MARKALMA Markalama, işlenecek olan iş parçası şeklinin çizecek adı verilen sert uçlu çiziciler veya renkli diğer markalama takımları yardımıyla iş parçası üzerine çizilmesi işlemine denir. Markalama yapılacak yüzeyin temiz ve düzgün olması gerekir. Markalama Aletleri; Pleyt, Mihengir, Şapkalı gönye, Çizecek, Kalemler, V yatağı, Çelik cetvel, Markalama boyası, Pergel, Nokta, Çekiç. Pleyt, markalama esnasında iş parçasının üzerine konulduğu düzgün yüzeyli bir markalama aletidir. Pleytler markalamanın dışında ölçme ve kontrol laboratuvarlarında da yaygın olarak kullanılırlar. Hassas pleytler granitten imal edilirler Mihengir, İş parçası üzerinde yatay çizgiler çizmek için kullanılan markalama aletidir. Çizilen çizgiler pleyt yüzeyine yani atölye zeminine göre yatay çizgilerdir. Dikey çizgileri çizmek için iş parçası diğer kenarı pleyt yüzeyine oturtularak çizilir.
Şapkalı Gönye, İş parçası üzerinde çizgiler çizmek için kullanılırlar. Kenarındaki şapka yardımıyla referans kenara göre dikey çizgilerin kolaylıkla çizilmesini sağlarlar. Çizecek, markalama esnasında iş parçası yüzeyinde çizgiler çizmek için kullanılır. Uç kısmı sertleştirilmiş çelik malzemeden yapılır. V Yatağı, dairesel kesitli iş parçalarının tespit edilerek markalanması ve delinmesi için kullanılan markalama aletidir. Çelik ya da dökme demirden yapılır. Çelik Cetvel, markalama esnasında işaretleme ve çizgi çizimlerinde kullanılırlar. Cetveller hassas olmayan ölçme işlemlerinde kullanılır. Boyları genellikle 150, 250, 500 mm arasında olur. Paslanmaz çelikten yapılmış olup kalınlığı 0,5 mm ya da 1 mm dir.
Markalama Boyası, iş parçalarının markalanacak olan yüzeylerine markalama öncesi sürülen boyadır. Markalama işlemi boya uygulanan yüzeye yapılır. Böylece yapılan işaretleme ve çizgiler daha sağlıklı olarak görülebilir. Geçmişte markalama boyası yerine tebeşir ve bakır sülfat eriyiği kullanılırdı. Günümüzde ise özel markalama boyaları kullanılır. Bakır Sülfat (Göz taşı) Pergel, markalama esnasında çizilecek yay, daire vb. geometrik şekillerin çizilmesi için kullanılır. Uçları sert malzemeden yapılıp sertleştirilmiş ve sivri olarak yapılmıştır. Nokta, markalama esnasında özellikle delik merkezlerinin belirtilmesinde kullanılır. Uç kısmının açısı matkap açısına uygun olarak ve tam dairesel olarak bilenmiş olmalıdır. Uç açıları 50, 60 ve 90 derece olabilir.
Çekiçler, noktalama, keskileme, perçinleme, çakma, bağlama, doğrultma vb. amaçlarla kullanılan el aletleridir. Kullanma yeri ve amacına göre farklı tip, boyut ve ağırlıkta üretilirler. Merkezleme Gönyesi, bu gönyeler, silindirik parçaların merkezlerinin bulunmasında kullanılır. Merkezleme Çanı, silindirik parçaların merkezinin bulunması amacıyla merkezleme çanı kullanılır. Merkezleme çanı ile parçaların merkezinin bulunması kolaylıkla yapılabilir. KESME Malzemelerden istenen boyutlarda parça ayırma işlemine kesme denir. Metallerde üç ana grupta kesme işlemi uygulanır. Bunlar: - Talaş kaldırmadan kesme - Talaş kaldırarak kesme - Ergiterek kesme Talaş Kaldırmadan Kesme Talaş kaldırmadan kesme işleminde malzemeden talaş kaldırmaksızın parça ayrılması yapılır.
Elde kesme El makasları Keskiler
Kollu makaslar Boru keskileri Makinalarda kesme Kombine makas
Giyotin makas Kesme kalıplarıyla kesme Panç (Punch) preslerde kesme
Talaş Kaldırarak Kesme Elde kesme El testereleri Boruların kesilmesi Spiral taşlarla (jet taşı) kesme Makinalarla Kesme Tepsi (daire) testere
Şerit testereler Hidrolik testereler
Hidrolik şerit testere Su jeti ile kesme Eriterek Kesme Oksi-gazla kesme Plazma kesme Lazer kesme
ÖLÇME VE KONTROL Ölçme nedir: Her hangi bir nesnenin ne kadar büyük, küçük veya az ya da çok olduğunu belirtme sorunudur. Ölçmenin tanımı: Birim adı verilen bilinen bir değerle aynı cinsten bilinmeyen bir değeri karşılaştırmaya (kıyaslamaya) ölçme denir. Kontrol: Yapılan bir işin istenilen ölçü sınırları içerisinde ve istenilen özelliklerde yapılıp klarını tespit etme işlemine kontrol denir. Ölçme ve Kontrolü Etkileyen Faktörler 1. Ölçü aletinin yapılış hassasiyeti, 2. Ölçme işlemini yapan kişi, 3. Ölçme işleminin yapıldığı yerin sıcaklığı, 4. Ölçme aletinin sıcaklığı, 5. Ölçülecek cismin ölçülmeye uygun olup olmaması (çapaklı, paslı veya tozlu olması gibi). Ölçme ve Kontrol İşlemlerinde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 1. Ölçmede, istenilen ölçü tamlığında ölçü aleti kullanılmalıdır. 2. Okuma sırasında okuma yerine dik olarak bakılmalıdır. 3. İşin ve ölçü aletinin yüzeyleri ölçme yapmadan önce temizlenmelidir. 4. Hassas ölçümlerde, ortam sıcaklığına dikkat edilmelidir. 5. Ölçü aletlerinde, ölçü baskısının tam değeri uygulanmalı. Hiç bir zaman zorlamayınız. 6. Hiçbir zaman, hareket halindeki iş parçası üzerinde ölçme yapmayınız. 7. Ayarlanabilir ölçü aletleri ölçmeden önce tekrar sıfır konumuna getirilip ayarlanmalıdır. 8. Ölçü aletlerinin tamlık dereceleri çeşitli zaman aralıklarında kontrol edilmelidir. Ölçü Aletlerinin Bakımı 1. Ölçme aletlerini kesici aletlerden uzağa ve daha yumuşak bir zemin üzerine koymalıyız (örneğin tahta, kumaş veya sünger üzerine). 2. Hassas ölçü aletlerini sıcak ve soğuğun olumsuz etkilerinden korumalıyız. 3. Ölçü aletlerini düşürmemeliyiz, çarpma ve diğer zararlardan korumalıyız. 4. Ölçü aletlerini kullandıktan sonra veya çalışma sona erince, itinayla kaldırmalıyız ve gerektiğinde temizlemeliyiz. Paslanma tehlikesine karşın ölçü aletleri belirli zaman aralıklarında asitsiz yağ ile veya gres ile yağlanmalıdır. Not: Hatalı ölçü aletlerini kendiniz onarmaya veya üzerinde herhangi bir değişiklik yapmaya çalışmayınız.
