Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 20 (2), 243-250, 2008 20 (2), 243-250, 2008 Fırat Nehrinden Toplanan Dreissena siouffi (Locard 1893) (Bivalvia: Dreissenidae)' nin Yağ Asiti İçeriği İhsan EKİN 1, Mehmet BAŞHAN 2 ve Rıdvan ŞEŞEN 2 1 Dicle Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 21280 Diyarbakır 2 Dicle Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, 21280 Diyarbakır mbashan@dicle.edu.tr (Geliş/Received: 01.08.2007; Kabul/Accepted: 26.03.2008) Özet: Bu çalışmada, bir tatlısu midyesi olan Dreissena siouff nin vücut lipitleri, ince tabaka kromatografi ile fraksiyonlandı. Midyenin, total vücut lipitleri ile fosfolipit ve nötral fraksiyonlarındaki yağ asitleri, gaz kromatografi tekniği ile analizlendi. Analizlerde, doymuş yağ asitlerinden C10:0, C12:0, C13:0, C14:0, C15:0, C16:0, C17:0 ve C18:0; tekli doymamış yağ asitlerinden C16:1ω7, C18:1ω9, C20:1ω9 ve çoklu doymamış yağ asitlerinden C18:2ω6, C18:3ω3, C20:4ω6, C20:5ω3 ve C22:6ω3 saptandı. Tek karbonlu ve C20:4ω6, C20:5ω3 ile C22:6ω3 gibi çoklu doymamış yağ asitleri, kütle spektrometresi ile doğrulandı. Lipit fraksiyonlarında bu bileşenlerin yüzde değerleri karşılaştırıldı. Yüzde dağılımda en çok C16:0 ve C18:1ω9 asitler tespit edildi. Fosfolipit, nötral lipit ve total lipitlerin yüzde içeriğinde bazı farklar bulundu. Anahtar kelimeler: Yağ Asitleri, Dreissena siouffi, Tatlısu Midyesi, Fırat Nehri Fatty Acid Composition of Dreissena siouffi (Locard 1893) (Bivalvia: Dreissenidae) Collected From the Fırat River Abstract: In this study, body lipids of a freshwater mussel, Dreissena siouffi, were fractionated by thin layer chromatography (TLC). Total lipids, fractionated lipids such as phospholipids and neutral lipids fatty acids of whole mussel were analyzed by capillary gas chromatography. In the analysis, saturated fatty acids such as C10:0, C12:0, C13:0, C14:0, C15:0, C16:0, C17:0 and C18:0; monounsaturated fatty acids such as C16:1ω7, C18:1ω9, C20:1ω9; polyunsaturated fatty acids such as C18:2ω6, C18:3ω3, C20:4ω6, C20:5ω3 and C22:6ω3 were found. Odd-numbered fatty acids and polyunsaturated fatty acids such as C20:4ω6, C20:5ω3 and C22:6ω3 were confirmed by mass spectrometry. The percentages of these components in lipid fractions were compared with each other. In the percentages, C16:0 and C18:1ω9 acids were the most abundant fatty acids in the mussel. Some differences were found in the percentages of phospholipid, neutral and total lipid. Keywords: Fatty Acids, Dreissena siouffi, Freshwater Mussel, The Fırat River Bu çalışma, Dicle Üniversitesi Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü (DÜAPK-04-FF-41) tarafından desteklenmiştir.
İ.Ekin, M.Başhan ve R. Şeşen 1. Giriş Yumuşakçalar (molluskler); davranış özellikleri, fizyolojik yapıları ve biyokimyasal özellikleri nedeniyle araştırmacıların dikkatini çekmektedir [1]. Eklembacaklılardan sonra tür sayısı bakımından en kalabalık hayvan grubunu oluştururlar [2]. Bu omurgasızların büyük bir kısmı denizlerde dağılış göstermelerine rağmen, kara ve tatlısularda yaşayan türleri de mevcuttur. Tatlısularda yaşayanlar arasında endemism fazladır [3]. Yumuşakçalardan olan bivalvialar dünya üzerinde denize kıyısı olan ülkelerde deniz yiyeceği olduğundan dolayı oldukça değerlidirler. Midye, istiridye ve deniz tarakları bu tür yerlerde büyük ticari değere sahiptir [4]. Günümüzde ticari değerlerinin yanısıra; çoklu doymamış yağ asitlerinin insan sağlığı üzerine etkisi; özellikle eikosapentaenoik asitin (C20:5ω3) kardiyovasküler hastalıkları iyileştirmedeki rolü [5,6] nedeniyle, çoklu doymamış yağ asitlerinin kaynağı olan deniz ürünlerine dikkat çekilmesine