve Hekim, Cilt 4, Sayı 3, Mayıs-Haziran 1999

5 Cemiyetler ise; ırk, etnik menģe, sosyo-ekonomik statü ve kültür sistemleri bakımından farklılaģmıģ geniģ ve heterojen topluluklardır. 2 Kenti kırdan ayıran temel özellikler bu ayrımda ortaya konmuģ; cemaat tipi iliģkilerin sürdüğü yerleģmeler kır, cemiyet tipi iliģkilerin sürdüğü yerleģmeler ise kent olarak adlandırılmıģtır. Bir baģka tanımda ise kent; karmaģık bir toplum yapısının, bireysel düzeyde çözülemeyecek sorunların üstesinden gelmesine olanak sağladığı ve kendine özgü özellikleri bulunan bir yerleģim sistemi 3 Ģeklinde tanımlanmıģtır. Kentin farklı özelliklerinin vurgulandığı bu tanımlardan yola çıkarak kentlerin; sosyal ve ekonomik faaliyetlerin çeģitlilik arz ettiği, karmaģık bir toplum yapısına sahip olan, farklı kültürleri bir arada barındıran yerleģmeler olduğunu söylemek mümkündür. 1.1.2. Kentleşme KentleĢme; dar anlamda, kent sayısının ve kentlerde yaģayan nüfus sayısının artması olarak tanımlanmaktadır. Kenti tanımlarken tek baģına demografik ölçütlerin yeterli olmadığı göz önünde bulundurulursa; kentleģmenin de yalnızca bir nüfus hareketi olarak tanımlanamayacağı açıktır. Söz konusu nüfus hareketini yaratan nedenlerin ekonomik ve sosyal değiģmeler olduğunu söyleyen KeleĢ; kentleģmeyi sanayileģme ve ekonomik geliģmeye koģut olarak kent sayısın artması ve bugünkü kentlerin büyümesi sonucunu doğuran; toplum yapısında artan oranda örgütleģme, iģbölümü ve uzmanlaģma yaratan, insan davranıģ ve iliģkilerinde kentlere özgü değiģikliklere yol açan bir nüfus birikim süreci 4 olarak tanımlamaktadır. 2 YÖRÜKAN, Ayda, Şehir Sosyolojisinin ve İnsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Nobel Yayınevi, Ankara, 2006 3 HUOT, Jean-Louis, THALMANN, Jean-Paul, VALBELLE, Dominique, Kentlerin Doğuşu, Ġmge Kitabevi, 2000, s.33, Çeviren: Ali BektaĢ Girgin 4 KELEġ, RuĢen, Kentleşme Politikası, 8. Basım, Ġmge Kitabevi, Ankara, 2004, s.22

6 SanayileĢme, tarımda modernleģme, kırsal mülkiyet iliģkilerinin çözülmesi, haberleģme ve ulaģım teknolojisinin hızlı geliģimi ve bir kent kültürünün ortaya çıkması bu sürecin görünür yanlarını oluģturur. 5 Bu geniģ tanımıyla kentleģme, Sanayi Devrimi sonrasında yaģanan bir dizi değiģme ve geliģmenin ürünüdür. GeliĢmiĢ ülkelerde kentleģme süreci sanayileģmenin yol açtığı değiģme ve geliģmelerle eģ zamanlı olarak yaģanmıģ, dolayısıyla toplumlar bu sürece kolayca uyum sağlayabilmiģlerdir. GeliĢmiĢ ülkelerin yaklaģık 150 yıllık bir sürede yaģadıkları dönüģümler, az geliģmiģ ülkelerde II. Dünya SavaĢı sonrasında birkaç on yılda yaģanmıģtır. 6 GeliĢmiĢ ülkelerle azgeliģmiģ ya da geliģmekte olan ülkeler arasında kentleģme süreci bakımından söz konusu olan bu ayrımı açıklamak için merkez-çevre kuramına değinmek gerekmektedir. Kurama göre geliģmekte olan ya da azgeliģmiģ dediğimiz çevre ülkelerinin tüm yapıları, toplumsal ve ekonomik olarak geliģmiģ ülkeler tarafından belirlenir. Aslında dünya kapitalist sisteminin bir parçası olan tüm azgeliģmiģ ülkeler, bu kurama göre tümüyle metropol ülkelerinin uzantısı ve taģralarıdır. Bu nedenle de bu tür ülkelerde, sürekli olarak çağdaģ-kapitalist kesim ile geleneksel-feodal kesim birlikte yaģar. 7 Kentte mevcut olan bu ikili yapı, azgeliģmiģ ülkelerin kentleģme sürecinin özgün değil geliģmiģ ülkelere bağımlı bir Ģekilde gerçekleģmesinden kaynaklanmaktadır. 1.1.3. Kentlileşme KentlileĢme, kentleģme akımı sonucunda toplumsal değiģmenin insanların davranıģlarında ve iliģkilerinde değer yargılarında maddi ve manevi 5 IġIK, Oğuz, a.g.m. s.164 6 IġIK, Oğuz, a.g.m. s.165 7 KONGAR, Emre, Kentleşen Gecekondu Gecekondulaşan Kent, Kentsel BütünleĢme, TGAV Yay., No 4, Ankara 1982, s.26