Metrik Ölçü Sisteminde Uzunluk (metre) (m) Uzunluk Ölçüleri As Katları m dm cm mm µ nm 1 Metre (m) 1 10 100 1000 1000 000 1000 000 000 1 Desimetre (dm) 0,1 1 10 100 100 000 100 000 000 1 Santimetre 0,01 0,1 1 10 10 000 10 000 000 (cm) 1 Milimetre (mm) 0,001 0,01 0,1 1 1000 1000 000 1 Mikron (µ) 0,000001 0,00001 0,0001 0,001 1 1000 1 Nanometre (nm) 0,000000001 0,00000001 0,0000001 0,000001 0,001 1 Inch (parmak) Ölçü Sistemi Bu ölçü sisteminin birimi YARDA dır. 1 Yarda = 3 Ayak = 36 Parmaktır. 1Parmak (1 ) = 25,4 mm dir. Ölçme takımları Şerit metreler Çok hassas olmayan parçaların 1 mm hassasiyetle ölçülmesinde kullanılan farklı uzunluklar ve farklı tiplerdeki ölçme takımlarıdır. Çelik cetveller Çelik cetvellerde şerit metrelerde olduğu gibi hassas ölçüm gerektirmeyen parçaların ölçülmesinde ve aynı zamanda markamla işlemlerinde kullanılan farklı boyutlarda yapılmış ölçme takımlarıdır.
Kumpaslar Kumpaslar hassas uzunluk ölçme aletleridir. Çoğunluğunun ölçme prensibi aynı olmakla birlikte pek çok farklı türü mevcuttur. Sürgülü dijital iç ve dış ölçü kumpası
Sürgülü Kumpaslar Tesviyecilikte en yaygın kullanılan hassas ve önemli ölçü aletlerinden biri sürgülü kumpaslardır. Sürgülü kumpaslar; dış ve iç çap, kalınlık, aralık, derinlik ve kademeleri ölçmede kullanılmaktadır. Sürgülü kumpaslar temel olarak iki önemli parçadan oluşmaktadır. Bunlardan biri üzerinde metrik ve parmak sistemine göre bölüntüler bulunan ölçü cetvelidir. İkinci parça ise ölçü cetveli üzerinde ileri geri kayarak hareket edebilecek şekilde imal edilmiş ve yine üzerinde her iki ölçü sistemine göre bölüntüler bulunduran sürgüdür (verniyerdir). Ölçüm Hassasiyetlerine Göre Sürgülü Kumpaslar 1/10 mm hasssiyette sürgülü kumpaslar 1.Tipi (Ölçü cetveli üzerindeki 9 mm lik mesafe verniyer üzerinde 10 eşit parçaya ayrılmıştır) 2.Tipi (Ölçü cetveli üzerindeki 19 mm lik mesafe verniyer üzerinde 10 eşit parçaya ayrılmıştır) 1/20 mm hasssiyette sürgülü kumpaslar 1.Tipi (Ölçü cetveli üzerindeki 19 mm lik mesafe verniyer üzerinde 20 eşit parçaya ayrılmıştır) 2.Tipi (Ölçü cetveli üzerindeki 39 mm lik mesafe verniyer üzerinde 20 eşit parçaya ayrılmıştır) 1/50 mm hassasiyette sürgülü kumpaslar (Bu kumpaslarda ölçü cetveli üzerindeki 49 mm lik mesafe verniyer üzerinde 50 eşit parçaya ayrılmıştır.) 1/10 mm Hassasiyette (0,1 mm) ölçüm yapabilen verniyerli sürgülü kumpaslar Bu kumpaslarda okunan tam ölçüden sonra (1, 2, 3 vb.) mm nin onda biri (0,1; 0,5; 0,8; 0,9 gibi) kadar değerleri göstermek veya okumak mümkündür.
0 Kumpasın elde edilişi : Tip 1 Ölçü cetveli 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 9 mm 0 Verniyer 0 1 1 mm 1/10 mm hassasiyetteki verniyerli sürmeli kumpas, ölçü cetveli üzerindeki 9 mm lik mesafenin hareketli verniyer üzerinde 10 eşit taksimata bölünmesiyle 0,9 mm elde edilmiştir. 0,1 mm 10 Örnek Problem : 58,6 mm değerini 1/10 mm hassasiyetteki kumpasın birinci tipinde gösteriniz. Çözüm : 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 58,6 mm 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hareketli verniyerin son çizgisi : 58,6+9 = 67,6 mm Çakışma Çizgisi : 0,9x6 = 5,4 mm + 58,6 = 64 mm Sürgülü kumpasın 2. tipinde de ölçü hassasiyeti 1. tiple aynı (0,1 mm) olup, aralarındaki fark 2. tipin okuma kolaylığının daha iyi olmasıdır. Kumpasın elde edilişi: Tip 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 1,9x10 = 19 mm 0 2 10 2 mm Her bir verniyer aralığı = 19/10 = 1,9 mm Kumpasın ölçü hassasiyeti = 2 1,9 = 0,1 mm 0,1 mm 1,9 mm 0 1 1/10 mm hassasiyetteki verniyerli sürmeli kumpas, ölçü cetveli üzerindeki 19 mm lik mesafenin hareketli verniyer üzerinde 10 eşit taksimata bölünmesiyle elde edilmiştir.
Örnek problem: 58,6 mm değerini 1/10 mm hassasiyetteki kumpasın ikinci tipinde gösteriniz. Çözüm : 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 58,6 mm 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Verniyerin son Çizgisi: 58,6 + 19 = 77,6 mm Ölçü cetvelinin çakışan çizgisi: 6x1,9 = 11,4 +58,6 = 70 mm 77,6 mm 1/20 mm hassasiyette (0,05 mm) ölçüm yapabilen verniyerli sürgülü kumpaslar Bu kumpaslarda ölçü hassasiyeti (0,05 mm) ölçü cetveli üzerindeki 19 mm uzunluğun hareketli verniyer üzerinde 20 eşit parçaya bölünmesiyle elde edilmiştir. Kumpasın elde edilişi : Tip 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 0,95x20 = 19 mm 0 20 0 19/20 = 0,95mm verniyerdeki iki çizgi arası mesafe 1 1 0,95 = 0,05 mm kumpasın ölçü hassasiyeti 0,95 mm 0,05 mm Örnek problem: 25,65 mm değerini 1/20 mm hassasiyetteki verniyerli sürgülü kumpasın 1. tipinde gösteriniz. Çözüm: 0 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 25.65 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 44.65 Verniyerin Son Çizgisi : 25,65+19 = 44,65 Verniyerin Çakışan Çizgisi : 0,65/0,05 = 13 Ölçü Cetvelinde Çakışan Çizgi : 0,95x13 = 12,35 +25,65 = 38
Yine 1/10 mm lik kumpasların ikinci tipinde olduğu gibi 1/20 mm lik kumpaslarında okuma kolaylığı sağlamak üzere ikinci bir tipi mevcut olup birinci tip kumpasla aynı ölçü hassasiyetine (0,05 mm) sahiptir. Bu tip kumpaslarda da ölçü cetveli üzerindeki 39 mm lik uzunluk hareketli verniyer üzerinde 20 eşit taksimata ayrılmıştır. Kumpasın elde edilişi Tip: 2 0 1 2 3 4 5 6... 35 36 37 38 39 40 41 0 1 2 3 18 19 20 0 2 2 Hareketli verniyerdeki her bir sıkala arası = 39/20 = 1,95 mm Ölçü hassasiyeti = 2-1,95mm = 0,05 mm 1,95 mm Kumpasın ölçü hassasiyeti 0,05 mm yani ölçebileceği en küçük değer 0 1 Örnek problem : 3,85 mm değerini 1/20 mm hassasiyetteki kumpasın 2. tipinde gösteriniz. 0 1 2 3 4 5 6... 37... 40 41 42 0 1 17 20 Verniyerin son çizgisi : 3,85+39 = 42,85 mm Hareketli verniyerin çakışma çizgisi : 0,85/0,05 = 17 Ölçü cetvelindeki çakışan çizgi : 17x1,95 = 33,15 +3,85 =37 1/50 mm Hassasiyetteki Verniyerli Sürgülü Kumpaslar Bu kumpasında diğer kumpaslardan önemli bir farkı olmayıp, tek fark hassasiyetinin (0,02 mm) daha yüksek olmasıdır. Ancak okunma güçlüğüne bağlı okuma hassasiyeti düşük olduğundan dolayı çok sık kullanılan bir kumpas değildir. Bu kumpasla ölçüm yapmak yerine mikrometreleri tercih etmek daha doğru olacaktır.