neden olmuştur. Mollusk yağ asitleri; biyokimyacıların ve endüstriyel araştırmacıların özel bir ilgisini çekmiştir. Çünkü bu hayvanlar, yüksek düzeyde çoklu doymamış yağ asitleri ile nadir bulunan yağ asitlerini içermektedir [7,8]. Bu nedenle, özellikle denizde yaşayan mollusklerin yağ asiti analizi ile ilgili oldukça fazla çalışma yapılmıştır. Ostrea edulis te yağ asitlerinin mevsimsel değişimi incelenmiş ve haziran ayında triaçilgliserol ve fosfolipit fraksiyonlarının yarısını çoklu doymamış yağ asitleri içerdiği tespit edilmiştir. Triaçilgliserol fraksiyonundaki total doymuş ve tekli doymamış yağ asitlerinin oranı fosfolipitten daha fazla bulundu. Analizlerde palmitik (C16:0) ve dokosahekzaenoik asit (C22:6ω3) (DHA) yüzde dağılımda en fazla bulunan bileşenler olduğu saptanmıştır. Omega 3 (ω3) çoklu doymamış yağ asitlerin yüzdesi, omega 6 (ω6) dan 6 kat daha fazla bulunmuştur [9]. Piretti ve arkadaşları [10]; Venus gallina ve Scapharia inaequivaleis te en çok C16:0, palmitoleik (C16:1ω7), stearik (C18:0), oleik (C18:1ω9), linolenik (C18:3ω3), C20:5ω3 ve C22:6ω3 asitlerini saptadılar. Bazı kardiyovasküler hastalıkların iyileştirilmesinde terapötik özelliğe sahip olan C20:5ω3, soğuk aylarda S. inaequivaleis te yüksek miktarda V. gallina da ise düşük miktarda bulundu. Sıcak aylarda ise bu bulgunun tersi görüldü. Glycymeris glycymeris in çeşitli dokularında yapılan total lipit analizinde, tüm dokularda en fazla, doymamış yağ asitleri olduğu saptanmış; bunları, çoklu doymamış yağ asitleri izlemiştir. Tekli doymamış yağ asitleri ise en düşük miktarda saptanmıştır [11]. Pazos ve arkadaşları [12]; Pecten maximus un bir lipit depo bölgesi olan sindirim bezinde yaptıkları analizlerde miristik (C14:0), C16:0, C18:0, C16:1ω7, C18:1ω9, vakkenik (C18:1ω7), stearidonik (C18:4ω3), C20:5ω3 ve C22:6ω3 gibi yağ asitlerini en fazla miktarda buldular ve bu bileşenler, hem triaçilgliserol hem de fosfolipit fraksiyonunda benzer mevsimsel profiller gösterdiler. Omega 3 yağ asitlerinden C20:5ω3 asit, triaçilgliserol fraksiyonunda, C22:6ω3 asit ise fosfolipit fraksiyonunda daha fazla miktarda bulundu. Denizlerde yaşayan bivalvialarda saptanan bir diğer yağ asiti grubu, karada yaşayan hayvanlarda pek rastlanmayan C20:2 ve C22:2 NMI (non-methylene interrupted fatty acids) yağ asitleridir [9,10]. Tatlısuda yaşayan bivalviaların yağ asiti analizi ile ilgili çalışmaların azlığı dikkat çekmektedir. Pollero ve arkadaşları [13]; bir tatlısu midyesi olan Diplodon delodontus ta yaptıkları çalışmada, canlının fosfolipit ve triaçilgliserol fraksiyonlarındaki yağ asitleri yüzdelerinin farklı olduğunu saptadılar. Analizlerde, doymuş yağ asitleri ile C16:1ω7, C18:1ω9 ve eikosenoik (C20:1ω9) asit gibi tekli doymamış, C22:2 NMI yağ asiti ile ω3 ve ω6 familyalarına ait çoklu doymamış yağ asitlerini saptadılar. Bir diğer tatlısu midyesi olan Diplodon patagonicus un yağ asitleri içeriği, denizdekilerden farklı bulundu. Midyedeki linoleik (C18:2ω6) ve arakidonik (C20:4ω6) asit gibi ω6 yağ asitleri miktarı yüksek; C20:5ω3 ve C22:6ω3 gibi ω3 yağ asitleri miktarı düşük bulundu. Bivalviada ayrıca C20:2 ile C22:2 NMI yağ asitleri saptandı [14]. 244
