Ergenlerin Benlik Saygýsýna Ailelerinin Tutum ve Davranýþlarýnýn Etkisi Öðr.Gör.Dr. Nülüfer ERBÝL* Öðr.Gör.Dr. Zeynep DÝVAN** Öðr.Gör.Dr. Perihan ÖNDER** Özet Bu araþtýrma, ergenlerin benlik saygýsýna anne-babanýn tutum ve davranýþlarýnýn etkisini belirlemek amacýyla planlanmýþ ve uygulanmýþtýr. Tanýmlayýcý tipteki araþtýrmanýn evrenini Ordu ili Atatürk Lisesinde öðrenim gören 750 öðrenci oluþturmaktadýr. Araþtýrmada örneklem seçimine gidilmeyerek, öðrencilerin tamamý çalýþma kapsamýna alýnmak istenmiþ, ancak ulaþýlabilen 690 öðrenci ile çalýþýlmýþtýr. Veriler, anket formu ve Coopersmith benlik saygýsý ölçeði ile 12-13 Mayýs 2004 tarihlerinde toplanmýþtýr. Verilerin analizi SPSS 11.5 bilgisayar, istatistik programý yardýmýyla, yüzde, aritmetik ortalama, standart sapma, ANOVA varyans analizi, t testi ve Kruskal Wallis testi ile yapýlmýþtýr. Ergenlerin benlik saygýsý puan ortalamasý 59.14±15.37'dir. Ergenlerin, kardeþ sayýsý (P<.05), anne eðitim düzeyi (P<.01) ve annebaba tutum ve davranýþlarýna göre benlik saygýsý puanlarýnýn istatistiksel olarak gruplar arasý anlamlý fark gösterdiði belirlenmiþtir. Anahtar Kelimeler: Ergen, benlik saygýsý, ailenin tutum ve davranýþý. Abstract Affect of Attýtudes and Behaviors of Families on Self-Esteem of Adolescents This research was conducted and planned to define affect of attitude and behaviors of their parent to self-esteem of adolescents. The universe of this descriptive research included of 750 students at Atatürk High School in Ordu. All of the high school students were wanted to take part in our study but only 690 high school students accepted to take part in the questionnarie. The data were collected with questionnarie and Coopersmith Self-Esteem Inventory between May 12-13, 2004. The analysis of data was done with percentage, arithmetic mean, standard deviation, ANOVA variance analysis, t test, Kruskal Wallis test in SPSS 11.5 computer program. The mean of self esteem point of adolescents is 59.14±15.37. It was determined that the statisticaly significant difference were found the level of self-esteem according to number of sibling (P<.05), Education level of mother (P<.01) and attitude and behaviors of families. Key Words: Adolescent, self-esteem, attitute and behavior of family. *Ondokuz Mayýs Üniversitesi, Ordu Saðlýk Yüksekokulu. **Ondokuz Mayýs Üniversitesi, Ordu Saðlýk Yüksekokulu Mezunu. Temmuz-Aðustos-Eylül 2006 7

Giriþ Ergenlik dönemi, hýzlý anatomik, fizyolojik ve psikolojik deðiþikliklerin olduðu, çocuklukla yetiþkinlik arasýnda yer alan kendine özgü özellikleri ve sorunlarý olan bir geçiþ çaðýdýr (1). Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ), 10-19 yaþ grubunu "ergen", 10-24 yaþ grubunu "genç insan" olarak tanýmlamaktadýr (2). Dünya'da genç nüfusa bakýldýðýnda, 20 yaþ altý nüfusun oraný Fransa, Ýngiltere, Ýtalya gibi ülkelerde % 8 iken, Türkiye'de % 36.4'tür (3,4). Aile fizyolojik, ekonomik, kültürel ve toplumsal olarak çocuk ve ergenin ruhsal geliþimini ve davranýþlarýný biçimlendirip yönlendiren, insan yaþamýnda doðumdan önce baþlayan ve hayatýn sonuna kadar etkisini sürdüren bir kurumdur. Ergenin çocukluk döneminden itibaren ailede anne-babanýn çocuða karþý tutum ve davranýþlarý, çocuðun gelecekteki yaþantýsý açýsýndan önemli olduðu kadar, çocuða ailenin bir üyesi olduðu bilincini