Kumpasın elde edilişi 0 1 2 3 4 5 47 48 49 50 Ölçü Cetveli Verniyer 0 1 2 3 4 49 50 1 mm 0,98 mm 0,02 mm Kumpasın gösterebileceği en küçük değer. Parmak Verniyerli Sürgülü Kumpaslar Verniyerdeki Parmak Taksimatı 0 1/16 1/8 3/16 1/4 5/16 3/8 7/16 1/2 9/16 5/8 11/16 3/4 13/16 7/8 15/16 1 1/128" Verniyerli Sürgülü Kumpas Kumpasın elde edilişi Tip. 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 1/16 3/16 5/16 7/16 0 2/16 7/128" 1/128" 4/16 6/16 7/16 : 8 = 7/128 verniyerdeki iki sıkala arası mesafe 1 7 8 7 1 16 128 128 128 128 (8) (1) 1/16" 8/128" Bu kumpasın ölçü hassasiyeti (1/128") ölçü cetveli üzerindeki 7/16 değerinin hareketli verniyer üzerinde 8 eşit parçaya bölünmesi ile elde edilmiştir.
Örnek Problem : 5/16" değerini 1/128" hassasiyetteki parmak verniyerli kumpasta gösteriniz. Çözüm 5/16+(8x7/16)=12/16=3/4 0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1/16 1/8 3/16 1/4 5/16 3/8 7/16 1/2 9/16 5/8 11/16 3/4 13/16 7/8 15/16 1 Örnek Problem : (3/8+5/128) değerini 1/128" hassasiyetindeki parmak verniyerli kumpasta gösteriniz. Çözüm 0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1/16 1/8 3/16 1/4 5/16 3/8 7/16 1/2 9/16 5/8 11/16 3/4 13/16 7/8 15/16 1 3 5 7 3 5 35 48+5+35 88 11 + + 5 + + Çakışır 8 128 128 8 128 128 128 128 16 Verniyerli sürgülü kumpaslarla iç çap ölçümü 1- Kumpasın çeneleri ölçülecek ölçüden daha küçük olarak açılır 2- Sabit çene ölçülecek yüzeye dayatılır 3- Hareketli çene diğer ölçüm kenarına temas edene kadar açılır 4- Ölçme esnasında kumpas çenelerinin daima delik eksenine paralel olmalıdır. Şekil 1. Kumpasla iç çap ölçümlerinin gösterilmesi Verniyerli sürgülü kumpaslarla dış çap ölçümü 1- Kumpas çeneleri ölçülecek ölçüden daha büyük olarak açılır 2- Sabit çene iş parçası yüzeyine dayatılır 3- Hareketli çene kapatılarak iç parçası yüzeyine teması sağlanarak ölçüm yapılır.
Şekil 2. Kumpasla dış ölçümlerin gösterilmesi Verniyerli derinlik kumpası ile derinlik ölçümü 1. Köprüyü, daima ölçü itibar yüzüne sıkı olarak dayatınız 2. Derinlik dayamalı kılıcı, hafifçe derinliğin tabanına temas edene kadar kaydırınız. 3. Tespit vidasını dikkatlice sıktıktan sonra, derinlik kumpasını kaldırınız ve ölçü değerini okuyunuz. Şekil 3. Kumpasla derinlik ölçümlerinin gösterilmesi MIKROMETRELER Mikrometreler kumpaslara göre daha hassas (1/100 mm) ölçüm yapabilen hassas ölçü ve kontrol aletleridir. Mikrometreler kulanım yerlerine göre; 1. Dış çap mikrometreleri 2. İç çap mikrometreleri 3. Derinlik mikrometreleri 4. Sayısal mikrometreler 5. Vida mikrometreleri 6. Özel mikrometreler... olmak üzere pek çok çeşidi vardır. Her mikrometrenin belli bir ölçüm aralığı vardır. Örneğin 0-25 mm ölçü aralığı olan bir mikrometrede 30 mm olan bir değeri ölçemeyiz. Bu boyutu ancak ölçü aralığı 25-50 mm olan bir mikrometrede ölçmek mümkündür. Mikrometrede ölçme mili, konik burç vasıtasıyla ölçme tamburuna sıkı olarak tespit edilmiştir. Ölçme tamburunun döndürülmesi, ölçme milinin, gövdeye sabit olarak bağlı olan mil somunu içinde, vidanın adımına uygun olarak, ilerlemesini doğurur.
Ölçme mili vidasının adımı genellikle 0,5 mm dir yani ölçme tamburunun bir devrinde ölçme milinin 0,5 mm yer değiştirdiği görülür. Eğer ölçme tamburunun çevresi 50 eşit taksimata bölünürse; Tamburun üzerindeki 1 taksimat kadar sağa veya sola döndürülmesi ile tambur ölçme mili üzerinde 0,5/50 mm hareket edecektir. Bu hareket mesafesi 0,01 mm olup, aynı zamanda mikrometrenin ölçü hassasiyetidir yani gösterebileceği en küçük değerdir. I. Tip mikrometrelerde ölçü kovanı çevresi 50 eşit parçaya bölünmüş olup, bu kovan ölçü mili üzerinde bir tur çevrildiğinde ölçü mili üzerinde 0,5 mm ileri veya geri hareket eder. Buda mekanizmadaki vida adımının 0,5 mm olduğunu gösterir. O halda ölçü kovanını özerindeki iki skala arası kadar sağa veya sola çevirdiğimizde alınan yol 0,5/50 = 0,01 mm kadardır. Şekil4. Mikrometrenin kesit görünüşü ve çalışma prensibi
Şekil 5. Mikrometre şekilleri Örnek Problemler 1. Tip mikrometrelerde vida adımı 0,5 mm olup, tamburun çevresi 50 eşit parçaya bölünmüştür 0 1 2 3 0,5 1,5 2 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 0 25 mm 3,37 mm yi gösterir 0 1 2 3 0,5 1,5 2,5 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 25 50 mm 28,37 mm yi gösterir
0 1 2 3 0,5 1,5 2,5 3,5 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 0 25 mm 3,87 mm yi gösterir 0 1 2 3 0,5 1,5 2,5 3,5 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 25-50 mm 28,87 mm yi gösterir Örnek problemler 2. Tip mikrometrede ise ölçü mili üzerindeki vidanın adımı 1 mm olup, tamburun etrafı 100 eşit parçaya bölünmüştür. Böylece ölçü mili üzerindeki tambur iki sıkala arası kadar sağa veya sola çevrildiğinde ölçü mili üzerindeki tamburun hareketi ileri veya geri 1/100 mm kadar olcaktır. 0 1 2 3 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 0-25 mm 3,37 mm yi gösterir 0 1 2 3 40 35 37 Mikrometrenin ölçüm aralığı 25-50 mm 28,37 mm yi gösterir 0 1 2 3 90 85 87 Mikrometrenin ölçüm aralığı 0-25 mm 3,87 mm yi gösterir 0 1 2 3 90 85 87 Mikrometrenin ölçüm aralığı 25-50 mm 28,87 mm yi gösterir
KONTROL TAKIMLARI Gönyeler Yüzeylerin düzlemselliğinin ve yüzeyler arasındaki açıların kontrol edilmesinde kullanılan aletlere GÖNYE denir. Gönyelerin kullanım yeri ve şekline göre çeşitleri; a. Yüzey gönyeleri b. Sabit açı gönyeler c. Ayarlı açı gönyeler d. Basit bölüntülü açı gönyesi e. Verniyeli açı gönyesi f. Üniversal açı gönyesi g. Optik açı gönyesi h. Saatli açı gönyesi Yüzey Gönyeleri Kıl Gönye: Sadece yüzeylerin düzlemsel olup olmadığını kontrol etmede kullanılırlar. Sabit Açı Gönyeleri Parçaların düzlemselliğinin yanı sıra komşu yüzeyler arasındaki açının kendi sabit açısına eşit olup olmadığını kontrol eder. 30-45 - 60-90 ve 120 açılı sabit açı gönyeleri vardır. Somun ve benzeri parçaların yüzeylerini de kontrol ettiği için somun gönyesi de denir.