Fırat Nehrinden Toplanan Dreissena siouffi (Locard 1893) (Bivalvia: Dreissenidae)' nin Yağ Asiti İçeriğ Dreissena polymorpha da 22 çeşit yağ asiti saptandı. Bunlar arasında heksadekadienoik (C16:2ω6), heksadekatrienoik (C16:3ω3), heksadekatetraenoik (C16:4ω3), dokosanoik (C22:0), eikosatetraenoik (C20:4ω3) asit gibi çok nadir rastlanan bileşenler ile D. patagonicus ta saptanan C20:2 ve C22:2 NMI yağ asitleri tespit edildi [15]. Dreissena siouffi, Fırat Nehir sisteminde yaşayan ve D. polymorpha ile sık karıştırılan bir tatlısu midyesidir. Fakat D. siouffi nin, D. polymorpha dan olan farklılıkları belirtilmiştir. Bu türün Fırat Nehri ndeki dağılışı detaylı olarak ortaya çıkarılmıştır. Yapılan çalışmalar ile, D. siouffi nin Fırat Nehir sisteminde olmak üzere, Türkiye de 5, Suriye de 3 farklı lokalitedeki dağılışı saptanmıştır [16]. Bu çalışmada, Şanlıurfa ilinin Birecik Barajından, haziran 2007 tarihinde toplanan, tatlısu midyesi D. siouffi nin vücut lipitlerindeki total, nötral ve fosfolipit fraksiyonlarının yağ asiti içerikleri karşılaştırıldı. 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Örneklerin alınması D. siouffi türüne ait midyeler 2007 yılının haziran ayı içerisinde Urfa Birecik Barajı, Eski Halfeti kıyısından toplandı. Örnekler bir miktar doğal yaşam alanlarındaki su ile birlikte laboratuavara getirildi. Midyelerin kabuklarına yapışmış olabilecek yosun parçaları ayıklanarak temizlendi. Midyelerin yumuşak vücut dokuları, kabuklarından ayrılarak kloroform-metanol (2:1) karışımına konuldu ve analiz edilinceye kadar -80 C de derin dondurucuda saklandı. 2.2. Lipid ekstraksiyonu Her analiz için 10 adet midye kullanıldı. Örnekler, kloroform-metanol karışımında (2:1), 5 dakika süre ile homojenize edildi [17]. Çoklu doymamış yağ asitlerinin otooksidasyonunu önlemek için ekstraksiyon sistemine, kloroformda %2 oranında hazırlanan bütilenmiş hidroksitoluen maddesinden 50 µl ilave edildi. Çözücü azot altında buharlaştırıldıktan sonra, midyelerin total lipit ekstraktları, silika-gel sürülmüş ince tabaka kromatoğrafi plakalarına (20x20 cm) tatbik edildi. Total lipitler; petrol eteri-dietileter- asetik asit (80:20:1) karışımında 245 yürütüldü. Plakalar, havada kurutulduktan sonra, 2 7 dikloroflorosein püskürtülerek lipit fraksiyonları UV altında görünür hale getirildi. Fosfolipit ve nötral lipitlere ait bantlar kazılarak reaksiyon tüplerine aktarıldı. Her fraksiyona ayrı ayrı % 2 lik metanollü H 2 SO 4 katılarak 90 dakika süre ile geri soğutucu altında 85 C de bekletildi. Böylece yağ asitlerinin, yağ asidi metil esterlerine dönüşmesi sağlandı. Total vücut lipitleri ise TLC ile fraksiyonlanmadan, içeriğindeki yağ asitleri aynı yöntemle metil esterlerine dönüştürüldü. Çözelti soğuduktan sonra metil esterleri hekzan kullanılarak ekstrakte edildi [18]. 2.3. Yağ asitlerinin gaz kromatoğrafi koşulları Metil esterlerine dönüştürülen yağ örneklerinin yağ asitleri, analizleri HP 6890 model Gaz Kromatografisi cihazında, alev iyonizasyon dedektörü (FID) ve DB 23 (Bonded % 50 cyanopropyl) (J & W Scientific, Folsom, CA, USA) kapiler kolon (60m x 0.25mm i.d x 0.250µm film kalınlığı) kullanılarak yapılmıştır. Dedektör sıcaklığı, 280 o C; enjektör sıcaklığı, 270 o C; enjeksiyon: Split model 1/20. Gaz akış hızları: Taşıyıcı gaz: Helyum 2.8 ml/dk (sabit akış modeli); hidrojen, 30ml/dk; hava, 300ml/dk; Kolon (fırın) sıcaklığı: 130 o C da, bekleme süresi, 1 dakika; 170 o C ye 6.5 o C/dakika; 215 o C ye 2.75 o C/dakika, bekleme süresi, 12 dakika ; 230 o C ye 40 o C/dakika, bekleme süresi, 3 dakika; toplam analiz süresi: 38.8 dakika. Örnek, alete 1 mikrolitre enjekte edilmiştir. Yağ asitlerinin teşhisinde, standart olarak yağ asitlerinin metil esterleri karışımı (Sigma- Aldrich Chemicals ) kullanılmıştır. Yağ asitleri metil esterlerinin kromatogramları ve toplam yağ asitleri miktarları bilgisayarda HP 3365 ChemStation bilgisayar programı ile elde edilmiştir. Analiz edilen örneklerin kromatogramındaki pikler, standarttaki bütün yağ asitlerinin metil esterlerinin alıkonma zamanları ile karşılaştırılarak teşhis edilmiştir. Sonuçlar kalitatif değer olarak % yağ asidi üzerinden verilmiştir.