de aþýlamakta ve topluma uyumun temelini atmaktadýr. Ayný zamanda ergen ailede bir birey olarak sosyal deneyimlerini edinmekte, tercihler yapmakta ve kararlarda etkin rol alarak karar vermeyi de öðrenmektedir (4,5). Ailede anne-babanýn kendi deðer ve inançlarýna göre çocuk yetiþtirmede deðiþik tutumlarý vardýr. Anne- baba tutumlarý "demokratik tutum" ve "otoriter tutum" olmak üzere iki genel baþlýkta toplanabilir. Temelinde demokratik tutum olan aile içinde yetiþen ergenin, bir birey olarak kabul edilmesi, alýnan kararlara katýlmasý, anne-baba davranýþlarýný eleþtirebilmesi ve bazý konularda kendi kendine karar verebilmesi için fýrsatlar tanýnmaktadýr. Bu tutumu benimseyen anne-babalar ergenin baðýmsýz kiþilik geliþtirmesine yardýmcý olmakta, sözlü iletiþime önem vermekte ve istekleri konusunda tartýþabilmekte; kendini ifade etmesi için motive ederek dýþa dönük, yaratýcý, etkin ve liderlik özelliklerine sahip bir birey olabilmeleri için fýrsat tanýmaktadýr (6-9). Otoriter tutumu benimseyen ailelerde, annebabada çocuklarýnýn hakimi olduklarý düþüncesi, yoðun baský, itaat ve ceza vardýr. Koyulan katý kurallara uymayan çocuklar genelde fiziksel þiddetle cezalandýrýlýrlar. Böyle ailelerde çocuk, anne-baba arasýnda korkuya dayalý bir iliþki vardýr (10). Yapýlan çalýþmalarda anne-babanýn otoriter olma düzeylerinin artmasýyla birlikte çocuklarda problem görülme sýklýðýnýn da arttýðý görülmektedir (11,12). Kimlik geliþimi yaþam boyu sürmesine karþýn, en önemli dönüm noktasý ergenlik dönemidir. Ergende yeterlilik duygusu, tutum ve baþarý için gerekli bir koþul ve bir ruh saðlýðý göstergesi gibi deðiþik anlamlarý olan benlik saygýsýnýn geliþimi de oldukça önemlidir (13). Benlik saygýsý, bireyin kendi hakkýnda ne hissettiði ya da neye inandýðý ile ilgili "kendini algýlayýþý"dýr. Benlik saygýsý, motivasyon, tutum, davranýþ ve emosyonel algýlamalarýn etkisini tanýmlar (14). Çuhadaroðlu (1986), benlik saygýsý ve ergenlik dönemi arasýnda çift yönlü iliþki olduðunu, benlik saygýsýnýn bugüne kadar olan durumunun ergenin geliþimini etkileyeceðini belirtmektedir. Bu dönemde, içsel faktörler ile birlikte, çevresel faktörlerin etkisi ile geliþen benlik imgeleri, ergenin kendine yaklaþým biçimini de belirlemektedir. Bu yaklaþýmýn yönü, yani kendisi hakkýnda olumlu ya da olumsuz bakýþ açýsýna sahip olmasý, kendini deðerli ya da deðersiz görmesi benlik saygýsýný belirlemektedir. Benlik saygýsý ergenin ileriki yaþamýnda düþüncelerini, duygularýný ve davranýþlarýný belirleyen kimliðinin çekirdeðini oluþturur (15). Anne-babanýn ve arkadaþlarýnýn ergenle olan iliþkisi, ergenin benlik deðerine katkýda bulunur. Özellikle anne-baba desteði ergenlerin kendilerini önemli ve deðerli algýlamalarý için önemli bir faktördür. Ergenin benlik deðerini artýrmak için yeterli olduklarý ve baþarýlý olacaklarý alanlarýn onlara tanýtýlmasý ve bu alandaki baþarýlarýn teþvik edilmesi, duygusal destek ve sosyal onay vererek ergenlerin güven duygularýnýn pekiþtirilmesi önerilmektedir (16). 8 Temmuz-Aðustos-Eylül 2006