7 yaģam biçimlerinde değiģiklikler ortaya çıkarması süreci 8 olarak tanımlanmaktadır. KentlileĢme kavramı, kentleģme sürecinin -nüfusun kırdan kente göç etmesi anlamından farklı olarak- toplumsal değiģme boyutunu ifade etmektedir. Bir baģka ifadeyle kentlileģme kenti tanımlayan kültürel değerlerin benimsenmesidir. 9 Kartal a göre ise kentlileģme kırda çözülme ve kentte yoğunlaģma nedeniyle kırdan kente göçen nüfusun ekonomik ve sosyal yönlerden kırın özelliklerinden arınarak kentin özelliklerini kazanması sürecidir. 10 Kentler her türlü kırsal iliģki biçiminin (mülkiyet iliģkisi, toplumsal iliģki) çözüldüğü, bireysel kimliklerin ve ortak davranıģ kalıplarının ön plana çıktığı mekânlardır. Kırdan kente göç edenler, kent toplumunun değer-norm sistemini, kentli insanın düģünme, davranıģ biçimlerini ve giderek yaģama biçimini benimserler. 11 Bu nedenle kentlileģme bir uyum ve bütünleģme sürecini ifade eder. Kentlilerin tüm ihtiyaçlarına cevap verecek düzeyde olan kent mekânlarında kentlileģmenin bir yaģam biçimi olacağını söyleyen Louis Wirth, kentlileģmeyi kentlerdeki yaģam biçiminin yapısını belirleyen nitelikler bütünü 12 olarak tanımlamaktadır. Wirth ayrıca, kentlerin mevcut imkânlarıyla kırsal yaģamın ilgisini çekeceği, kentlerin ve kentlileģmenin etkisi altında kalacağını 13 söylemektedir. Kentin bu çekici özelliği, göç ile baģlayan süreçte göç eden nüfusun kentin yerleģik nüfusu konumuna geçmesini sağlamaktadır. 8 KELEġ, RuĢen, Kent Bilim Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara, 1980, s.70 9 IġIK, Oğuz, a.g.m. s.164 10 KARTAL, Kemal, Ekonomik ve Sosyal Yönleriyle Türkiye de Kentlileşme, Ankara, 1983, s.23, ERKAN, Rüstem, BAĞLI, Mazhar, Göç ve Yoksulluk Alanlarında Kentle BütünleĢme Eğilimi: Diyarbakır Örneği, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 1, Ankara, 2005, s. 105 129 11 BAL, Hüseyin, Kent Sosyolojisi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1999, s.35 12 WIRTH, Louis, Bir Yaşam Biçimi Olarak Kentlileşme, 20. Yüzyıl Kenti, Ġmge Kitabevi, 2002, s.84 13 WIRTH, Louis, a.g.m. s.84

8 KentlileĢmenin dört aģamada gerçekleģtiğini söyleyen Karpat a göre 14 ; İlk aşamaya kent görüş ve tutumlarına bir hazırlık adımı olarak kent kıyafetini ve bazı kent alışkanlıklarını benimseme damgasını vurmaktadır. Göçmenin zihninde kıyafet değişikliği, kent hayatının maddi ve sonunda kültürel yönlerine uyum sağlama arzusunun ve buna hazırlıklı oluşunun kanıtıdır. Kentlileşmenin ikinci aşaması, göçmenin su, elektrik ve ulaşım gibi kent hizmet ve olanaklarını benimsemesi ve mevcut iseler bunları paylaşması, yiyecek ve giyeceklerini dükkânlardan satın almasından oluşur. Üçüncü aşama, göçmenin kentin diğer insanlarıyla ilişki kurmaya istekli oluşundan meydana gelir. Göçmenin sahip olduğu bazı değerlerin, özellikle aile ve cemaat ilişkileriyle ilgili olanların, kente hüküm sürenlerden daha iyi olduğuna karar verebilme olasılığı anlamında bu kritik bir aşamadır; böylece değişmeye karşı direnç geliştirebilir. Böyle bir gelişme göçmenin yaşı, köye bağlılık düzeyi, kente kalış süresi, kent sakinleriyle iletişim düzeyi ve kentteki iktisadi, toplumsal, siyasal faaliyetlere katılma düzeyince belirlenir. Dördüncü ve son aşama, göçmenin kentle bütünüyle özdeşleşmesinden yani kendisinin köye değil kente ait olduğuna dair kişisel inanç ve kanısından oluşur. Bu dönüşümün derecesi, göçmenin kendi köyüne yabancılaşma duygusu oranında kente bağlanmasında aranmalıdır. 1.2. GÖÇ ve GECEKONDULAŞMA 1.2.1. Göç Göç, genellikle yerleģmek amacıyla bir yerleģim yerinden baģka bir yerleģim yerine 15 ; ekonomik, toplumsal, siyasi, sebeplerle gitme eylemi 16 14 KARPAT, H. Kemal, Türkiye de Toplumsal Dönüşüm, Çev. Abdülkerim Sönmez, Ġmge Kitabevi, 2003, s.215 216 15 KELEġ, RuĢen, Kent bilim Terimleri Sözlüğü, Ġmge Kitabevi, Ankara, 1998

9 olarak tanımlanmaktadır. Bir baģka tanımda göç; kiģi, grup veya toplulukların fiili yerleģim yerlerinde, isteyerek ya da zorla, kalıcı veya belirli bir süreyi kapsayacak Ģekilde gerçekleģen fiziki mekân değiģikliğidir. 17 Yukarıdaki tanımlamalardan anlaģılacağı üzere, göç kavramı çok boyutlu bir kavramdır. Bir yerden bir yere gitme eylemi temelde zaman ve mesafe boyutunu öne çıkarmakta bu eylemin yerleģik olması veya belirli bir süreyi kapsaması ise kalıcılık boyutunu ifade etmektedir. Göçün sadece nüfus hareketi olarak algılanması, göç ve içgöç sorunsalının temelinde yer alan toplumsal süreçleri gölgelemekte; göç ve göç olgusunun hangi yönüyle çözümlenmesi gerektiği gerçeğini ortaya koymamaktadır. 18 Nitekim göç, durağan bir olgu değil, nedenleri ve sonuçları ile algılanan bir süreçtir. 19 Sadece yerleģmek amacıyla göç edildiği gibi ekonomik, sosyal veya siyasi nedenlerle de göç edilmektedir. Göç edenlerin bir kısmı gönüllü olarak bir kısmı ise zorunlu olarak yer değiģtirmektedirler. Göç olgusu göç veren yerleģim, göç eden kiģiler ve göç alan yerleģim zincirinde irdelenir. 20 Bu çerçevede göç sürecini; iç-dıģgöç, gönüllü-zorunlu göç, ekonomik-siyasi göç gibi farklı boyutlarıyla sınıflandırmak mümkündür. Göç sınıflandırması yapılırken genelde içgöç olgusu temel alınmaktadır. Çünkü içgöç olgusu, göç sürecinin dinamik yapısı içerisindeki tüm neden ve sonuçları içermesi bakımından günümüz toplumlarında ağırlık merkezi olma özelliği taģımaktadır. Göç veren yerleģim ile göç alan yerleģim arasında sosyal, ekonomik, güvenlik koģulları açısından farkların mevcut olması; göç 16 DURAL, Baran, ZEYREKLĠ, Sedef, Göç Sorunu ve Gecekondulu Nüfusun Ġktidara YürüyüĢü, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 15, Sayı 4, Ekim 2006, s. 5-15 17 ERKAN, Rüstem, Kentleşme ve Sosyal Değişme, Bilim adamı Yayınları, Ankara, 2004, s.134 18 ERKAN, Rüstem, a.g.e., s.109 19 ĠÇDUYGU, Ahmet, SĠRKECĠ, Ġbrahim, Cumhuriyet Dönemi Türkiye sinde Göç Hareketleri, 75 Yılda Köylerden ġehirlere, Editör: Oya Baydar, Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 1999 20 ĠÇDUYGU, A., SĠRKECĠ, Ġ., a.g.m., s.250