Ayarlı Açı Gönyesi Ayarlı açı gönyeleri, üzerinde açı bölüntüleri olmayan önceden belirlenen bir açıya göre kontrol etmede yada taşımalı olarak açıları ölçmede kullanılırlar. Basit Bölüntülü Açı Gönyesi Üzerinde basit açı bölüntüleri olan açıların ölçüldüğü yada istenirse markalamada kullanılan açı gönyeleridir. Verniyeli Açı Gönyesi Verniyeli açı gönyeleri, derecenin dakikalarını okuyabilmek için yapılmış hassas açı gönyeleridir. Tam derecelerden başka dakikaları okuyabilmek için yardımcı açı verniye bölüntüsü vardır. Optik Açı Gönyesi Bu açı gönyesi ölçme şekli ve kullanılışı bakımından üniversal açı gönyesinin aynısıdır. Yalnız bu gönyelerde bölüntüler dışarıdan görülmez ve verniyesi yoktur. İç kısmındaki açı bölüntüleri ışığa karşı tutulan bir gözetleme deliğinden mercek ile büyütülmüş olarak görülür. Açı bölüntüleri 5 yı gösterecek şekilde her derece 12 eşit parçaya bölünerek yapılmıştır.
Kadranlı Açı Gönyesi Kadranlı açı gönyesinde açı ölçüsü dönüş hareketi gayet kusursuz olan dişliler yardımıyla bir kadran üzerinde dönen ibreye geçirilir. Ölçü saatinin kadranı en küçük bölüntü 5 yı gösterecek şekilde 120 ye bölünmüştür. Dolayısı ile ibrenin bir devri 10 gösterir. Kadrandaki bir delikten de onar onar giden derece bölüntüleri okunabilmektedir. Bu ikinci kadran 4x90 olarak bölümlendirilmiştir. Üst kadrandaki sayılar dönüş yönüne göre kırmızı ve siyah iki sıra halinde yazılmışlardır. Böylece sağ ve sol dönüşler için ayrı hesaplama yapmadan açı ölçülebilir. İkinci kadrandaki sayılar da bunlara uygun olarak kırmızı ve siyahtır. Bundan başka çapraz daire çeyrekleri içindeki sayılarda aynı şekilde renklidir. Bu gönyelerde okuma daha kolaydır. MASTARLAR Makine parçalarının ölçme ve kontrol işlemlerinde, ölçü ve kontrol aletleri ile birlikte kullanılan yardımcı aletlere MASTAR denir.
EĞELEME Mengene tezgahında yapılan eğeleme, kesme, bükme vb. işlemlerde maksimum verimi alabilmek için mengene yüksekliğinin çalışan kişinin boyu ile uyumlu olması gerekmektedir.
Tezgah üzerinde kısa süre içerisinde kullanılacak takımlar bulundurulmalı, işi biten takımlar tezgah üzerinde bırakılmamalıdır. Takımlar tezgah üzerinde düzenli bir şekilde bulundurulmalı. Ayrıca ölçü ve kontrol aletleri diğer takımlardan ayrı tutulmalıdır. İş Parçalarının Mengeneye Bağlanması I İş Parçalarının Mengeneye Bağlanması Tek taraflı parça II Parçayı mengene ağzını ortalayarak bağlayınız. bağlamada diğer tarafta takoz kullanınız Mengeneyi sadece elle sıkınız İş Parçalarının Mengeneye Bağlanması II İnce parçaları mümkün olduğunca kısa bağlayınız. Uzun parçaların önce bağlı kısımlarını, sonra diğer kısımları bağlanarak işlenmeli İş parçalarının yüzeylerini korumak için ağızlıklar kullanılmalı
İş Parçalarının Mengeneye Bağlanması III U şeklindeki parçayı eğelemede sert bir takoz kullanılmalı Mengene Ağızlıkları Yuvarlak parçaları eğelemede üzerinde v yataklar bulunan takozlar kullanılmalı Borular ya iki V takozu yada boru mengenesiyle bağlanmalıdır Çeşitli şekillerdeki mengene ağızlıkları. MENGENELER Mengeneler ve Kısımlarının Gösterimi
EĞELER Eğe : Yüzeyindeki dişler vasıtasıyla talaş kaldırarak metal parçaları istenilen ölçü ve biçime getirme işleminde kullanılan bir el aletidir. Eğelerin Sınıflandırılması Diş Şekline Göre Basit Dişli Eğeler: Kurşun, Kalay, Tutya, Ağaç, Mantar vb. yumuşak malzemeler için kullanılır. Çapraz Dişli Eğeler: Çelik, pirinç gibi daha sert malzemeler için. Törpü Dişli Eğeler : Ağaç, bakır gibi yumuşak malzemeler için. Basit Diş : kurşun, kalay, ağaç, mantar vb. yumuşak malzemeler için Basit Diş : Çelik vb. daha sert malzemeler için Çapraz Dişli Eğe : Çelik, pirinç vb. sert malzemeler için. Törpü Dişli Eğe : Bakır, ağaç vb. yumuşak Frezelenmiş Dişler (talaş kırıcı kanallı) : Hafif metaller ve plastikler İçin. Kavisli Dişler (talaş kırıcı kanallı) : Duralüminyum (Alüminyum bakır alaşımı az miktarda magnezyum ve silisyum içermekte), sıkıştırılmış kağıt vb. yumuşak malzemeler için.
Kesitlerine Göre Eğeler -Lama Eğe -Kare Eğe -Üçgen Eğe -Yuvarlak Eğe -Balıksırtı Eğe -Gibi pek çok çeşidi vardır Yuvarlak Eğe Üçgen Eğe Kare Eğe Lama Eğe Cm 2 deki Diş Sayısına Göre Eğe Çeşitleri Diş Numarası Eğe uzunluğu (mm) Eğenin Adı cm 2 deki diş sayısı 0 100-450 Kaba eğe 5-10 1 80-450 Orta kaba eğe 10-16 2 80-450 Orta ince eğe 16-25 3 80-450 İnce eğe 25-35 4 80-315 Çok ince eğe 35-50 5 80-250 Parlatma eğesi 50-71 Eğeler sertleştirilmiş çelikten imal edilirler. Üzerlerine açılan dişler ya keskiyle yada frezede açılır. En çok kullanılan eğeler Çapraz dişli eğelerdir bu isim eğe yüzeyinin iki defa dişlenmiş olduğunu göstermektedir. İlk çekilen dişe alt dişleme denir ve eğe lamasının ekseni ile yapmış olduğu açı yaklaşık 55. İkinci çekilen diş üst dişleme olarak isimlendirilir ve eğe ekseniyle yapmış olduğu açı değeri yaklaşık 71 kadardır.