Aile bireyleri arasýnda duygular ve düþünceler paylaþýldýkça birbirlerinin ortak yönlerini tanýyýp farklý taraflarýna saygýlý olmayý öðrendikçe; iliþkiler derinleþir, içtenlik kazanýr ve dýþa yansýtmak istemedikleri davranýþlar azalarak karþýlýklý güven duygusu daha anlamlý bir düzeye ulaþýr (3,13). Bu araþtýrma, ergenlerin demografik özellikleri ve ailelerinin tutum ve davranýþlarý ile benlik saygýsý düzeyleri arasýndaki iliþkiyi incelemek amacýyla yapýlmýþtýr. YÖNTEM Tanýmlayýcý olan bu araþtýrmanýn evrenini 2003-2004 Eðitim Öðretim yýlýnda Ordu Ýli Milli Eðitim Müdürlüðü Atatürk Lisesi'nde eðitim görmekte olan 750 öðrenci oluþturmaktadýr. Örneklem seçimine gidilmeyerek tüm öðrencilerin araþtýrma kapsamýna alýnmalarý planlanmýþ, ancak ulaþýlabilen 690 öðrenci ile çalýþýlmýþtýr. Araþtýrmayý uygulamak için kurumdan yazýlý izin alýnmýþtýr. Veriler, araþtýrmanýn amacýna uygun olarak, literatür bilgileri doðrultusunda hazýrlanan demografik özellikler (11 soru) ile ailenin ergene karþý tutum ve davranýþlarýný (14 soru) deðerlendirmek amacýyla hazýrlanan toplam 25 soruluk anket formu ve Coopersmith Benlik Saygýsý Ölçeði aracýlýðý ile elde edilmiþtir. Anket formunun anlaþýlýrlýðýný deðerlendirmek için 20 kiþiye ön uygulama yapýlmýþtýr. Gerekli düzeltmeler yapýldýktan sonra anket formu ile Coopersmith Benlik Saygýsý Ölçeði, 12-13 Mayýs 2004 tarihlerinde, araþtýrmacýlarýn gözetiminde öðrencilere verilerek cevaplamalarý istenmiþ ve formlarýn doldurulmasý 10-15 dakika sürmüþtür. Coopersmith Benlik Saygýsý Ölçeði: Stanley Coopersmith (1986) tarafýndan hazýrlanan ölçek, çeþitli yaþ gruplarýna, özellikle yetiþkinlere uygulanabilecek þekilde geliþtirilmiþtir. Ölçek "benim gibi" ve "benim gibi deðil" þeklinde seçenekleri olan 25 ifadeden oluþmaktadýr. Ölçeðin ülkemizde geçerlik-güvenirlik çalýþmasý Turan ve Tufan (1987) tarafýndan yapýlmýþtýr (17). Verilerinin analizi bilgisayarda SPSS 11.5 istatistik paket programýnda yüzde, aritmetik ortalama, standart sapma, t testi, ANOVA varyans analizi ve Kruskal Wallis testi ile yapýlmýþtýr. BULGULAR VE TARTIÞMA Araþtýrmaya katýlan ergenlik dönemdeki gençlerin %28.6'sý 16 yaþýnda, %54.8'i kýz, %36.7'si 2 kardeþ, % 40.6'sý ailede çocuklarýn en büyüðüdür. Öðrencilerin %92.6'sýnýn anneleri en az ilkokul mezunu; annelerin %83.5'i ev hanýmý, %37.4'ünün babasý lise mezunu ve babalarýn %32.2'si serbest meslek sahibidir. Öðrencilerin %77'si il merkezinde oturmakta ve % 92'si annebabanýn beraber yaþadýðý aile yapýsýna sahiptir (Tablo 1). Öðrencilerin benlik saygýsý puan ortalamalarý karþýlaþtýrýlmýþ, demografik özelliklerden kardeþ sayýsý (P<.05) ve annenin eðitim durumu'na (P<.01) göre istatistiksel olarak gruplar arasý anlamlý fark olduðu, diðer özelliklerine göre ise gruplar arasý anlamlý fark olmadýðý belirlenmiþtir (P>.05) (Tablo 1). Benlik saygýsýnýn ergenin geldiði aile, annebaba eðitim düzeyi, mesleði ve cinsiyet gibi etkenlerle de iliþkili olduðunu gösteren çalýþmalar vardýr. Ailelerin sosyal ve ekonomik durumlarý ile gençlerin benlik saygýsý arasýndaki iliþkinin incelendiði bir çalýþmada; varlýklý olan ailelerden gelen gençlerin % 51'inde yüksek benlik saygýsý saptanmasýna karþýlýk, düþük gelir düzeyine sahip gençlerde bu oranýn %38 olduðu belirlenmiþtir. En üst ve en alt toplumsal sýnýftaki erkek gençler karþýlaþtýrýldýðýnda, benlik saygýsý belirgin bir biçimde üst sýnýfta yüksek bulunmuþtur. Buna karþýlýk her iki sýnýftaki genç kýzlar karþýlaþtýrýldýðýnda fark daha küçük bulunmuþtur (18). Hatipoðlu (1996) kýz ergenlerin benlik saygý düzeylerinin erkek ergenlere göre daha düþük olduðunu, Güngör(1989) ise kýz ve erkeklerin benlik saygýlarý arasýnda fazla bir fark olmadýðýný belirlemiþlerdir. Bu araþtýrmada bulunan kýz ve erkekler arasýnda benlik saygýsý düzeyinin farklý olmamasý sonucu Güngör'ün araþtýrma sonucunu desteklemektedir (19, 20). Temmuz-Aðustos-Eylül 2006 9