10 eden kiģilerin kendi iradeleriyle mi yoksa zorunlu olarak mı göç ettiklerini belirlenmesi açısından önemlidir. Ġçgöçü de kendi içinde sınıflandırmaya tabi tutmak mümkündür. Ġçgöç; kırdan kıra, kırdan kente, kentten kente olmak üzere üç Ģekilde görülmektedir. Türkiye de içgöçün en sık görülen örneği kırdan kente göçtür. Ekonomik, sosyal, kültürel, teknolojik bir takım faktörler açısından kırın yetersizlikleri karģısında kentin sunduğu olanaklar; kırdan kente göçün itici ve çekici etmenlerini oluģturmaktadır. Kırsal göçte ana itici etmen yoksulluk, düģük gelir, öğrenim ve sağlık hizmetlerinin olmayıģı; kentlerdeki çekici etmen ise istihdam, yüksek gelir fırsatı, öğrenim, sağlık ve diğer hizmetlerin mevcut olmasıdır. 21 Türkiye de içgöçe iliģkin bir açıklama yapmak için ekonomik kalkınmasanayileģme-modernleģme kavramlarından hareket etmek gerekir. 22 Kalkınma ve ekonomik büyüme nedeniyle iģgücü talebi Ģehirlere göçe neden olurken gereğinden fazla iģgücü yığılması ile birlikte bir süre sonra göç, ekonomik büyüme ve kalkınma önünde engel oluģturmaya baģlamakta, sosyal ve kültürel hayatı büyük anlamda etkilemekte ve değiģtirmektedir. 23 Kırsal alanlardan kentsel alanlara kitlesel göçü baģlatan esas olarak kentlerde sanayi yoğunlaģması ve kırsal mülkiyet iliģkilerinin çözülmesidir. 24 Kırsal kesimde mülkiyet iliģkilerinin çözülmesi tarımda modernleģmenin baģlamasıyla gerçekleģmiģ, tarımsal üretimin hâkimiyetinin sona ermesi toplumsal bir dönüģüm yaģanmasına sebep olmuģtur. Kentlerin bu süreçte sınaî kapitalizmin merkezleri durumuna gelmesi tarımla uğraģan nüfusun kentlere yönelmesi sonucunu doğurmuģtur. 21 KARPAT, Kemal, a.g.e., s. 22 ĠÇDUYGU, A., SĠRKECĠ, Ġ., a.g.m., s.249 23 GÜR, Timur Han, URAL, Emel, Türkiye de Kentlere Göçün Nedenleri, H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 1, 2004, s.21 24 IġIK, Oğuz, a.g.m., s. 164

11 Türkiye de, kırsal alanlardan hızla akan iģgücünü istihdam edecek sanayi aynı hızla geliģmemiģ, diğer yandan kırsal alanlardan gelen nüfusu barındıracak konut oluģumu sağlanamamıģtır. 25 Bunun sonucunda ise gecekondu adı verilen alternatif konutlar ortaya çıkmıģtır. 1.2.2. Gecekondu Gecekondu, bayındırlık ve yapı kurallarına aykırı olarak gerçek ya da tüzel, kamusal ve özel kiģilerin toprakları üzerine, toprak iyesinin istenç ve bilgisi dıģında onamsız olarak yapılan, barınma gereksinimleri devletçe ve kent yönetimlerince karģılanamayan yoksul ya da dar gelirli ailelerin yaģadığı barınak türü 26 olarak tanımlanmaktadır. 20.07.1996 tarihinde kabul edilen 775 sayılı Gecekondu Kanununun 2. ise maddesinde gecekondu deyimiyle imar ve yapı iģlerini düzenleyen mevzuata ve genel hükümlere bağlı kalmaksızın, kendisine ait olmayan arazi ve arsalar üzerinde, sahibinin rızası alınmadan yapılan izinsiz yapılar kastedilmektedir ifadesi yer almaktadır. ġenyapılı gecekonduyu; kentin planlanmıģ, altyapısı tamamlanmıģ kesimlerinde yerleģmeye geliri hiçbir biçimde yeterli olmayanlarca, kent çevresindeki ya da kente yakın ve henüz kentleģmemiģ topraklar üzerindeki barınma gereksinimlerini gidermek amacıyla kendi olanaklarıyla kurdukları konutlar 27 olarak tanımlamıģtır. Bir baģka tanımda gecekondular kentsel imara açılmamıģ, altyapısı gerçekleģtirilmemiģ, tarla niteliğindeki arsalar üzerinde ( çoğu kez baģka Ģahsa veya kamuya ait ) kısa dönemde ve uygun teknolojiye bağlı kalmayarak yapılan konut türü 28 olarak karģımıza çıkmaktadır. 25 ĠÇDUYGU, A., SĠRKECĠ, Ġ., a.g.m., s. 252 26 KELEġ, RuĢen, Kent bilim Terimleri Sözlüğü, 2.Baskı, Ġmge Kitabevi, 1998, s.53 27 ġenyapili, Tansı, Bütünleşmemiş Kentli Nüfus Sorunu, ODTÜ Yayınları, 1978 28 TATLIDĠL, Ercan, Kentleşme ve Gecekondu, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları, No 47, 1989, s.15