2.4. Gaz kromatografi-kütle spektrumu koşulları İ.Ekin, M.Başhan ve R. Şeşen Örnekler, GC-MS cihazına (HP 5890-E serileri GC-Sistem, Hewlett-Packard, Palo Alto, CA, USA) sırayla enjekte edildi. Analizlerde Innowax kolon (30m x 0,25mm i.d., 0,25µm film kalınlık) kullanıldı. Kolon başlangıç sıcaklığı 150 C, son sıcaklık 230 C, ramp 2 C/dak., dedektör bloğu sıcaklığı 300 C ve enjektör bloğu sıcaklığı ise 250 C olarak ayarlandı. Enjeksiyon splitli olarak (1:50) 1µl uygulandı. Kütle spektrometresi elektron etki iyonizasyonu modunda (70 ev) çalıştırıldı. Yağ asiti metil esterleri Wiley 275 and Nist 98 veri bankalarıyla karşılaştırılarak tanımlandı. Örneklerde saptanan tek karbonlu ve çoklu doymamış yağ asitlerinin varlığı GC-MS cihazı ile aydınlatıldı. 2.5. Verilerin değerlendirilmesi İstatistiksel analizler SPSS (12.0) programı ile yapıldı. Midyelerin fosfolipit, nötral fraksiyonundan ve total lipitlerinden elde edilen yağ asidi yüzdelerinin karşılaştırılmasında tek yönlü varyans analizi (ANOVA) uygulandıktan sonra, farklılıklar TUKEY HSD testi ile belirlendi. Sonuçlar ortalama ± standart sapma olarak gösterildi. Anlamlılık derecesi, p<0.05 kabul edildi. 3. Sonuçlar 3.1. Total lipitler Doymuş yağ asitleri (DYA). D. siouffi nin total lipit ile nötral ve fosfolipit gibi fraksiyonlanmış lipit analizinde, doymuş yağ asitlerinden lavrik (C12:0), tridekanoik (C13:0), C14:0, pentadekanoik (C15:0), C16:0, margarik (C17:0) ve C18:0 asitler tespit edildi. Total doymuş yağ asitleri, total lipitlerin yaklaşık % 40 ını oluşturdu. Diğer fraksiyonlarda olduğu gibi, C16:0 asit en fazla miktarda saptandı. Ayrıca analizlenen tüm örneklerde, az miktarda da C13:0, C15:0, C17:0 gibi tek karbonlu doymuş yağ asitleri belirlendi (Tablo 1). Bu bileşenlerin yapıları GC-MS ile aydınlatıldı. Tekli doymamış yağ asitleri (TDYA). Midyenin lipit analizinde, C16:1ω7, C18:1ω9 ve C20:1ω9 asit gibi tekli doymamış yağ asitleri saptandı. Diğer lipit fraksiyonlarına oranla, total lipitteki, toplam tekli doymamış yağ asitleri oranı % 35 olarak, daha fazla bulundu. Palmitoleik ile C18:1ω9 asitin oranı birbirine yakındı (Tablo 1). Çoklu doymamış yağ asitleri (ÇDYA). Çalışma materyalimizi oluşturan D. siouffi deki total lipit ve diğer lipit fraksiyonlarının analizinde, C18:2ω6, C18:3ω3, C20:4ω6, C20:5ω3 ve C22:6ω3 asit gibi çoklu doymamış yağ asitleri saptandı. Çoklu doymamış yağ asitlerinden C20:4ω6, C20:5ω3 ve C22:6ω3 asitlerin yapıları GC-MS ile aydınlatıldı. Total lipitte, total çoklu doymamış yağ asitlerinin oranı %25 olarak saptandı. Bu değer, fosfolipit fraksiyonunda tespit edilene oranla daha azdır. Linoleik ve C20:4ω6 asitten oluşan ω6 ların oranı; C18:3ω3, C20:5ω3 ve C22:6ω3 asitten oluşan ω3 lerin 3 katı olarak saptandı. Total lipitteki C18:2ω6 asit yüzdesi, diğer iki lipit fraksiyonuna oranla daha fazla miktarda bulundu (Tablo 1). 246
Fırat Nehrinden Toplanan Dreissena siouffi (Locard 1893) (Bivalvia: Dreissenidae)' nin Yağ Asiti İçeriğ Tablo 1. Dreissena siouffi nin total, fosfolipit ve nötral lipit fraksiyonlarının yağ asiti yüzdeleri Fosfolipit Nötral lipit Total lipit Yağ asitleri ( SH ± ortalama ) ( SH ± ortalama ) ( SH ± ortalama ( C12:0 0.12±0.02a 0.83±0.17b 0.41±0.04c C13:0 0.56±0.05a 0.76±0.09b 0.86±0.07b C14:0 2.14±0.21a 7.83±0.58b 3.71±0.38c C15:0 0.52±0.05a 0.80±0.07b 0.77±0.13b C16:0 35.22±1.40a 32.79±1.23ab 29.14±1.28b C17:0 0.10±0.01a 0.12±0.01a 0.10±0.05a C18:0 4.84±0.32a 5.05±0.37a 4.43±0.41a DYA 43.50±1.90a 48.11±2.01b 39.42±1.52c C16:1ω7 3.26±0.30a 3.92±0.33a 14.10±0.88b C18:1ω9 8.05±0.60a 23.90±1.23b 14.08±0.74c C20:1ω9 10.12±0.75a 1.63±0.22b 6.82±0.43c TDYA 21.43±1.15a 29.45±1.34b 35.00 ±1.51c ω6 C18:2ω6 4.07±0.39a 10.58±0.82b 13.45±0.79c C20:4ω6 9.70±0.78a 3.05±0.30b 5.23±0.51c ω3 C18:3ω3 11.47±0.81a 