Tablo 1. Öðrencilerin Demografik Özelliklerine Göre Daðýlýmý ve Benlik Saygýsý Düzeylerinin Karþýlaþtýrýlmasý De?i?kenler Deðiþkenler (n=690) Say? Sayý % Benlik Sayg?s? Saygýsý Test ve P Deðeri De?eri Puanlarý Puanlar? Ya? Sayý 15 157 22.8 58.21±16.27 16 197 28.6 61.23±14.60 17 194 28.1 59.46±14.61 KW=9.163 P>.05 18 122 17.7 57.73±15.25 19 20 2.8 50.00±19.74 Cinsiyet K?z Kýz 378 54.8 59.07±15.34 Erkek 312 45.2 59.14±15.43 t=.052 P>.05 Karde? Kardeþ Sayýsý Say?s? 1 29 4.2 60.55±19.32 2 253 36.7 61.03±14.85 KW=7.821 P<.05 3 224 32.5 58.00±15.82 4 184 26.6 57.56±14.63 Karde? Kardeþ Sýra S?ra Durumu 1 280 40.6 60.35±14.54 2 188 27.2 59.41±16.19 F=1.746 P>.05 3 125 18.1 56.89±16.15 4 97 14.1 57.77±14.85 Anne Eðitim E?itim Durumu Okur-yazar deðil de?il 51 7.4 56.58±15.05 Ýlkokul?lkokul mezunu 309 44.8 57.22±15.08 Ortaokul mezunu 116 16.8 59.60±16.31 F=3.847 P<.01 Lise mezunu 173 25.1 61.73±15.08 Üniversite mezunu 41 5.9 63.90±14.26 Anne Mesleði Mesle?i Ev hanýmý han?m? 584 83.5 61.39±14.39 t=1.668 P>.05 Çalýþýyor Çal???yor 106 16.5 58.69±15.52 Baba Eðitimi E?itimi Okur-yazar deðil de?il 8 1.2 55.50±20.22 Ýlkokul?lkokul Mezunu mezunu 173 25.1 56.49±16.13 Ortaokul mezunu 129 18.7 59.68±13.75 KW=6.370 P>.05 Lise mezunu 258 37.4 60.08±15.55 Üniversite mezunu 122 17.6 60.36±14.94 Baba Mesleði Mesle?i Serbest 222 32.2 57.81±14.76 Çiftçi 61 8.8 54.95±16.37??çi Ýþçi 132 19.1 59.10±16.66 Memur 186 27.0 59.93±14.86 KW=14.198 P>.05 Emekli 23 3.3 62.26±12.63 Yan?ts?z Yanýtsýz 66 9.6 63.87±14.94 Ya?ad???Yer Yaþadýðý Yer Köy 115 16.6 55.82±16.29?lçe Ýlçe 44 6.4 59.86±15.03 F=3.164 P>.05?l Ýl 531 77.0 59.75±15.13 Anne Babanýn Baban?n Durumu Anne baba beraber 635 92.0 58.74±15.43 Anne baba bo?anm?? boþanmýþ 11 1.6 66.54±11.21 KW=5.837 P>.05 Anne baba birisi ölü 27 3.9 63.40±16.88 Aile büyükleriyle birlikte 17 2.5 61.17±10.65 10 Temmuz-Aðustos-Eylül 2006

Bu çalýþmada anne ve baba eðitim düzeyi yükseldikçe benlik saygý puanlarýnýn da arttýðý, anne eðitim düzeyine göre benlik saygýsý puanlarýnda gruplar arasý anlamlý farklýlýk olduðu, baba eðitim düzeyine göre ise anlamlý fark olmadýðý görülmüþtür. Anne-baba eðitim düzeyinin yükselmesine paralel olarak ergenin benlik saygýsý da artmaktadýr. Güngör (1989), Ankara'da 1000 lise öðrencisi üzerinde yaptýðý araþtýrmada annebabalarýnýn eðitim düzeyi orta ve yüksek olan ergenlerin, eðitim düzeyi düþük olan annebabalarýn çocuklarýna göre daha yüksek benlik saygýsýna sahip olduklarýný saptamýþtýr (19). Çam, Khorshid ve Altuð Özsoy'un (2000) hemþirelik öðrencileri üzerinde yapmýþ olduklarý çalýþmada anne eðitim düzeyinin yüksek olmasýnýn benlik saygýsýný olumlu yönde etkilediðini saptamýþtýr(21). Bu araþtýrmanýn sonucunu literatür destekler niteliktedir. Ergenlerin anne-babalarýnýn tutum ve davranýþlarý incelendiðinde; ergenlerin %54.1'i ailelerinin kendilerine yeterli zaman ayýrdýðýný, %11.3'ü "hiçbir zaman" ve % 49.1'i "bazen" sorunlarýný aileleriyle paylaþtýðýný, ailede karar alma sürecinde %37'sinin "etkili" olduðunu ifade ettiði belirlenmiþtir. Ergenlerin %47'si ailesinin