12 Yukarıdaki tanımlamalardan da anlaģılacağı üzere, gecekondu olgusunun temel özellikleri Ģunlardır: - Barınma ihtiyacını karģılamak üzere dar gelirli vatandaģlar tarafında yapılması - Bu yapıların ilgili mevzuata aykırı olarak, altyapısı olmayan topraklar üzerinde yapılması - Sahibinin rızası olmadan, izinsiz yapılması Köylerden kentlere göç eden nüfusun, kentlerdeki konut arzının eksikliği nedeniyle, en ucuz yoldan konut edinmek amacıyla yaptıkları gecekondunun tanımı 29 ; 1986 dan bu yana ilgili mevzuatta yapılan düzenlemelerin de yardımıyla nitelik değiģtirmiģtir. Önceleri kırdan kente göçenlerin kendileri için yarattıkları esnek, aile büyüdükçe değiģip geliģebilen, geçici ve kentte uçta bir barınma çözümü olarak anlaģılan gecekondulaģma artık kentsel rantlara el koyma, hızla geliģen bir kentsel arsa spekülasyonu aracı haline dönüģmüģtür. 30 Gerek üretim sürecinde gerekse kullanım sürecinde esnekliğin olması 1950 lerde yapılmaya baģlayan ilk dönem gecekondularının en önemli özelliğidir. Bu dönemde yapılan gecekondular doğrudan barınma amacı taģıdığı için değiģim değeri yoktur; bu nedenle kiracılık çok fazla görülmez. 1970 lerden sonra ise, gecekondu yapımında değiģim değeri ön plana çıkmıģ, esnek üretim sürecinden uzaklaģılmıģtır. 1980 den sonra çıkarılan bir dizi af yasasıyla da gecekondu üzerinden elde edilen kentsel rant yasallaģtırılmıģ ve meģrulaģmıģtır. BaĢlangıçta kente göçün sonucu olan oluģan gecekondular, daha sonra göç nedeni olmuģlardır. 31 29 TORLAK, Evinç, S., GecekondulaĢmanın GeliĢimi Ġmar Afları ve Islah Ġmar Planları, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, cilt 12, Sayı 1, Ocak 2003, S.64 30 Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Konut Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT, 2001, s.9 31 KARAASLAN ġule, Gecekonduda DönüĢüm,Şehircilik Çalışmaları, Gazi Üniversitesi ġehir ve Bölge Planlama Bölümü, Nobel Yayınları, Ankara, Nisan 2005, s.217

13 Gecekondu olgusunu tartıģan üç önemli yaklaģım mevcuttur: Bunlar; Tampon Kurumlar, Marjinal Sektör ve Merkez-Çevre ya da diğer adıyla Bağımlı KentleĢme yaklaģımlarıdır. 32 Tam sanayileģmiģ bir toplum haline gelmemiģ olan, hala kırdan göçün sürdüğü ve örgütlü uzmanlaģmıģ iģlerin kısıtlı olduğu yani kentleģmenin sürdüğü toplumlarda kentler kendiliğinden herkes için en uyumlu çevreyi oluģturamamaktadır. 33 Çünkü azgeliģmiģ ya da geliģmekte olan ülkelerde kentleģme süreci çok hızlı ilerlemektedir. KentleĢme olgusunun bu dinamik yapısı sürekli olarak değiģme ve geliģmeyi de beraberinde getirmektedir. Söz konusu değiģme ve geliģme dönemlerinde, sanayileģmemiģ toplumların bu sürece ayak uydurmada zorluk çekmesi bir takım sorunlar yaģanmasına neden olmaktadır. Önlerinde geliģmiģ ülke örnekleri bulunan ve bu yüzden de değiģme ve geliģmesi bir yandan bu ülkelerin sömürüsü ile öte yandan sömürüden bağımsız da olsa, örnek alma yoluyla etkilenen az geliģmiģ ülkelerde 34, söz konusu sorunların çözümünde bir takım kurumlar ve mekanizmalar ortaya çıkmaktadır. Toplumların değiģme durumlarında, geçici denge ve bütünlüklerini sağlayan mekanizma ve kurumlara tampon kurumlar ya da tampon mekanizmalar denir. 35 Tampon kurumlar göreli olarak hızlı ve kapsamlı değiģme zamanlarında ortaya çıkan, ne yeni ne de eski yapıya iliģkin olan, yalnızca değiģmekte olan yapıda görülen, bütünleģmeyi sağlayan kurum ve iliģkilerdir. 36 Gecekondular da kentleģme süreci içinde, ne köye ne de kente ait diyebileceğimiz tampon mekanizma özelliği taģıyan yapılardır. 32 ÖZER, Ġnan, Kentleşme Kentlileşme Kentsel Değişme, Ekin Kitabevi, 2004 s.78 33 KIRAY, Mübeccel, Toplumsal Değişme ve Kentleşme, Kentsel BütünleĢme, TGAV Yayınları, No: 4, Ankara, 1982, s.59 34 KONGAR, a.g.e., s.30 35 KONGAR, a.g.m., s.28 36 KIRAY, Mübeccel, Ereğli, Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, DPT, Ankara, 1964 s. 5

14 Gecekondular, kente göç eden nüfusun uyum sürecinde göçerlerin köyden tamamen kopmadan ancak, kent yaģamından da soyutlanmadan kente alıģmasına yardımcı olmaktadır. Gecekondular öyle bir tampon kurumdur ki, içinde yaģadığı bireyi, yabancı ve düģman kent yaģamından korumakta, ona yaģama fırsatı tanımaktadır. Ayrıca kentin öteki bölge ve ekonomik kesimleri ile hem bölge olarak, etkileģimi ve bu etkileģim yoluyla bütünleģmeyi sağlamaktadır. 37 Gecekondu olgusunu tartıģan diğer bir yaklaģım ise, marjinal sektör yaklaģımıdır. Bu yaklaģımda, kırdan kente göçen kesimin kentsel istihdam içerisindeki konumunun kentin fiziki mekânındaki konumu ile aynı olduğu noktasından hareketle; kırdan kente göçen nüfusun kentteki örgütlü, uzmanlaģmıģ iģlerin dıģındaki marjinal iģlerde ( iģportacılık, ayakkabı boyacılığı, simitçilik, vs. ) istihdam edildiğini, kentteki konut arzı eksikliği nedeniyle kent çeperlerindeki gecekondu tipi konutlarda barınmak zorunda olduklarını öne sürülmektedir. Görüldüğü gibi bu yaklaģımda marjinal kesim, kentli nüfusun iģlevsel olarak tam anlamıyla bütünleģmemiģ bir bölümünü oluģturmaktadır. 38 Marjinal kesimin gördüğü iģlerin sermaye gerektirmemesi 39, marjinal sektörü kapitalist sistemin örgütleģen ve uzmanlaģmıģ sektörlerinden ayıran en önemli özelliklerden biridir. Bu olay aynı zamanda kırdan kente göçen nüfusun iģ bulmasını kolaylaģtırmıģ, gecekondulunun kentin genel ekonomik yapısına eklemlenmesine yardımcı olmuģtur. Elbette ki bu eklemlenme gecekondulunun kentle ilk buluģması esnasında asgari düzeyde gerçekleģmektedir. 37 KONGAR, a.g.m., s.31 38 KONGAR, Emre, a.g.m., s.33 39 KONGAR, Emre, a.g.m., s.34