3.78±0.38b 1.81±0.28c C20:5ω3 7.17±0.57a 4.68±0.39b 4.25±0.45b C22:6ω3 1.66±0.18a 0.21±0.03b 0.82±0.06c ω3/ ω6 1.47 0.63 0.36 ÇDYA 34.07±1.72a 22.30±1.22b 25.56±2.17b *Ayni satırda ayni harfle belirtilen değerler birbirinden farklı değildir. P>0.05 ** Her veri üç tekrarın ortalamasıdır. DYA: Doymuş Yağ Asitleri, TDYA.: Tekli Doymamış Yağ Asitleri ÇDYA: Çoklu Doymamış Yağ Asitleri SH: Standart Hata 3.2. Nötral lipitler Doymuş yağ asitleri (DYA). D. siouffi de toplam yağ asitlerinin yaklaşık yarısını oluşturan total doymuş yağ asitlerinin yüzdesi, diğer lipit fraksiyonu olan fosfolipit ve total lipitten istatistiksel olarak daha fazla bulundu. Analizlenen iki fraksiyon ile total lipitte en çok bulunan C16:0 asitin, nötral lipitteki yüzdesi, total lipittekine oranla istatistiksel bakımdan önemli olmayacak şekilde daha yüksekti. Miristik asit % 8.0 civarında tespit edildi. Bu değer diğer fraksiyonlardan yüksektir. Bu bileşeni % 5.0 ile C18:0 asit izledi (Tablo 1). Bu durum oldukça olağan olup nötral yağları çoğunlukla doymuş yağların oluşturduğu gerçeğini yansıtmaktadır. Zira, enerji kaynağı olarak kullanılan nötral lipitler, depo lipitlerini oluşturmakta ve genellikle daha fazla oranda doymuş ve tekli doymamış yağ asitlerini içermektedir. Tekli doymamış yağ asitleri (TDYA). Total tekli doymamış yağ asitleri, nötral yağların yaklaşık %30 unu oluşturdu. Bu değer, istatistiksel bakımdan önemli olacak şekilde fosfolipit fraksiyonundan fazla, total lipitten daha azdır. Nötral lipit fraksiyonunda C18:1ω9 asit yüzdesi, fosfolipit ve total lipitten çok daha yüksek, C20:1ω9 ise çok daha düşük oranda bulundu (Tablo1). Bu değerler, istatistiksel bakımdan önemlidir. Çoklu doymamış yağ asitleri (ÇDYA). Linoleik, C18:3ω3, C20:4ω6, C20:5ω3 ve C22:6ω3 asitler nötral lipit fraksiyonunda da tespit edilen çoklu doymamış yağ asitleridir (Tablo1). Bunların toplam miktarları, istatistiksel bakımdan önemli olacak şekilde çok daha düşük bulundu. Total çoklu doymamış yağ asitlerinin yaklaşık yarısını oluşturan C18:2ω6 yüzdesi fosfolipitten daha yüksekti (Tablo1). Bu durum oldukça ilginçtir. 247
İ.Ekin, M.Başhan ve R. Şeşen 3.3.Fosfolipitler Doymuş yağ asitleri (DYA). D. siouffi nin fosfolipit fraksiyonunda, total doymuş yağ asitleri yüzdesi, nötral lipitten istatistiksel bakımdan önemli olacak şekilde daha düşük bulundu. Diğer fraksiyonlardaki gibi, C16:0, diğer yağ asitlerine oranla çok daha fazla miktarda saptandı (Tablo 1). Tekli doymamış yağ asitleri (TDYA). Fosfolipit farksiyonunda total tekli doymamış yağ asitlerinin oranı; nötral ve total lipitte oranla önemli derecede daha düşük bulundu. Bu fraksiyondaki, C16:1ω7 asit, total lipitten, C18:1ω9 ise hem total hem de nötral lipitten, daha düşük bulundu. Ancak C20:1ω9 oranı, hem total hem de nötralden yüksek bulundu (Tablo1). Bu farkların tümü istatistiksel bakımdan önemliydi. Çoklu doymamış yağ asitleri (ÇDYA). D. siouffi nin fosfolipit fraksiyonunda toplam yağ asitlerinin %34 ünü çoklu doymamış yağ asitleri oluşturdu. Bu değer, nötral ve total lipitten önemli oranda daha yüksekti. Fosfolipitte, çoklu doymamış yağ asitlerinden C18:2ω6 yüzdesi, nötral ve total lipiten daha düşük ise de C18:3ω3, C20:4ω6, C20:5ω3 ile C22:6ω3 asitlerin oranı diğer fraksiyonlardan istatistiksel bakımdan önemli olacak şekilde yüksek bulundu. Omega 6 lar çoklu doymamış yağ asitlerinin %13, ω3 ler ise %20 sini oluşturmaktadır. Total lipit, nötral lipit ve fosfolipit fraksiyonları içinde ω3/ω6 oranı en çok 1.47 ile fosfolipitte elde edildi. Eikosanoidlerin öncü maddesi olan C20:4ω6 asit diğer analizlere göre; fosfolipit fraksiyonunda fazla miktarda saptandı (Tablo 1). 