arkadaþ seçimlerine müdahale etmediðini, %61.4'ü kabul edilmeyen istekleri olduðunda aileleri tarafýndan açýklama yapýldýðýný, %62'si özel hayatlarýna saygý gösterildiðini, %66.8'i duygu ve düþüncelerini ifade etmeleri için uygun ortam oluþturulduðunu ifade etmiþlerdir. Ergenlerin %44.8'i aileleriyle cinsel konularý konuþmaktan çekindiðini, %92.8'i ailede kýz-erkek ayýrýmý yapýlmadýðýný ve %80'i anne-babasýnýn fikirlerini aile ortamýnda açýkça söylediðini ifade ettikleri belirlenmiþtir (Tablo 2). Araþtýrma kapsamýna alýnan ergenlerde benlik saygýsý puan ortalamasýnýn 59.14 olduðu belirlenmiþtir. Ergenlerin ailelerinin tutumlarýna göre aldýklarý benlik saygýsý puan ortalamalarý deðerlendirildiðinde, ergenlik dönemi hakkýnda aileleri tarafýndan açýkça bilgilendirilen (63.39 P<.001), ailede yeterli zaman ayrýlan (62.68 P<.001), sorunlarý paylaþýlan (65.37 P<.001), karar alma sürecine katýlan (62.04 P<.001), arkadaþ seçimine müdahale edilmeyen (60.93 P<.001), istekleri kabul edilmediði durumlarda açýklama yapýlan (62.93 P<.001), özel hayatlarýna saygý gösterilen (62.03 P<.001), duygu ve düþüncelerini ifade etmelerine saygý duyulan ve bunun için uygun ortam oluþturulan (62.16 P<.001), aileleriyle her konuda konuþmaktan çekinmeyen (63.54 P<.001), kýz erkek ayýrýmý yapýlmayan (59.73 P<.01), anne babanýn fikrini açýkça ifade ettiði (59.57 P<.05) ailelere sahip ergenlerde diðerlerine göre benlik saygýsý puanlarýnýn daha yüksek olduðu ve ailelerin tutum ve davranýþlarýna göre benlik saygýsý puanlarý deðerlendirildiðinde gruplar arasý anlamlý fark olduðu saptanmýþtýr (Tablo 2). Bu çalýþmada, aile ile iyi iliþkileri olan, kararlara katýlan, kendilerine ve görüþlerine saygý duyulan, kýz-erkek ayrýmýnýn olmadýðý, aileleriyle her konuda konuþmaktan çekinmeyen ve demokratik ailelere sahip ergenlerde benlik saygýsýnýn daha yüksek olduðu görülmektedir. Çuhadaroðlu (1986), ergenlik döneminde benlik saygýsýnýn, ergenin yaþantýlarýna, içinde bulunduðu aile ve sosyal ortamýna göre azalma ya da çoðalma gösterebileceðini belirtmiþtir(4). Muhlenkamp ve Sayles (1986) benlik saygýsýnýn yaþam biçiminin göstergesi olduðunu ve içinde yetiþilen sosyal çevre ile kendine saygý duyma arasýnda iliþki olduðunu belirlemiþtir(22). Bu çalýþmada bulunan sonuçlar literatürdeki bilgileri desteklemektedir. Hatipoðlu (1996) orta öðretimde okumakta olan 619 öðrenci üzerinde yaptýðý araþtýrmada, annenin çocuk yetiþtirme tutumlarý ile benlik tasarým düzeyleri arasýnda anlamlý iliþkiler olduðu, annelerini "ilgili ve þefkat gösteren" ile "amaçlarýna ulaþmada yardýmcý olan" ve "tutarlý disiplin uygulayan" olarak algýlayan ergenlerin benlik tasarýmý puanlarý ile algýladýklarý tutumlar arasýnda ayný yönde olumlu iliþkiler olduðunu belirlemiþtir. Buna karþýlýk benlik tasarým puanlarý ile duygusal cezalandýrma davranýþlarýndan alýnan puanlar arasýnda ters yönde bir iliþki bulunmuþtur. Koruyuculuk, fiziksel cezalandýrma ve baþarý için baský boyutlarýnda elde edilen puanlarla benlik tasarým puanlarý arasýnda anlamlý bir iliþki bulunamamýþtýr (20). Bu araþtýrmada bulunan sonuç literatüre benzerlik göstermektedir. Temmuz-Aðustos-Eylül 2006 11