Eğelere Sap Takılması Eğe sapları kademeli olarak delinirler. Bu deliklerin derinlikleri ve kademe uzunlukları şekilde görüldüğü gibidir. Eğenin kuyruk kısmı eğe sapının tam merkezine ve bir tokmak vasıtasıyla çakılmalıdır. Bu uygulamanın dışındaki bütün sap takma usullerinde iş kazalar meydana gelebilir. Hatalı Sap Takma Eğelerin Tutulması Eğelerin tutulması sırasında sağ ve sol elin durumları, bazı şartlara bağlı olarak değişebilir. Büyük eğelerle çalışırken eğe sapı sağ elin avuç içine yerleştirilirken, sol elin avuç içi ile eğenin yüzeyine uygun ölçüde bastırılır. Küçük ve orta ölçekteki eğelerle çalışırken sol elin birkaç parmağı eğe ucu altından tutarken baş parmakla üzerinden biraz bastırılır. Bu esnada talaş kaldırmak istediğimiz taraf dikkate alınarak sol baş parmak eğenin ortasına, sağına veya soluna basar. Eğer eğenin ucu işin içinde ise ve eğenin ucundan bastırmamız mümkün değilse bu durumda sol elimizde sağ elimizin hemen önünde eğeye baskı uygulayabilir.
Eğeleme Şekilleri Eğeleme şekilleri, kullanılan eğenin (kaba, ince, çok ince eğe v.b.) çeşidine göre değişebilmektedir. Kaba Talaş Kaldırmada Malzemeden fazla miktarda talaş kaldırmak gerektiğinde, kaba dişli eğe kullanılarak ve vücudun ağırlığından faydalanarak kuvvetli bir baskıya ve canlı bir ritmik harekete ihtiyaç vardır. O halde serbest ve faydalı hareketlerin meydana gelebilmesi için vücudun işlenen parçaya göre uygun bir konumda bulunması lazımdır. İnce İşlemede Parça üzerinde bitirme yani ince işleme gerektiğinde öncelikle dikkate alınması gereken hususlar, ölçü, şekil ve yüzey düzgünlüğüdür (kalitesidir). Dolayısıyla ince eğeleme esnasında Eğenin çalışma şekli ve temizlenmesi hareketlerin daha dikkatli, baskı kuvvetinin daha az olması gerekmektedir. Çok İnce İşlemede Parçada özel bir ölçü tamlığı, şekli ve yüzey kalitesi ön planda tutulduğundan bu esnada sadece kolların çalışması baskının hafif fakat çok yerinde kullanılması şarttır. İşin Durumuna Göre Kesme Hareketi YönüKesme yönünün zaman zaman 90 civarında değiştirilmesinde fayda vardır. İnce işlemede genellikle eğe parçanın uzun kenarına paralel olarak sürülür. Kaba işlemede ise eğe genellikle parçanın kısa kenarına
Eğenin çalışma şekli ve temizlenmesi Eğe ileriye doğru sürülürken aynı zamanda eğeye baskı kuvveti tatbik edilerek eğe dişlerinin malzemeye batarak talaş kaldırması temin edilir. Eğenin geri çekilmesinde eğe lamasına herhangi bir baskı kuvveti uygulanmaz. Eğe dişleri ya keskileme yada frezede elde edilmiştir. Buna göre eğe dişleri ya keski gibi yada kazıma şeklinde talaş kaldırırlar. Elle eğeleme yaparken baskı kuvveti ve kesme hareketi arasında uyumlu bir ahenk olmalıdır. İş parçası üzerinde oluşan çiziklerden sakınmak için eğeyi kendi uzunlamasına sürmek gerekiri işin eni eğenin eninden geniş ise eğeye aynı zamanda bir yan ilerleme hareketi de verilmelidir. Bu sağa veya sola yana doğru ilerleme hareketi eğe geri çekilirken verilmelidir. Dişleri arası talaşla dolmuş bir eğeyi temizlemek şarttır. Çünki böyle bir eğe işlenen yüzeyleri çizerek yüzey kalitesini bozar. Eğelerin temizlenmesinde yaygın olarak tel fırçalar kullanılmaktadır. Fırçalarken eğe dişlerine zarar vermemek için fırça eğeye üst dişler yönünde sürülmelidir. Şekil 6. Eğenin çalışma şekli ve temizlenmesi
DELME MAKİNELERİ 1- El Matkap makineleri (El Breyzleri) 2- Masaüstü Matkap Makineleri 3- Sütunlu ve Gövdeli Matkap Makineleri El Matkap Makineleri 1- Elle taşınabilen küçük gövdeli ağırlıkları 2,5-8 Kg arasında değişen çeşitli tiplerde yapılmış delme makineleridir. 2- El matkap makineleri tek fazlı alternatif akımla çalışırlar. Motor makinenin gövdesi içerisine yerleştirilmiş olup, gövde elektrik akımını geçirmeyecek şekilde yalıtılmıştır. 3- El matkap makineleri hafif olup, bu makineler daha çok bakım onarım ve montaj işlerinde yoğun olarak kullanılmaktadır. 4- Bu makineler metallerde 13 mm ye beton ve taş gibi zeminlerde ise 16 mm ye kadar çaplarda delme yapabilmektedir. 5- El matkap makineleri dönme devri ayarlanabilir, sağa sola dönüşlü veya darbeli olarak çalıştırılabilirler (Şekil 33). Şekil 1. El matkap Makisi ve Kısımlarının Gösterimi
Masa Üstü Matkap Makineleri 1- Bu makineler bir masa veya sehpa üzerine monte edilerek kullanılırlar. 2- Masa üstü matkap makineleri ile çelik malzemelerde maksimum 16 mm ye kadar hafif metallerde ise (alüminyum vb.) 20 mm e çapa kadar delme işlemleri yapılabilmektedir. 3- Bu makineler kayış-kasnak ve hız kutulu olmak üzere iki farklı yapılmaktadırlar. 4- Kayış kasnak sistemiyle çalışan makinelerde 5-7 kademede devir sayısı elde edilebilir. Makinenin dönme devrini değiştirmek için kayışın kasnak üzerindeki konumunu değiştirmek gerekir. 5- Hız kutulu matkap makinelerinde ise makinenin dönme devri direkt makine üzerinde bulunan kollar vasıtasıyla yapılmaktadır. Şekil 7. Masa Üstü Matkap Tezgahı ve Kısımları Sütunlu ve Gövdeli Matkap Makineleri Her iki matkap makinesi de birbirlerine çok benzemekle birlikte hassasiyetleri ve kullanım kapasiteleri bakımından farklılıklar gösterirler. Sütunlu matkap tezgahlarında matkap milinin bulunduğu kısım ve iş tablası sütun ekseni etrafında döndürülerek istenen konumlara getirilebilirler. Ancak başlık iş tablasının hareketi makinenin çalışma hassasiyetinin kolay bozulmasına neden olabilir (Şekil 3).