4. Tartışma Bir tatlısu midyesi olan D. siouffi de; kalitatif olarak doymuş yağ asitlerinden C10:0, C12:0, C13:0, C14:0, C15:0, C16:0, C17:0 ve C18:0; tekli doymamış yağ asitlerinden C16:1ω7, C18:1ω9, C20:1ω9 ve çoklu doymamış yağ asitlerinden C18:2ω6, C18:3ω3, C20:4ω6, C20:5ω3 ve C22:6ω3 saptandı. Bu bileşenler hem tatlısu hem de denizde yaşayan birçok midyeler için de geneldir [9,13-15,19,20]. Bivalviaların kantitatif yağ asitleri dağılımı ise denizde ve tatlısuda yaşayanlarda farklılık göstermektedir [14]. Analizlerimizde, diğer midyelerde de eser miktarda bulunan [9,15] C13:0, C15:0 ve C17:0 gibi tek karbonlu doymamış yağ asitleri saptandı. Bunların yapılarını ayrıca GC-MS ile de aydınlattık. Karasal hayvanlarda fazla rastlanmayan bu bileşenlerin, proponil-coa dan sentezlendiği düşüncesindeyiz. Araştırmamızda, bir tatlısu midyesi olan D. siouffi nin total vücut ile fosfolipit ve nötral lipit gibi lipit fraksiyonlarındaki yağ asitleri kantitatif olarak karşılaştırıldı ve bu bileşenlerin kantitatif olarak farklı olduğu görüldü. Nötral lipitteki total doymuş yağ asitleri ile total tekli doymamış yağ asitlerinin oranı, fosfolipitten daha yüksek oranda bulundu. Bu doğaldır. Çünkü sterol, sterol esterleri, serbest yağ asitleri, yağ asiti esterleri, monoaçilgliserol, diaçilgliserol ve triaçilgliseroleri içeren nötral lipitler, enerji rezervi olarak kullanıldıklarından dolayı, doymuş yağ asitleri ile tekli doymamış yağ asitlerini daha fazla miktarda içerirler. Her iki fraksiyondaki yağ asitlerinin miktarları, bir başka tatlısu midyesi olan D. delodontus ta da farklı bulundu [13]. İki ve daha fazla çift bağ içeren çoklu doymamış yağ asitlerinin oluşturduğu total çoklu doymamış yağ asitlerinin fosfolipitteki yüzdesi, nötral ve total lipitlerden daha yüksek düzeyde tespit edildi. Temel lipit sınıfı olan fosfolipitler, hücre ve organel zarlarında bulunup biyolojik zarların akışkanlığını kontrol ederler ve bu nedenle çoklu doymamış yağ asitleri bakımıdan zengin olmaları doğaldır. Benzer bulgular Ostrea edulis te de bulundu [9]. Çalışmamızda, nötral ve total lipitlerle karşılaştırıldığında, fosfolipit fraksiyonunda C18:1ω9 asit oranı düşük, C20:1ω9 asit ise yüksek oranda bulundu. Eikosenoik asitin, C18:1ω9 asitten zincir uzatma reaksiyonu yolu ile sentezlendiğini ve bu nedenle fosfolipitte miktarının arttığı düşüncesindeyiz. Eikosenoik asit oranı D. delodontus [13] ve bir deniz bivalviası olan Macoma balthica [21] da yüksek düzeyde saptandı. Hayvanların büyük bir çoğunluğu tarafından sentezlenmeyen C18:2ω6 ve C18:3ω3 asitleri, molluskler için temel olup dışarıdan besin olarak alınan mikroalgler 248
Fırat Nehrinden Toplanan Dreissena siouffi (Locard 1893) (Bivalvia: Dreissenidae)' nin Yağ Asiti İçeriğ tarafından sağlanırlar [9]. D.siouffi nin fosfolipitlerindeki C18:2ω6 oranı, diğer fraksiyonlara oranla düşük, C18:3ω3 oranı ise yüksek düzeyde saptandı. Linoleik asitin, fosfolipitte düşük oranda saptanması beklenen bir sonuç değildir. Besinle alınan bu bileşenin, zincir uzatma ve desaturasyon reaksiyonları ile C20:4ω6 nın sentezinde kullanıldığından dolayı, azaldığı düşüncesindeyiz. Linoleik asit miktarının hem tatlıs [15] hem de deniz midyelerinde [9] düşük olduğu görülür. Çalışma materyalimizi oluşturan bir tatlısu midyesi olan D. siouffi de özellikle fosfolipit fraksiyonunda yaklaşık %10 düzeyinde saptadığımız C20:4ω6 oranı, denizde yaşayan midyelerinkinden [9,19-21] daha yüksektir. Fosfoditilinositol gibi fosfolipitlerin önemli bir bileşeni [22] ve sodyum alımını düzenleme ile ilgili olan prostaglandinlerin sentezi için bir substrat olan C20:4ω6 asit; tatlısu midyelerinin vücut lipitlerinde, göreceli olarak yüksektir [14,21]. Benzer bulgu bir tatlısu midyesi olan Carunculina texasensis [23] ve D. patagonicus ta da [14] saptandı. D. siouffi de saptadığımız C20:5ω3 ile C22:6ω3 asitlerin fosfolipitteki