Tablo 2. Ergenlerin Seçme ve Sorun Yaþama Durumuna Göre Aile Tutumlarýnýn Daðýlýmý ve Aile Tutumlarýna Göre Benlik Saygýsý Düzeylerinin Karþýlaþtýrýlmasý Deðiþkenler De?i?kenler Sayý* Say?* %** Benlik Saygýsý Sayg?s? Test Test ve Pve P Puanlarý Puanlar? Deðeri De?eri Yeterli Zaman Ayýrma Ay?rma (n=690) (n=690) Evet 373 54.1 62.68±15.26 Hay?r Hayýr 73 10.6 47.45±13.12 F=36.534 K?smen Kýsmen 244 35.3 57.12±14.06 P<.001 Aile ile ile sorun paylaþma payla?ma(n=690) Evet 273 39.6 65.37±14.10 Hay?r Hayýr 78 11.3 48.23±12.77 F=54.001 Bazen 339 49.1 56.56±14.80 P<.001 Ailede karar almaya almaya katýlma kat?lma(n=690) Etkiler 255 37.0 62.04±15.50 Etkilemez 70 10.1 49.77±15.70 F=18.518 K?smen Kýsmen Etkiler etkiler 365 52.9 58.84±14.48 P<.001 Ailelerin arkadaþ arkada? seçimine seçimine müdahalesi müdahalesi (n=690) Evet 92 13.3 53.91±15.45 Hay?r Hayýr 324 47.0 60.93±15.17 F=7.783 Bazen 274 39.7 58.69±15.20 P<.001 Kabul edilmeyen isteklerde açýklama aç?klama yapma (n=690) (n=690) Evet 424 61.4 62.93±14.06 Hay?r Hayýr 52 7.5 49.46±15.44 F=39.919 Bazen 214 31.1 53.85±15.32 P<.001 Özel hayatlarýna hayatlar?na saygý sayg?gösterme gösterme (n=665) (n=665) Kesinlikle 412 62.0 62.03±14.51 K?smen Kýsmen 198 29.7 55.34±16.07 F=21.998 Hiç 55 8.3 51.16±13.73 P<.001 Duygu ve ve düþüncelerini dü?üncelerini ifade ifade edilmesine saygý sayg?gösterme gösterme (n=690) (n=690) Uygun ortam oluþturuluyor olu?turuluyor 461 66.8 62.16±14.38 Anne saygý sayg?gösteriyor, gösteriyor, baba baba otoriter otoriter 94 13.6 56.51±15.41 Baba saygý sayg?gösteriyor, gösteriyor, anne anne otoriter otoriter 33 4.8 57.09±13.64 F=26.500 Uygun ortam oluþturulmuyor olu?turulmuyor 102 14.8 48.33±14.99 P<.001 Aile ile ile paylaþmaktan payla?maktan çekinilen çekinilen konular konular (n=600) Cinsel konular 269 44.8 57.54±14.59 Arkada? Arkadaþ ile ile ilgili sorunlar 69 11.5 54.05±15.95 Hiçbir konuda çekinmem 250 41.7 63.54±15.26 KW=37.537 Her konuda çekinirim 12 2.0 54.66±14.70 P<.001 Cinsiyete göre göre düþünceye dü?ünceye önem önem verme verme (n=679) (n=679) K?z Kýz çocuðunun çocu?unun düþüncesi dü?üncesi önemsiz önemsiz 13 1.9 44.23±19.95 Erkek çocuðunun çocu?unun düþüncesi dü?üncesi önemli önemli 36 5.3 53.66±13.01 KW=11.58 K?z-erkek Kýz ayýrýmý ay?r?m?yap?lmaz yapýlmaz 630 92.8 59.73±15.26 P<.01 Anne-baba arasýndaki aras?ndaki demokrasi demokrasi (n=675) Anne-baba fikrini ifade ifade eder eder 540 80.0 59.57±15.04 Baba ifade eder, anne anne uygular uygular 68 10.1 55.35±16.59 Baba fikrini söyler ama, ama, sonuçta sonuçta 67 9.9 55.94±15.26 F=2.807 P<.05 annenin dediði dedi?i olur olur *Bazý sorularýn yanýtlanmamasý, bazý sorulara birden fazla yanýt verilmesi nedeniyle n farklýdýr. **Yüzdeler "n" üzerinden alýnmýþtýr. 12 Temmuz-Aðustos-Eylül 2006

Tablo 3'te ergenlerin çeþitli deðiþkenler ile benlik saygýsý arasýndaki iliþki deðerlendirildiðinde, %43.9'u ergenlik dönemi ile ilgili üstü örtülü olarak bilgilendirildiðini, %43.1'i bu dönemde kendilerine okul arkadaþlarýný yakýn hissettiklerini, ergenlik döneminde ailelerinden %46.8'i hoþgörü, % 11'i saygý, %7'si her konuda yardým beklentisi olduðunu, %37.9'u eve geliþ-gidiþ saatleri, %26.1'i arkadaþ seçimi, %18.7'si televizyon programlarý izleme konusunda aileleri ile aralarýnda sorun çýktýðýný ifade ettikleri belirlenmiþtir. Ergenlerin çeþitli deðiþkenleri ile benlik saygýsý puanlarý arasýndaki iliþki deðerlendirildiðinde, ailenin ergenlik dönemi hakkýnda bilgi vermesi (P<.001), ergenlik döneminde yakýn olan kiþiler (P<.001), ergenlik döneminde aileden beklentiler (P<.01) ve aile ile yaþanýlan sorun nedenleri (P<.001) arasýnda benlik saygýsý puanlarý açýsýndan gruplar arasý anlamlý fark olduðu saptanmýþtýr (Tablo 3). Tablo 3. Ergenlerin Çeþitli Deðiþkenlere Göre Daðýlýmý ve Deðiþkenlere Göre Benlik Saygýsý Düzeylerinin Karþýlaþtýrýlmasý Deðiþkenler De?i?kenler Sayý Say?