Sütunlu Matkap Makinesi Gövdeli Makinesi Matkap Şekil 8. Sütunlu ve Gövdeli Matkap Makineleri ve Kısımları Helis Matkap Uçları: Silindirik bir gövde üzerinde karşılıklı olarak iki helis kanalı bulunan ve her iki kanalın ucunda birer kesici ağız bulunan kesici bir takımdır. Helis matkap uçları kaliteli takım çeliklerinden (HSS) taşlanarak, frezelenerek veya haddelenerek imal edilirler. Matkabın helis kanalları kesilen talaşların dışarıya çıkmasına aynı zamanda soğutma sıvısının kesme yapan uçlara kadar ulaşmasını sağlar. Matkap ucu keserek delme yaparken delik yüzeylerine yapacağı sürtünmeyi en aza indirebilmek için helis kanallarının sırt kısımları zırh denilen bir şerit kalacak şekilde boşaltılmıştır. Delme anında delik yüzeyine sadece matkap ucunun zırh denilen kısımları temas etmektedir. Matkap uçları bilendiğinde kesici ağızlar ortaya çıkar. Bileme esnasında kesici ağızların arkasına doğru 8-12 derecelik bir boşluk açısı verilmelidir. Bu durum matkap bilenirken matkap uç açısı dışında dikkat edilmesi gereken en önemli husustur. Helis matkap uçları silindirik ve konik saplı olmak üzere sap durumuna göre iki farklı tipte imal edilirler. 16 mm çapa kadar olan matkap uçları silindirik saplı olarak imal edilirler ve bu matkap uçları mandrenlerle matkap miline sıkı ve emniyetli bir şekilde bağlanabilirler. Daha büyük çapta olan matkap uçları ise sap kısımları konik olarak yapılırlar ve verilen koniklik standart olup buna mors koniği denmektedir. Aynı koniğin karşılığı matkap mili içerisine de verilmiş olup matkap ucu doğrudan matkap mili içerisine çakılarak gerekli emniyetli ve sıkı bağlantı sağlanmaktadır.
Helisel matkap uçları Silnirik saplı matkap uçları Silindirik matkap uçlarını ve bağlama mandreni ve anahtarı Matkap uçlarında uç açıları
Matkap uçlarının uç açısı standart olarak 118º olarak belirlenmiştir. Ancak farklı metallerin delinmesinde malzemeye uygun olarak uç açıları değişebilir. Çelik ve alaşımlarını delmek için uç açısı 118º, kırılgan gereçlerin delinmesinde ise 130º lik uç açısı kullanılır. Helis (Talaş) Açısı Matkap üzerindeki helis kanallarını oluşturan açıdır. Kesme sonucunda ortaya çıkan talaşlar helis kanallarından dışarıya çıktıkları için helis açısı olarak da adlandırılır. Helis açısı matkabın imalatı esnasında oluşturulmaktadır. Bu nedenle daha sonradan değiştirilmesi söz konusu değildir. Bu nedenle delinecek malzeme cinsine göre matkap alırken helis açısına dikkat edilmelidir. Helis matkap uçlarının üzerindeki helis açısı ve matkap uç açıları delinecek malzemenin cinsine Şekil 9. Sap Durumuna Göre Helis Matkap Uçları ve Kısımlarının Gösterimi
Konik saplı matkap uçları Mandrenlere bağlanamayacak çap büyüklüğündeki matkaplar konik saplı olarak yapılırlar. Arka kısımdaki konik sap yardımıyla salgısız ve hassas olarak bağlanabilirler. Konik saplı matkaplar konik sapları yardımıyla doğrudan bağlanabildikleri gibi yukarıda görünen mors kovanları yardımıyla da matkap tezgahına bağlanabilirler. Bu şekilde bağlanan matkaplar aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi mors kaması yardımıyla sökülürler.
Sert metal uçlu matkaplar Havşa matkapları Delinmiş olan deliklere kenar keskinliğinin giderilmesi için havşa açılır. Havşalar, havşa matkabı adı verilen ve aşağıda görülen matkaplarla açılır. Uç açıları 60º ve 90º olanları bulunmaktadır. Punta matkapları Punta matkapları iş parçası üzerinde delik delmeden önce matkaba kılavuzluk yapacak ön deliklerin delinmesinde kullanılan matkap türlerindendir. Ön delik delinmeden delinecek olan delikler merkezden kaçık delindikleri gibi delme esnasında matkabın kırılmasına da sebep olurlar. Punta matkapları ön delik delme işleminin yanında alından punta ile desteklenecek iş parçalarına punta deliklerinin delinmesinde de kullanılır.
Tezgah Mengenesine Bağlayarak Delme: En çok kullanılan bağlama metodudur. Bu yöntemle malzeme tablaya sabitlenmiş mengenenin çenelerine güvenli bir şekilde bağlanarak delme işlemi gerçekleştirilir. Tezgah mengenesine bağlama Tezgah Tablasına Bağlayarak Delme: Mengeneye bağlanamayacak durumdaki parçalar, tezgah tablasına bağlanarak delinirler. Delinecek malzemeler geometrik şekline göre, V yatakları, bağlama pabuçları gibi elemanlar yardımı ile güvenli bir şekilde bağlanarak delinir. Tablaya bağlayarak delme Matkapla Delme Yaparken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 1- Matkap ucunun tezgaha sıkı ve emniyetli olarak bağlanması 2- İş parçasının matkap iş tablasına sıkı ve düzgün şekilde bağlanması. 3- Delinecek malzemenin cinsine ve matkap çapına uygun matkap dönme devrinin seçilmesi. 4- Delinecek yere daha önceden nokta vurularak markalamanın yapılmış olması. 5- Delme anında uygulanan baskı kuvvetinin matkap çapına ve malzeme cinsine göre ayarlanması. 6- Büyük çapta delme işlemleri için gerektiğinde kademeli delme işlemi yapılmalı 7- Delme işleminin bitimine yakın delme baskı kuvveti azaltılmalı. 8- Delme anında uygun bir soğutma sıvısı kullanılmalı. 9- Ucu körelen matkap uçları uygun şekilde tekrardan bilenerek kullanılmalı.
Matkapların Kesme Hızları : Matkapta delme yaparken matkap kesme hızı malzeme cinsine göre değişmektedir. Tablo 1. Matkap Uçlarında Kesme Hızları (m/dak) Malzeme Cinsi HSS Matkap Ucu Sert Metal Matkap Döküm 16-25 40-80 Bakır 60-70 80-100 Alüminyum ve Alaşımları 100-120 150-200 Çekme dayanımı 600 N a kadar 30-40 50-75 Çekme Dayanımı 600 N dan fazla 25-32 35-50 Örnek Problem: Döküm malzeme üzerinden 10 mm çapta HSS helis matkap ucuyla delme yapılacaktır. Kesme hızı 20 m/dak olduğuna göre uygun matkap dönme devrini hesaplayınız. Çözüm : xdxn V = Hız (m/dak) V = (m/dak) d = Matkap Çapı (mm) 1000 n = Devir (dak) xdxn V = (m/dak) 1000 20 = 3,14x10xn 1000 20x1000 n = = 636, 9 dev/dak. 3,14x10
MATKAPLARIN BİLENMESİ Malzeme cinsine göre matkap kesme açıları, matkap uçlarının delme işlemlerini gerçekleştirmesi için belirli uç açılarına sahip olması gereklidir. Delinecek malzemenin cinsine göre matkap kalitesi ve tipi seçilmeli, matkap ucu delinecek malzemeye uygun biçimde bilenmelidir. Matkaplar elle ve alet bileme tezgahlarında olmak üzere iki şekilde bilenirler. Elle Matkapların Bilenmesi Elle matkap bilemede işlem sırası aşağıdaki gibidir; Matkap bileme işlemine başlamadan önce zımpara taşı tezgâhının dayama parçasının sabit olup olmadığını kontrol etmeli. Aşırı kullanım sonucu yanmış ve zırh kısımları (helis kanallarını dış kısmı) aşınmış matkapların bu kısımlarının kaybolana kadar düz bir şekilde taşlanması gerekir. Deleceğimiz malzeme cinsine göre matkaba vereceğimiz uç açısını belirleyelim. Uç açısı çelikler için 118º, sert ve kırılgan malzemeler için ise 130º olmalıdır. Bileme esnasında zımpara taşı ile matkap arasındaki açı, uç açısının yarısını temsil etmektedir. Yani, kırılgan ve sert gereçlerin delinmesinde kullanılacak matkap bileniyorsa 130º in yarısı olan 65 º alınır. Matkabın kesme kenarlarının uzunluğu birbirine eşit olmalıdır. Eğer kesme kenarları eşit olmaz ise matkap ömrü kısa olacaktır. Uç açısının oluşturulması sırasında uç kenar açısı da oluşmaktadır. Bu açıda yine kontrol mastarıyla kontrol edilmelidir Matkap bileme esnasında elimizin başparmağı matkabın, diğer parmaklarımız ise tezgâhın alet dayama parçası üzerine gelecek şekilde olmalıdır. Matkabı parmaklarımız arasında kavrayarak devamlı surette taşa temasını sağlayacak şekilde tutmalıyız.