oranı; total ve nötral lipitte oranla daha yüksek bulundu. Bu bileşenler ω3 sınıfına ait olup tıbbi olarak ta oldukça önemlidirler ve tatlısuda yaşayanlara oranla, denizde yaşayan midyelerde daha fazla miktarda bulunurlar [21]. Çalışmamızda saptanan C20:4ω6, C20:5ω3 ve C22:6ω3 asitler gibi çoklu doymamış yağ asitlerinin yapılarını ayrıca kütle spektrometresi ile de aydınlatık. Tatlısu bivalvialarıyla karşılaştırıldığında, deniz bivalvialarında bir ω6 yağ asiti olan C20:4ω6 nın daha düşük, fakat ω3 yağ asitlerinden C20:5ω3 ve C22:6ω3 nın daha yüksek oranda bulunması nedeniyle, ω3/ω6 değeri, daha yüksektir [9,19,21]. Örneğin bu oran D. siouffi nin fosfolipit fraksiyonunda 1.47 iken deniz bivalvialarında daha yüksektir, örneğin Mytilus edilus ta bu oran 5 civarında [20], O. edulis in fosfolipitinde 6.0 değerindedir [9]. Eikosapentaenoik asit besinsel olarak diatomelerden, C22:6ω3 asit ise dinoflagellatlardan sağlanmaktadır [19]. Ayrıca, bivalvialarda, triaçilgliserol fraksiyonundaki çoklu doymamış yağ asitlerinin miktarı da farklılık göstermektedir. Örneğin bit tatlısu bivalviası olan çalışma materyalimiz D. siouffi nin triaçilgliserol fraksiyonunu içeren nötral lipitte çoklu doymamış yağ asitlerinin miktarı %22 iken bir diğer tatlısu midyesi olan D. polymorpha da %50 [15]; bir deniz bivalviası olan O. edulis te % 45 tir [9]. Triaçilgliserol fraksiyonunda fazla miktarda çoklu doymamış yağ asitleri bulunduğu için, Ackman [24]; deniz bivalvialarında triaçilgliserollerin; besinsel ve fazla yağ asitlerinin geçici bir deposu olarak fonksiyon gördüklerini belirtti. Bivalvialarda bulunan bir diğer yağ asiti grubu da NMID (non- methylene-interrupted dienoic fatty acid) asitler olarak bilinen C20:2 (C20:2 5,13), C22:2 (C22:2 7,13; C22:2 7,15) gibi bileşenlerdir. İncelenen deniz bivalvialarının büyük bir çoğunluğunda saptanan [9,20] bu yağ asitleri, Volga Nehri nden toplanan tatlısu bivalviaları D. polimorpha ve Unio sp. de %5 ile %7 oranında tespit edildi [15]. D. siouffi de yaptığımız hem GC hem de GC-MS analizinde bu gruptaki yağ asitlerine rastlayamadık. Molluskler tarafından besin olarak alınan diatomelerde yüksek oranda bulunan C16:1ω7 kullanılarak, enzimler yardımı ile C20:2 5,13 ve C22:2 5,13 gibi NMID yağ asitleri sentezlenmektedir [25]. Analizlerimizde bu bileşenlerin tespit edilmemesi, D.siouffi de bu yağ asitlerinin sentezi ile ilgili desaturasyonelongasyon reaksiyonları ile ilgili enzimlerin olmayabileceğini gösterir. Abad ve arkadaşları [9]; bu çoklu doymamış yağ asitlerinin sadece deniz molluskleri tarafından sentezlendiğini ileri sürmüşlerdir. Teşekkür: Bu çalışma, Dicle Üniversitesi Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından desteklenen DÜAPK-04-FF-41 nolu projenin bir kısmını oluşturmaktadır. Projeyi destekleyen ilgililere çok teşekkür ederiz. 249
İ.Ekin, M.Başhan ve R. Şeşen 6.Kaynaklar 1. Vernberg, W. B., Vernberg, F. J. (1972). Environmental Phsiology of Marine Animals, 346s, Springer, Berlin. 2. Ekman, S. (1953). Zoogeography of the Sea, Plenum Press, London, 417s 3. Khlebovich, V. V. (1974). The Critical Salinity of Biological Processes, 230s, Nauka, Leningrad. 4. Joseph, J. D. (1982). Lipid composition of marine and estuarine invertebrates. Part II: Mollusca, Progress in Lipid Research, 21, 109-153. 5. Dyerberg, J., Bang, H. C., Njorne, N. (1975). Fatty acids composition of the plasma lipids in Greenland Eskimos. American Journal of Clinical Nutrition, 28, 958-966. 6. Dyerberg, J., Bang, H. O. (1979). Haemostatic function and platelet polyunsaturated fatty acids. Lancet, II, 433-434. 7. Ackman, R. G. and Hooper, S. N. (1973). Nonmethylene interrupted fatty acids in lipids of shallow water marine invertebrates: a comparison of two molluscs with the sand shrimp. Comparative Biochemistry and Physiology, 46B, 153-165. 