15 Gecekondu olgusunun mekansal boyutu ile diğer boyutları arasında iliģki kurarak, gecekondu sorunu ve bu sorunu yaratan marjinal kesim olgusuna çok yönlü bir yaklaģım getiren ġenyapılı 40, kır-kent arası akım iliģkisinin göçenin, kentte iki önemli güvence kaynağı elde edene kadar sürdüğünü ileri sürmektedir. Örgütlü bir iģ ve fiziki mekânda kent toprağı. 41 ġenyapılı, kentsel istihdam, özellikle gizli iģsizlik biçimindeki istihdam sorunlarının gecekondu nüfusunda somutlaģtığını ileri sürmekle beraber, gecekondunun olağan nüfusu marjinal sektördür kanısını ortadan silmek gerektiğini ifade etmektedir. 42 Nitekim Kongar da aynı düģünceyi paylaģarak, kentsel nüfusun yarısından fazlasını oluģturan gecekondululara marjinal kesim denmesinin sosyolojik açıdan doğru olmayacağını savunmaktadır. 43 Özetle, marjinal sektör ya da marjinal kesim genelde feodal sistemden kapitalist sisteme geçiģ sürecinde, özelde ise kırdan kente göç sürecinde sistemde oluģması muhtemel patlamalara karģı tampon mekanizma olma özelliği ile, iģlevsel bir öneme sahiptir. Bu anlamda gecekondu olgusu geçici ve bütünüyle marjinal bir olay değil, sistemin mantığından gelen bir gerçektir. 44 Dolayısıyla, gecekondu nüfusunun marjinal sektörle bir arada anılması doğru bir tanımlama iken bugünün koģullarında tamamen geçerli olmadığını da ifade etmek gerekmektedir. Gecekondu olgusuna eğilen diğer bir görüģ ise, merkez-çevre kuramı diğer adıyla bağımlı kentleģme yaklaģımıdır. Bu görüģe göre, geliģmiģ, çağdaģ, kapitalist ülkeler merkez, azgeliģmiģ ya da geliģmekte olan ülkeler çevre ülkeler olarak tanımlanmakta; çevre ülkelerin gerek ekonomik alanda gerekse toplumsal alanda merkez ülkelere bağımlı olarak geliģtiği öne 40 ġenyapili, Tansı, Gecekondu: Çevre İşçilerin Mekânı, ODTÜ, 1981, s. 16 41 ġenyapili, Tansı, Bütünleşmemiş Kentli Nüfus Sorunu, ODTÜ, 1978, s.21 42 ġenyapili, Tansı, a.g.e., 1981, s.15 17 43 KONGAR, Emre, a.g.m., s.36 44 ÖZER, Ġnan, Toplumsal DeğiĢme ve Kentsel Olgu, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 1, 1983, s.88

16 sürülmektedir. Çevre ülkeler böylelikle bir yandan kendi feodal-geleneksel kurumlarını muhafaza edip diğer yandan da merkez ülkelerden aldıkları çağdaģ kapitalist kurumları aynı anda barındırarak sosyal ve ekonomik alanda ikili bir yapıya bürünmektedirler. Kuramın gecekondu olayına yaklaģımı ise Ģöyledir: DıĢtan alınan teknoloji ile kalkınan bir ülkenin, modern teknoloji kullanan kesimi tarafından emilemeyen iģgücünün kentsel kesimde 45 barınma sorununa buldukları çözüm. Bir baģka ifadeyle, merkez-çevre kuramı çerçevesinde yapılan çözümlemelerde ortaya atılan çağdaģ-kapitalist kesim ile geleneksel-feodal kesim ayrımının, kentleģme olayına yansımasıdır gecekondu. 46 Böyle bir yapıda, geleneksele ait yapı ve kurumların bir kısmı toplumsal bütünü bir arada tutmak üzere tampon kurum haline dönüģerek eski ile yeni arasında farklılaģmaların, heterojen süreçlerin yaģandığı dönemlerde toplumsal sürekliliği, bütünlüğü koruyucu bir iģlev yüklenmektedir. 47 Gecekondu olgusu da bu ikili yapı içerisinde tampon kurum olarak yer almaktadır. 1.2.3. Göç, Kentleşme ve Gecekondulaşma İlişkisi KentleĢme sürecinde ekonomik, sosyal, teknolojik ve psikolojik birçok faktörün etkisi görülmektedir. Ekonomik nedenlerden bir kısmı, köylü nüfusu köyünden iten, tarım kesiminin içinde bulunduğu koģullardan kaynaklanan nedenlerdir. 48 1948 den sonra Türkiye nin tarımsal yapısının dönüģümünü hızlandıran iki önemli etken doğmuģtur. Bir taraftan tarımda insan ve hayvan gücünden makine gücüne geçilmiģ; diğer taraftan ülke pazarı hızla bütünleģmiģ ve mahalli pazar için üretimden, ülke pazarı için üretime geçilmiģtir. 49 Bu da tarımda artık ürün elde edilmeye baģlandığının 45 TEKELĠ, Bağımlı Kentleşme, Mimarlar Odası, Yayın No: 18, 1978, s.93 46 KONGAR, Emre, a.g.e., s.27 47 ĠÇLĠ, Gönül, KüreselleĢme ve Kültür, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt: 25, no: 2, Aralık 2001, s.167 s. 48 KELEġ, RuĢen, Kentleşme Politikası, s.27 49 TEKELĠ, a.g.e. s.21