* %** Test ve ve P P Deðeri De?eri Ailenin adölesan dönemi hakk?nda hakkýnda bilgi verme durumu (n=657) Açýkça Aç?kça bilgilendirildim 219 33.3 Bilgi verilmedi 150 22.8 F=17.581<.001 Üstü örtülü 288 43.9 Adölesana bu bu dönemde yakýn yak?n olan olan kiþiler (n=798) ki?iler (n=798) Aile 262 32.8 Okul arkadaþlarý arkada?lar? 344 43.1 F=51.40 P<.001 Yakýn Yak?n çevre arkadaþlarý arkada?lar? 109 13.7 Adölesana döneminde aileden beklentiler (n=509) beklentiler (n=509) Hoþgörü Ho?görü 237 46.8 Her konuda yardým yard?m 34 7.0 Saygý Sayg? 61 11.0 Güven 17 3.5 F=2.639 P<.01 Baský Bask?olmamas? olmamasý 28 5.7 Sorun yok 132 26.0 Aile ile yaþanýlar ya?an?lan sorun nedenleri (n=364) (n=364) Eve geliþ-gidiþ geli?-gidi? saatleri 138 37.9 Arkadaþ Arkada? seçimi 95 26.1 Alýnganlýk Al?nganl?k gösterme 5 1.4 TV programlarý programlar??zleme izleme 68 18.7 Sýnav S?nav ve ders çalýþma çal??ma 16 4.4 F=2.200 P<.01 Ailevi sorunlar 8 2.2 Görüþler Görü?ler 12 3.3 Sorun yok Yok 22 6.0 *Bazý sorularýn yanýtlamamasý, bazý sorulara birden fazla yanýt verilmesi nedeniyle n farklýdýr. **Yüzdeler "n" üzerinden alýnmýþtýr. Temmuz-Aðustos-Eylül 2006 13

Anne-babalar ergenlik dönemi ile ilgili çocuklarýný ilk bilgilendiren olmalýdýr (23). Ergenler özellikle aileleri tarafýndan anlaþýlamamaktan, çocuk yerine konulmaktan, onlarýn baskýcý otoriter, anlayýþsýz ve hoþgörüsüz tutumlarýndan þikayetçi olmaktadýrlar (10). Yalçýnkaya ve Þanlý (2003) 11-16 yaþ grubunda aile kararlarýna katýlma durumu ile ilgili yaptýðý araþtýrmada, anne, baba ile en çok sorun yaþanan durumlarýn televizyon izleme ve eve geliþ-gidiþ saatleri konusunda olduðu saptanmýþtýr (4). Bu araþtýrmanýn sonucu daha önce yapýlan araþtýrma sonuçlarýyla paralellik göstermektedir. Saydam ve Gençöz (2005), 14-17 yaþ grubunda olan gençlerle yaptýklarý çalýþmada, benlik saygýsýnýn düþük olmasýný gençlerde toplam problem ile içe yönelim ve dýþa yönelim problemlerinin artýþýnda açýklayýcý bulmuþlardýr (24). Literatürde, anne-babalarýn çocuklarýna yaklaþým biçimlerinin onlarýn kiþilik özelliklerinin biçimlenmesinde etkili olduðu, "aþýrý korumanýn" baþkalarýna baðýmlý bireyler, "aþýrý hoþgörünün" bencil ve baþkalarýndan hizmet bekleyen bireyler, "çocuða karþý olumsuz duygular beslemenin" sinirli, özellikle kendinden küçük ve zayýflara karþý düþmanca duygulara sahip bireyler, "baskýcý tutumun" baþkalarýnýn etkisinde kolay kalabilen, çekingen bireyler, çocuklar arasýnda dengenin olmadýðý "çocuk kayýran tutum" sonucunda kýskanç, çevresi ile sevincini ve kederini paylaþamayan, giderek yalnýzlaþan bireyler yetiþmesine neden olduðu belirtilmektedir (9). Ayrýca hoþgörülü, gerekli bazý kýsýtlamalar dýþýnda çocuðun kendi baþýna karar almasýný destekleyen, kendini ailenin diðerleri kadar önemli bir elemaný olarak algýlamasýný saðlayan, iþbirliðine açýk, ödüllendirme ve istediði gezi programýnýn ertelenmesi gibi cezalandýrmalarla (ancak dayaðý içermeyen) saðlanan iliþkinin, çocukta yüksek benlik