Elimizi aşağı doğru hareket ettirirken matkap hafif bir yay şeklinde döndürülmelidir. Bu işlemler sırasında ucun fazla bastırılmaması gerekir. Aksi hâlde matkap ucunu yakabiliriz. Bileme esnasında matkap ısınacağından sık sık soğutulmalıdır. Bilenen matkabın kontrolü sabit açılarda yapılmış (118º) açı mastarları ile yapılır. Matkap uç açı mastarı yoksa sabit gönyesi ile de kontrol yapılabilir. Matkap bileme esnasında elimizin başparmağı matkabın, diğer parmaklarımız ise tezgâhın alet dayama parçası üzerine gelecek şekilde olmalıdır. Matkabı parmaklarımız arasında kavrayarak devamlı surette taşa temasını sağlayacak şekilde tutmalıyız. Elimizi aşağı doğru hareket ettirirken matkap hafif bir yay şeklinde döndürülmelidir. Bu işlemler sırasında ucun fazla bastırılmaması gerekir. Aksi hâlde matkap ucunu yakabiliriz. Bileme esnasında matkap ısınacağından sık sık soğutulmalıdır. Bilenen matkap uç açılarının gözle kontrolü zor olduğu için açıların kontrolünde kontrol mastarları kullanılmalıdır. Matkapların Alet Bileme Tezgahlarında Bilenmesi VİDALAR Vidaların Tanımı Silindirik iç ve dış yüzeyler üzerine açılan helisel girinti ve çıkıntılara vida denir. Vida Helisi : Bir kenarı silindirin çapına eşit dik bir üçgen, silindirin üzerine sarıldığında hipotenüsün oluşturduğu çizgi vida helisini oluşturur. (Şekil 1 ). Vida Adımı : Yukarıda söz edilen üçgen, silindir etrafına sarıldığında üçgenin düz kenarı vida adımını oluşturur.
Şekil 1. Vida helisi Standart Vida Çeşitleri Vidalar diş biçimlerine (profillerine), ölçü sistemlerine, dönme yönlerine, kullanım amaçlarına, ağız sayılarına göre sınıflandırılır. Profillerine göre Vidalar: Kare Vidalar : Yapımının kolay oluşundan dolayı, hassas olmayan ve orta derecedeki zorlanmalara elverişli, elle çalışan pres milleri, mengene milleri gibi yerlerde sıklıkla kullanılan hareket ileten vidalardır. a) Trapez Vidalar: İki yönlü yüklemelerde, millerde, sonsuz vidalarda, pres millerinde kullanılan, bir hareket vidasıdır. b) Testere Vişi vidalar: Tek yönlü yüklemelere iyi direnç gösteren, yüksek basınçlı yerlerde, sarsıntılı çalışan millerde, tozlu yerlerde, vinç ve cer kancalarında kullanılan bir, hareket ve tespit vidasıdır. c) Yuvarlak Vidalar: Aşırı yüklere maruz kalan millerde, tozlu rutubetli vb. yerlerde kullanılmaya elverişli bir hareket vidasıdır. d) Üçgen Vidalar: Bağlantı elemanı olarak günümüzde en çok kullanılan vida çeşididir. e) Özel Vidalar: (Enternasyonal vida (S1),U.S.St. ve UST vidaları, sellers vidası gibi değişik standartlarda özel uygulamalar için bir çok vida dişi çeşitlerini kapsar.) Takım tezgahlarındaki bilyalı vida sac ve ağaç vidası gibi özel şekillerde olan vidalardır. Ölçü Sistemlerine Göre Vidalar:
a) Metrik vidalar: Anma ölçüleri metrik ölçü sisteminde olan vidalardır. Diş tepe açısı 60 ve diş profili eşkenardır. Örneğin: Metrik 10 (M 10) vida denilince, anma çapı 10 mm olan vida ifade edilmektedir. b) Whitworth vidalar: Anma ölçüleri inch (inç) ölçü sistemine göre olan vidalardır. İngiliz uzunluk birimi olan inch e göre imal edildiklerinden anma çapları birimi inch tir.uç açıları 55 o olup, üçgen vidaların biçimleri ikiz kenardır ve dişin hem ucu hemde tabanı yuvarlatıldığından sızdırmazlık sağladıkları için özellikle borulara açılan vidalar whitworth sistemlidirler. Örneğin: W ½ veya sadece ½ (parmak) vida gibi Sıkma Yönlerine göre Vidalar Sıkma yönüne göre sağ ve sol vida dişi olarak gruplandırılırlar. Bir başka ifadeyle saat yönünde sıkıştırılıyorsa sağ, saat yönünün tersi yönde sıkıştırılıyorsa sol vida dişlidir. Ağız Sayılarına göre Vidalar Ağız sayısına göre bir ve çok ağızlı vida dişi olarak gruplandırılırlar. Bir devirde eksenel yönde büyük hareketler talep edilirse çok ağızlı vida dişleri kullanılır. Kullanım Alanlarına göre Vidalar a) Birleştirme Vidaları: Kendi kendine bloke edemeyen (çözülen) ve kendi kendine bloke eden (çözülmeyen) vidalardır. Otoblokajlı vida dişleri, küçük eğim açısı vasıtasıyla büyük sürtünme kat sayısı ile birlikte büyük bir sürtünme kuvvetine sahip olduklarından otoblokajlı vida dişleri, daima kendi kendine çözülmeye karşı koyma özelliğine sahiptir Hareket vidaları: Trapez veya testere dişi şeklinde yapılan hareket vidaları ile dönme hareketleri, doğrusal hareketlere dönüştürülür. Genel olarak, makinelerde güç ve hareket iletmek için kullanılır. b) Metrik İnce Diş Vidalar: Çok kuvvetli bağlantı yapmaya elverişli vidalardır.vidalamanın yapıldığı yerde sıvı veya gaz özelliğinde, akışkan bir maddenin sızma olasılığı varsa,mutlaka ince vidalı kullanılmalı ve metrik ince diş vidaları tercih edilmelidir.