17 göstergesidir. Buna karģılık, üretimi etkileyen yeni girdilerin artan oranda kullanılması, tarımda çalıģmasına gereksinme duyulan insan gücü miktarını azaltmaktadır. 50 Tarımda modernizasyon kırda dönüģümü, kırda dönüģüm üretimdeki dönüģümü beraberinde getirmiģ; bu da tarımda istihdam edilen iģgücünün açıkta kalmasına neden olmuģtur. Bütün bunlara tarımsal verimliliğin ve tarımdan elde edilen gelirin azalması faktörleri de eklendiğinde kırsal nüfusun kırda kalması için yeterli sebep kalmamaktadır. Kırdan kente göçü hızlandıran itici etmenler olarak nitelendirdiğimiz bu faktörler kentleģme sürecinin ekonomik nedenleri arasında kırsal nüfusu kente iten nedenlerdir. Artan üretimin kentleģmede rol oynaması, ürünün kolay ve ucuz taģınmasını sağlayacak teknolojik araçların geliģmesine de bağlıdır. 51 Söz konusu teknolojik geliģmeler kentleģme hızını ve kentlerin çekiciliğini büyük ölçüde arttırmıģ; bu sayede kentler, sanayi ve üretimin gerçekleģtiği ve denetlendiği, dağıtımın yapıldığı, önemli haberleģme ve ulaģım ağlarının kesiģtiği merkezler haline gelmiģtir. 52 KentleĢme sürecinin teknolojik nedenleri arasında ele alınan bu faktörleri ise, kırdan kente göç sürecini hızlandıran çekici etmenler olarak nitelendirebiliriz. Daha kaliteli bir yaģam beklentisi ile kentlere akın eden kırsal nüfus, kentlerin imkânlarının ve doğal geliģmesinin önüne geçmiģtir. Kentler çarpık olarak hızla büyümüģ, gecekondu sorunu olarak ifade edilen sosyo-ekonomik sorunları doğurmuģtur. 53 50 KELEġ, a.g.e., s.27 51 KELEġ, a.g.e., s.30 52 IġIK, Oğuz, a.g.m.,s.164 53 ÖZDEMĠR, Kerim, Türkiye de Kırsal Sanayinin Kentlere Olan Göçler Üzerine Etkisi, Kentsel Ekonomik Araştırmalar Sempozyumu II (KEAS), DPT Yayınları, Ankara, 2003, s.103

18 Kentsel yoksulluğu kırsal yoksulluğa tercih eden 54 göçerler; kentteki konut arzının eksikliği karģısında barınma sorununa, kendi imkânlarıyla gecekondular yaparak çözüm bulmuģlardır. Genellikle türdeģ görünümlü, tek katlı, küçük bahçeli, ahģap eklentili barınaklar 55 olan gecekondular; önceleri sadece konut sorunu içerisinde ele alınırken günümüze kadar geçen süreçte sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal boyutlarıyla da tartıģılmaya baģlanmıģtır. Karpat a göre gecekondulunun köy ve kentle ilgili durumu marjinaldir ve bu marjinalliğe son veren husus kentle bütünleģme ya da kentlileģmedir. Göç, gecekondululaģma, kentlileģme zinciri marjinallik etrafında inģa edilmiģ birçok sosyoekonomik süreçler biçiminde gerçekleģir. 56 Köyden ayrılmayla birlikte göçmen olan kiģi kente varıģla birlikte gecekondulu olmuģ, ne köylü ne de kentli denilebilecek marjinal bir kimliğe bürünmüģtür. Daha sonrasında ise kentteki mevcut gecekondulularla bütünleģmeye baģlamıģ, ortak ihtiyaçların farkına varıp bu ihtiyaçları talep etmenin meģru yollarını aramaya çalıģmıģtır. Yönetsel ve siyasal kararlardan büyük ölçüde etkilenen gecekondulular bu kararlara etki etmek için de birtakım yollar denemiģler; bu süreç gecekondularda siyasal katılımın artmasını sağlamıģtır. Gecekondular, kente yeni gelenler için topluluk güvenliği, karģılıklı yardım, düģman bir çevrede varlığını sürdürme imkânı sağlayarak kentle bütünleģmede yardımcı olur. 57 Kentte kalıģ süresinin uzaması ile birlikte daha kaliteli yaģama imkânı bulan gecekondulular, kendilerinden sonra gelecek kuģak için yerleģik bir düzen, oturmuģ bir sistem sağlamıģ böylece kente göçün sonucu olan gecekondu kente göçün sebebi haline gelmiģtir. 54 ÖZDEMĠR, a.g.m., s.108 55 ÖZER, Ġnan, Kentleşme Kentlileşme ve Sosyal Değişme, Ekin Kitabevi, 2004, s.71 56 KARPAT, a.g.e., s.287 288 57 ÖZER, Ġnan, a.g.e., s.78

19 1.3. KENTSEL DÖNÜŞÜM 1.3.1. Tanımı Kavram olarak kentsel dönüģümün ortaya çıkıģı 20. yy baģlarına rastlamaktadır. Sanayi Devrimi sonrasında Avrupa nın büyük kentlerinde iģçi sınıfının içinde bulunduğu insanlık dıģı koģullar birçok düģünürü ve mimarı etkilemiģ, var olan kentin daha iyiye, daha yaģanabilir bir hale dönüģtürülmesi gerekliliği üzerine tartıģmalar yapılmaya baģlanmıģtır. 58 Engels Ġngiltere nin büyük sanayi kentlerinde yaptığı incelemelerde bu konuyu ayrıntılı biçimde aktarmıģtır 59. Her büyük kentte, işçi sınıfının üst üste yığıldığı bir ya da daha çok kenar mahalle var Bu kenar mahalleler İngiltere nin büyük kentlerinde birbirine oldukça denk biçimde düzenlenmiştir kentlerin en kötü mahallelerindeki en kötü evler; genelde uzun bir sıra üzerine dizilmiş, tek ya da iki katlı, kiminin konut olarak kullanılan bodrumu da bulunan, çoğunca kural-dışı yapılmış kulübelerdir. Üç-dört oda bir mutfak olan bu evler, Londra nın bazı kesimleri hariç, tüm İngiltere de bir baştan öteki uca işçi sınıfı evidir. Sokaklarda genelde kaldırım yoktur, inişli-yokuşlu, pis, çöp ve hayvan pisliği doludur; kanalizasyon ya da atık su kanalı yoktur; tam tersine yollar durgun, pis su birikintileriyle kaplıdır. Ayrıca kötü, karmakarışık yapılanma nedeniyle semtin hava akımı engellenmiştir ve buralarda küçük bir alanda birçok insan bir arada yaşadığı için, bu emekçi mahallelerinin nasıl bir havası olduğu kolaylıkla tahmin edilebilir. Sanayi kentlerinde hızla artan çevre kirliliği, sanayi alanlarının düzensiz yapılaģması, kalabalık ve yaģam standartları düģük konut alanları 58 ġahġn, Zafer, S. Ġmar Planı DeğiĢiklikleri ve Ġmar Hakları Aracılığıyla Yanıltıcı ( Pseudo ) Kentsel DönüĢüm Senaryoları: Ankara Altındağ Ġlçesi Örneği, TMMOB Şehir Plancıları Odası, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, Bildiriler, Ġstanbul, 2003, s.90 59 ENGELS, Friedrich, İngiltere de Emekçi Sınıfının Durumu, EriĢ Yayınları, 1. Baskı, Ankara, 1997, s.56