8. Johns, R. B., Nichols, P. D. and Perry, G. J. (1980). Fatty acid components of nine species of molluscs of the littoral zone from Australian waters. Comparative Biochemistry and Physiology, 65B, 207-214. 9. Abad, M., Ruiz, C., Martinez D., Mosquera, G., Sanchez, J. L. (1995). Seasonal variation of lipid classes and fatty acids in flat oyster, Ostrea edulis, from San Cibrian (Galicia, Spain). Comparative Biochemistry and Physiology, 110C, No:2, 109-118. 10. Piretti, M. N., Taioli and Pagliuca, G. (1987). Investigation of the seasonal variations of sterol and fatty acid constituents in the bivalve molluscs Venus gallina and Scapharia inaequivaleis (Bruguiere). Comparative Biochemistry and Physiology, 88B, No:4, 1201-1208. 11. Galap, C., Netchhitailo, P., Leboulenger, F., Grillot, J. (1999). Variations of fatty acid contents in selected tissues of the female dog cockle (Glycymeris glycymeris L., Mollusca; Bivalvia) during the annual cycle. Comparative Biochemistry and Physiology, 122A, 241-254. 12. Pazos, J. A., Sanches, L. J., Roman, G., Perez- Parelle, M. L., Abad, M. (2003). Seasonal changes in lipid classes and fatty acids composition in digestive gland of Pecten maximus. Comparative Biochemistry and Physiology, 134B, 367-380. 13. Pollero, R. J., Irazu, C. E. and Brenner, R. R. (1983). Effect of sexual stage on lipids and fatty acids of Diplodon delodontus. Comparative Biochemistry and Physiology, 76B, 927-931. 14. Pollero, R. J., Brenner, R. R. and Gros, G. E. (1981). Seasonal changes in lipid and fatty acid composition of the freshwater mollusc Diplodon patagonicus. Lipids, 16, No:2, 109-113. 15. Dembitsky, V. M., Kashin, A. G., Stefanow, K. (1992). Comparative investigation of phospholipids and fatty acids of freshwater molluscs from Volga River basin. Comparative Biochemistry and Physiology, 102B, 1, 193-198. 16. Schütt, H., Şeşen, R. (2007). The freshwater mussel, Dreissena siouffi (Locard ) in the River Euphrates. TRITON, No:16, 1-4. 17. Bligh, E. G., Dyer, W. J. A. (1959). Rapid method of total lipid extraction and purification. Canadian Journal of Biochemistry and Physiology, 37, 911-917. 18. Stanley-Samuelson, D. W., Dadd, R. H. (1983). Long chain polyunsaturated fatty acids: Patterns of occurence in insects. Biochemistry, 13, 549-558. 19. De Moreno, J. E. A., Pollero, R. J., Moreno, V. J., Brenner, R. R. (1980). Lipids and fatty acids of the mussel (Mytilus platensis d Orbigny) from South Atlantic waters. Journal of Experimental Marine Biology and Ecology, 48, 263-276. 20. Misra, S., Ghosh, K. M., Choudhury, A., Dutta, K. A., Pal, K. P., Ghosh, A. (1985). Fatty acids from Macoma sp. of bivalve mollusc. Journal of the Science of Food Agriculture, 36, 1193-1196. 21.Wenne, R. and Polak, L. (1989). Lipid composition and storage in the tissues of the Macoma balthica. Biochemical Systematics and Ecology, 17, No:7/8, 583-587. 22.Tocher, D. R. and Sargent, J. R. (1984). Analysis of lipids and fatty acids in ripe-roes of some northwest European marine fish. Lipids, 19, 492-499. 23.Hagar, A. F., Dietz, T. H. (1986). Seasonal changes in the lipid composition of gill tissue from the freshwater mussel Canunculina texasensis. Phsiological Zoology, 59(4), 419-428 24.Ackman, R. G. (1983). Fatty acids metabolism of bivalves. In Biochemical and Physiological Approaches to Shellfish Nutrition. Proceedings in the 2nd International Conference on Aquaculture Nutrition, World Mariculture Society Spesific Publication No:2, 358-376. Lousiana State University, Lousiana. 25.Zhukova, N. V. (1991). The pathway of the biosynthesis of non-methylene-interrupted dienoic fatty acids in molluscs. Comparative Biochemistry and Physiology, 110B, 801-80. 250