KILAVUZ İLE DİŞ AÇMA Kılavuzun Tanımı Matkap ile delinmiş deliklerin içine diş açmaya yarayan aletlere kılavuz denir. Vida dişi, kılavuz üzerinde bulunan kesici ağızların iş parçasına öncelikli olarak dalması, daha sonrada iş parçasından talaş kaldırması şeklinde oluşur. Ortaya çıkan talaşların uzaklaşması ve kesme sıvısının kesici ağızlara ulaşması için kesici ağızların yan yüzeyleri kanal şeklinde boş bırakılmıştır. Yumuşak gereçlere diş açma işleminde 3 kanallı kılavuzlar, çelik ve alaşımlarına diş açma işlemlerinde ise 4 kanallı kılavuzlar kullanılır. Kılavuzların gövdeleri yüksek kaliteli hız çeliklerinden(hss) üretilir. Kılavuz Kolu ve Kılavuz Kolu Çeşitleri Kılavuzları elle tutarak diş açamayız. Kılavuzları elle tutabilmemizi sağlayan aparatlara kılavuz kolu denir. Ayarlanabilir ve sabit ölçülü kılavuz kolları olarak iki türde imal edilirler. Ayarlanabilir kılavuz kolları ile değişik ölçüdeki kılavuzlar kullanılabilmektedir. Sabit ölçülü
kılavuz kolları sadece ait oldukları kılavuz ölçüsünde kullanıldıklarından genellikle sürekli aynı ölçüde diş çekme işlemi yapan atölyelerde kullanılırlar. Her iki türde de kılavuz kolunun üzerinde bulunan ve kılavuzu içine alan kare şeklindeki delikler sertleştirilmiş olmalıdır. Aksi taktirde deliklerin genişlemesi sonucu kısa süre sonra kol kullanılmaz hale gelir. Kılavuz Kolu Çeşitleri Delik Çapını Bulma Vida diş dibi çapı, deliğin delineceği matkap ucu çapına denk geldiğinden, kılavuzlar ile diş çekmede dikkate alınacak delik çapı, çekilecek vidanın diş dibi çapıdır. Kılavuz ile diş çekilecek deliklerin çapı pratik olarak 0,85 sabitiyle, kullanılacak vidanın anma çapı ya da diş üstü çapının çarpımı sonucunda elde edilir. Örnek, Diş üstü çapı 10 mm olan ve M10 olarak adlandırılan bir vidanın takılacağı delik çapı 10 x 0,85 =8,5 mm olarak bulunur. Ancak matkap çapı her zaman bu kadar net çıkmayabilir. Örneğin M 12 vida da matkap çapı 10,2 mm. olarak bulunur ki; bu çapta matkap ucu bulabilmek zor olacağından biraz daha büyük bir matkap ucu seçerek, örnek 10,5 mm. çapındaki matkap ucu ile delmek gerekir. Yukarıdaki hesaplama yoluyla bulunan matkap çaplarının belirlenmesiyle, vidaların anma çapları bu vidalar için uygun matkap çaplarının verildiği tablolarda kullanılmaktadır. Kılavuzla Diş Açma Tekniği Ve Kılavuz Koluna Kılavuz Takarak Diş Açma Kılavuzun iş parçasına rahat dalarak kılavuz dişlerinin kavrama yapabilmesi için, iş parçası delindikten sonra deliğin üst kısmına 90 o havşa açılması gereklidir. Kılavuz, ilk başlarda gereğinden fazla kuvvet altında bırakılmadan, delik eksenine dik olacak şekilde kılavuz kolunun her iki tarafından eşit ve giderek artan bir kuvvet uygulanarak, kılavuz kolu aracılığıyla kılavuz dişlerinin deliği kavraması sağlanır
Kılavuzun deliği kavraması sağlandıktan sonra, kılavuz saat yönünde çevrilerek talaş çıkarma işlemi başlatılmış olur. Kılavuz dişlerinin keserek talaş çıkarma işleminin kolaylaşması için kılavuz kanallarından kesici dişlere yağ damlatılır. Kılavuzun periyodik olarak geriye doğru çevrilmesiyle, kılavuz dişlerinde biriken talaşların kanallar arasında sıkışmalara sebep olması engellenir. İşlem bittiğinde kılavuz temizlenip ait olduğu yere kaldırılır. Kılavuz koluna kılavuz takarak diş açmak PAFTA İLE DİŞ AÇMA Paftanın Tanımı Silindirik yüzeylerin dışına vida dişi açmaya yarayan,üzerinde diş açabilmek için kesici ağızları olan ve ölçüleri diş açılacak malzemeye göre değişen, gövdesi tümüyle yüksek alaşımlı çelikten üretilen, silindirik bir alettir. Pafta örnekleri Pafta Kolu ve Pafta Kolu Çeşitleri Elde pafta ile diş açabilmek için, paftayı kavrayan gövde ile bunun iki yanında uzanan ve elle tutulup diş açılması için gerekli olan dönme hareketini sağlayacak kollardan oluşan bir aparattır. Vida açılacak silindirik parçaların ölçülerine göre pafta kollarının ölçüleri de değişmektedir. Tüm pafta kolları alaşımlı çeliklerden üretilirler ve pafta gövdesinin tam eksenine monte edilirler
Pafta Kolu Pafta Çeşitleri Makinede vida dişi açılmasında kullanılan aletler makine pafta ve kılavuzu olarak adlandırılır ve seri üretimde kullanılır. Eğer vida yapımı seri üretimi gerektirmiyorsa vida açan aletler kullanılır. Vida açılacak parça bir boru ise kullanılan paftalar diğerlerinden farklı özellikte olan boru paftalarıdır. Elle kullanılan paftalar; kapalı,yarık ve açık olmak üzere üç çeşitte üretilir. Kapalı paftalar sabit çaplı vida dişlerinin açılmasında, açık paftalar vida çapları ayarlanabilir olduklarından, farklı çaplardaki vida dişlerinin açılmasında kullanılır. Açık olan ağız kısmına basan sıkılarak pafta bir miktar açılır ve genişlediği oranda vida dişi açması sağlanır. Yarık tipli paftalar ise gerektiğinde yarık yerinden taş ile kesilerek ayarlı pafta şeklinde kullanılabilir. Pafta Çekme Tekniği Elle kullanılan tüm pafta çeşitlerinin çevrelerinde tespit yuvası bulunmaktadır. Bu tespit vida yuvaları, pafta kolu üzerinde bulunan tespit vidalarının hizasına getirilmesi sonucunda pafta kola takılmış olur. Paftanın bir yüzü parçaya dalacak şekilde imal edilmiştir. Paftanın ters takılmamasına dikkat edilmelidir. kesici ağızlarının iş parçasına dalmasını kolaylaştırmak için iş parçasının diş açılacak ucuna 60 o lik bir pah kırılmalıdır. Vida adımının 0,1 sabitiyle çarpılması sonucunda elde edilen değer oranında iş parçasının çapı düşürülürse, daha başarılı diş biçimleri elde edilir. Pafta koluna paftayı takarak diş açmak Pafta mümkün olduğunca iş parçasının ekseninde ve yavaşça bastırarak paftanın iş parçasını kavraması sağlandıktan sonra, pafta koluna uygulanan kuvvet arttırılarak ve saat yönünde döndürülmesiyle vida diş profilleri oluşturulur. Kesme yağı, çok az miktarlarda periyodik olarak pafta dişlerine damlatılarak, kesme işlemi daha rahat gerçekleştirilir. Kopan talaşların uzaklaştırılması amacıyla pafta geriye doğru hareket ettirilmesi, pafta dişlerinin kesici ağızlarına ters yönde kuvvetler etki ederek dişlerin
kırılmasına sebep olacağından, bu tür hareketlerden kaçınılmalıdır.işlem bittiğinde pafta geriye doğru çevrilerek iş parçası üzerinden çıkarılır, temizlenerek ait olduğu yere kaldırılır. Pafta ile diş açma