20 ve yetersiz altyapı hizmetleri 60 gibi kent mekanına ve kentsel yaģama dair birçok problemin çözülme ihtiyacı da kentsel dönüģüm fikrinin ortaya çıkması ve yaygınlaģmasında önemli rol oynamaktadır. Bu noktadan hareketle, kentsel dönüģüm, çökme ve bozulma olan kentsel mekanın ekonomik, toplumsal, fiziksel ve çevresel koģullarını kapsamlı ve bütünleģik yaklaģımlarla iyileģtirmeye yönelik uygulanan strateji ve eylemlerin bütünü 61 olarak tanımlanmaktadır. Kentler zaman içinde sanayileģmenin ilerlemesi ile birlikte kapitalist sistem içerisinde, sonrasında ise küreselleģme olgusuyla birlikte küresel sistem içerisinde yeniden anlam kazanmıģtır. Kapitalist sistemin geçirdiği dönüģümler kentsel dönüģüm kavramının da farklı algılama biçimlerini ortaya çıkarmıģ, sistemi oluģturan parçalar arası iliģkiler yeni boyutlar kazanırken kentsel dönüģüm fikri de yeniden biçimlenmiģtir. Kentlerin kapitalizmin sahnesi olması ötesinde bizatihi aktörlerinden biri olabileceğinin ortaya çıkmıģ olmasından dolayı kentsel mekana bir birikim aracı, bir geliģme sektörü olarak bakılmaya baģlanmıģ 62 ; kentsel dönüģüm ise kentin bu yeni misyonunun gerçekleģtirilmesinde önemli bir araç haline gelmiģtir. Buradan yola çıkarak, kentsel dönüģüm, kentlerin sürekli olarak yenilenme ihtiyacına cevap verme gerekliliği üzerine gündeme gelen bir kavramdır diyebiliriz. ġöyle ki - ekonomik, toplumsal, politik, çevreselanlamda 20. yy baģlarından itibaren yaģanan bir dizi geliģme sonucunda; kentler söz konusu geliģmenin merkezi olma özelliği bakımından bu geliģmeye ayak uydurmak durumunda kalmıģtır. Kentsel dönüģüm de bu noktada kapsamlı bir mekansal planlama aracı olarak rol oynamaktadır. 60 AKKAR, Müge, Kentsel DönüĢüm Üzerine Batı daki Kavramlar, Tanımlar, Süreçler ve Türkiye, Planlama, Yıl 2006/2, TMMOB ġehir Plancıları Odası, s.30 61 AKKAR, a.g.m., s.29 62 KURTULUġ, Hatice, Kente Bir Sosyo-Mekânsal Ölçek Olarak Bakmak ve Kentsel DönüĢüm, Evrensel Kültür Dergisi, sayı 164, Ağustos 2005, s.62

21 Özetle; kentsel dönüģüm, kente iliģkin sosyal, ekonomik, çevresel konuların bir arada ele alındığı; bir baģka ifadeyle istenmeyen kentsel dokuların fiziksel olarak dönüģtürüldüğü bununla birlikte dönüģümün sosyoekonomik sonuçlarının göz önünde bulundurulduğu parçadan bütüne doğru giden bir uygulama süreci öngörmektedir. 1.3.2. Amacı Kentsel dönüģüm, - tarihsel açıdan kentsel dönüģüm fikrinin ortaya çıkıģından da anlaģılacağı üzere - ekonomik ve fiziksel açıdan kentlerde meydana gelen bozulmalara çözüm bulma, kenti daha yaģanılabilir kılma amacını taģıyan mekânsal planlama aracıdır. Öte yandan ekonomik ve fiziksel koģulların kentin toplumsal yapısını da etkilediği düģünülürse kentsel dönüģümün toplumsal çökme ve bozulmalara karģı önlem alma amacı taģıdığını da söylemek mümkündür. Kentsel alanların çöküntü bölgeleri haline gelmelerinin en önemli nedenlerinden birisi, bu alanların ekonomik canlılıklarını yitirmesidir. Kentsel dönüģüm projeleri, fiziksel ve toplumsal çöküntü alanları haline gelen kent parçalarında ekonomik canlılığı yeniden getirecek stratejileri geliģtirmeyi ve böylece kentsel refah ve yaģam kalitesini arttırmayı amaçlar. 63 Kentsel dönüģüm çok boyutlu bir mekansal planlama aracı olarak, planlama esnasında karar alma süreçleri bakımından da çok aktörlü bir sistem öngörmektedir. Bu açıdan, kentsel dönüģüm toplumsal koģullar ve politik güçlerin ürünü olarak kentsel politikaların Ģekillendirilme ihtiyacını karģılamayı da amaçlamaktadır. 64 63 AKKAR, a.g.m., s.30 64 AKKAR, a.g.m., s.30

22 Kentsel dönüģümün bir baģka amacı ise, bir yerin ( mekanın ) doğasını değiģtirmek ve yerleģik halk ile söz konusu yerin geleceğinde söz hakkı bulunan diğer aktörleri de sürece dahil etmektir. 65 Uygulamada proje demokrasisi olarak da adlandırılan bu süreçte, dönüģüm alanlarında yerleģik konumda olan hak sahiplerinin aktif katılımının sağlandığı, kamu-özel iģbirliğinin sağlıklı biçimde yürütüldüğü, sivil toplum kuruluģlarının görüģlerinin alındığı bir yaklaģım sergilenmesi amaçlanmaktadır. Kentler sürekli değiģen ve geliģen dinamik bir yapıya sahiptir. Bu değiģme ve geliģme etkin bir kent planlaması ile kontrol altına alınmadığında kent mekanı değiģen koģullara ve ihtiyaçlara karģılık veremeyecek hale gelmektedir. Kentsel dönüģüm bu noktada, kentsel alanların en etkin biçimde kullanımına ve gereksiz kentsel yayılmadan kaçınmaya yönelik stratejilerin ortaya konulmasını da amaçlamaktadır. 66 Daha önce de ifade edildiği üzere, kentsel dönüģüm temelde kentin çökme ve bozulmaya maruz kalmıģ kesimlerini iyileģtirmeyi amaçlamaktadır. Burada önemli olan dönüģüm alanları özelinde fakat kentin bütününü gözeten bir uygulamanın gerçekleģmesini sağlamaktır. Zira, belli bir mekandaki iyileģtirmenin toplumsal ve ekonomik sonuçları kentin bütününü ilgilendirecek, kentsel refahın sağlanmasında önemli bir rol oynayacaktır. 1.3.3. Kentsel Dönüşüm Uygulamaları İle İlgili Yasal Düzenlemeler Türkiye Cumhuriyeti nde kentsel dönüģümün tarihi kuruluģ yıllarına ve Ankara nın genç Cumhuriyet in baģkenti olarak seçilmesine kadar uzanmaktadır. 67 Ankara da kent planlama çalıģmaları örnek bir baģkentin inģa edilmesi amacıyla baģlamıģ, daha sonrasında ise kentsel dönüģüm 65 TUROK, Ivan, Kentsel DönüĢümde Yeni Eğilimler ve YönetiĢim, Uluslararası Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, Küçükçekmece Belediyesi Yayını, Ġstanbul, 2004, s. 25 66 AKKAR, a.g.m., s.30 67 ġahġn, Zafer, S., a.g.m., s.96

23 uygulamalarının ilk örnekleri Ankara da görülmeye baģlanmıģ ve diğer uygulamalara örnek teģkil etmiģtir. Türk kent planlama sistemi içinde kentsel dönüģümün bir kentsel yenileme modeli olarak en yaygın uygulaması özellikle kent merkezlerinde ve yakın çevresinde kalmıģ gecekondu alanlarının yeniden kazanımı ve yeniden yapılandırılması arayıģının bir uzantısıdır. 68 1950 lerde ivme kazanan göç dalgası ve bunun kentlerdeki yansıması olan gecekondulaģma ile dönüģüm ihtiyacı fazlasıyla hissedilir olmuģtur. 1970 lere gelindiğinde, kırsal alanlardan kentlere göç tüm hızıyla devam ederken sosyal ağırlıklı kentsel uygulamalar baģlatılmıģ ancak dönemin hareketli ve kaotik siyasal ortamı içerisinde yeterli kaynak bulunamamıģ ve planlanan uygulamalar hayata geçirilememiģtir. 69 1980 li yıllar tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de kentsel dönüģüm uygulamaları açısından dönüm noktası olmuģtur. 1983 1987 yılları arasında çıkarılan bir dizi af kanunu birlikte ıslah imar planı kavramı gündeme gelmiģ ve ilk dönüģüm uygulamaları ıslah imar planları yoluyla gerçekleģtirilmiģtir. Bu dönemde çıkarılan af kanunlarının en kapsamlısı 08.03.1984 tarihinde yürürlüğe giren(18335 sayılı Resmi Gazete) 2981 sayılı Ġmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı ĠĢlemler ve 6785 sayılı Ġmar Kanunun Bir Maddesinin DeğiĢtirilmesi Hakkında Kanun dur. Bu kanuna göre Ġmar mevzuatına aykırı inģa edilmiģ ve edilmekte olan yapılarla gecekondular, tabi tutulacakları iģleme göre aģağıdaki gibi tasnif edilir 70 a. Muhafaza edilecekler b. Islah edilerek muhafaza edilecekler c. Bu Kanunun hükümlerinden yararlanamayacak olanlar 68 Dündar, Özlem, Kentsel DönüĢüm Uygulamalarının Sonuçları Üzerine Kavramsal Bir TartıĢma, TMMOB ġehir Plancıları Odası, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, Bildiriler, Ġstanbul, 2003, s.66 69 ġahin, Zafer, S. Kentsel DönüĢümün Kentsel Planlamadan BağımsızlaĢtırılması/Ayrılması Sürecinde Ankara, Planlama,,2006/2, TMMOB ġehir Plancıları Odası Yayını, s.113 70 Mevzuat.basbakanlik.gov.tr, eriģim tarihi:11.05.2008

24 Adından da anlaģılacağı üzere, kanun yalnızca gecekondulara yönelik değil tüm imar mevzuatına aykırı olan yapılara yönelik bir af getirmiģtir. Ayrıca belediye ve mücavir alan içinde ve dıģındaki mevzuata aykırı tüm resmi ve özel yapılar; çevre kirliliğine yol açan sanayi, depolama, turistik ve tarımsal yapılar da bu kanunun kapsamına alınmıģtır. 1980 sonrası çıkan af kanunlarının ortak mantığı Ģöyledir 71 : - Tek yapı ölçeğinde gecekondunun mülkiyet sorununu çözmek - Gecekondu yapımını yasaklamak - Daha önceki tarihlerde yapılanları yasallaģtırmak - Hazine ve kamu arazilerini alarak konutsuz vatandaģa vermek - Ġmarsız- yasadıģı alanlara altyapı getirmek - Uygulama için kaynak yaratmak - Yasalara aykırı iģlemlere uygulanacak yaptırım ve cezaları belirlemek. Islah imar planları gecekondu alanlarında dönüģümün ilk uygulamalarını ortaya koymakla beraber, bu planların yetersiz kaldığı görülmüģtür. Var olan sorunların devam etmesi ve bunlara yenilerinin eklenmesi yerel otoriteleri yeni çözüm arayıģlarına itmiģtir. Kentsel dönüģümün bu yeni uygulama biçimi, kamu-özel ortaklığı yoluyla gerçekleģtirilen kentsel dönüģüm projeleridir. 80 li yılların sonu 90 lı yılların baģında ilk örnekleri verilen kentsel dönüģüm projelerinin yasal altyapısının hazırlanmasına yönelik ilk adım, 5393 sayılı Belediye kanununun Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Alanı baģlıklı 73. Maddesinde yapılan düzenlemeyle atılmıģtır. Buna göre belediyeler belediye meclisi kararıyla; konut alanları, sanayi alanları, ticaret alanları, teknoloji parkları, kamu hizmeti alanları, rekreasyon alanları ve her türlü sosyal donatı alanları oluşturmak, eskiyen kent kısımlarını yeniden inşa ve 71 TORLAK, Evinç, S., GecekondulaĢmanın GeliĢimi, Ġmar Afları ve Islah Ġmar Planları, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 12, Sayı 1, Ocak 2003, s. 68