saygýsýna ve ruhsal fonksiyonlarda ileri derecede uyuma yol açtýðý belirtilmektedir (5). Çocuklarýndan genel olarak memnun olmayan, onlara öfke duyan ve hüsran kaynaðý olarak algýlayan ailelerin çocuklarýnda benlik saygýsýnýn düþük düzeyde olduðu, ailesel kabul ve desteðin, tutarlý bir disiplinin olduðu ailelerin çocuklarýnda ise uyum ve benlik algýsý olumlu bir þekilde geliþmektedir (25, 26-28). SONUÇ VE ÖNERÝLER Araþtýrmanýn sonucunda, ergenlerin benlik saygýsý puan ortalamasýnýn 59.14 olduðu belirlenmiþtir. Ergenlerin demografik özelliklerinden; kardeþ sayýsý, anne eðitim düzeyleri ile benlik saygýsý puanlarý karþýlaþtýrýldýðýnda istatistiksel olarak gruplar arasý anlamlý fark olduðu saptanmýþtýr. Ailede yeterli zaman ayrýlan, sorunlarý paylaþýlan, karar alma sürecine katýlan, arkadaþ seçimine müdahale edilmeyen, istekleri kabul edilmediði durumlarda açýklama yapýlan, özel hayatlarýna saygý gösterilen, duygu ve düþüncelerine saygý duyulan ve ifade etmeleri için uygun ortam oluþturulan, aileleriyle her konuda konuþmaktan çekinmeyen, kýz erkek ayýrýmý yapýlmayan, anne-babanýn fikrini açýkça ifade ettiði ailelere sahip olan ergenlerde diðerlerine göre benlik saygýsý puanlarýnýn daha yüksek olduðu ve ailelerin tutum ve davranýþlarýna göre benlik saygýsý puanlarý deðerlendirildiðinde gruplar arasý anlamlý fark olduðu saptanmýþtýr. Bulunan sonuçlar doðrultusunda öneriler: Ergenlik dönemindeki gence; -Aileler sevecen bir tutumla yaklaþmalý ve onlarý kabul görülen ortamda yetiþtirerek yeteneklerini geliþtirilmelerine olanak saðlamalý, -Yeterli zaman ayrýlmalý ve iyi dinleyici olunmalý, aileden beklentilerini açýkça ifade edebileceði ve her konuda rahatça konuþabileceði uygun ortamlar oluþturulmalý, alýnan kararlarda etkin rol almalarý saðlanmalý, -Anne-baba kendi aralarýndaki iliþkide demokrasi kültürünü yaþatarak çocuklarýna örnek olmalý, -Anne-babalar çocuklarýný ergenlik dönemi hakkýnda bilgilendirmeli, ihtiyaç duymalarý halinde aileler profesyonel yardým almalarý yönünde desteklenmeli, -Okulda öðretmenler tarafýndan ergenin benlik saygýsýna olumlu katký sürdürülmeli, - Ergenler, aileler ve öðretmenleri de kapsayan daha ileri çalýþmalar yapýlmalýdýr. 14 Temmuz-Aðustos-Eylül 2006

KAYNAKLAR 1. Üstün B.(1990), Ergenlik Dönemi ve Aile Ýliþkileri, "Türk Hemþireler Dergisi, (3) 29-30. 2... (2002), "Sexual And Reproductive Health Of Adolescent", Progress in Reproductive health Research, 8:1, 29 Temmuz 2005'te http://www. who.int/reproductive-health/hrp/ progress/ 58 /news58.html adresinden indirildi. 3. Yörükoðlu A.(1985), "Gençlik Yýlý Oturumu Açýþ Konuþmasý", Türk Hemþireler Dergisi. 35(2):27-28. 4. Yalçýnkaya H., Þanlý N. (2003), Ýlköðretim Okulu 11-16 Yaþ Öðrencilerin Ailede Karar Vermeye Katýlýmý Konusundaki Görüþleri, Milli Eðitim Dergisi, 29 Temmuz 2005'te http://yayim.meb. gov.tr/yayimlar/157/yalcinkaya.htm adresinden indirildi. 5. Herken H., Özkan Ý. (1998), "Sigara Alýþkanlýðý Ve Anne Baba Tutumu", Genel Týp Dergisi, 8(2):85-89. 6. Bilen M. (1983), Ailede Kurumlarda ve Toplumda Saðlýklý Ýnsan Ýliþkileri, 3.Baský, s:142-144. 7. Yalçýn S. (1994), "Ergen ve Bedensel Geliþim Ýle Ýlgili Sorunlar", Türk Hemþireler Dergisi. 44(5-6):30-31. 8. Aral N. (1999), "Çocuðun Benliðinin Geliþmesinde Ana Baba Tutumlarýnýn Rolü. Sosyal Hizmetler Dergisi, s.34-37. 9. Öksüz Y(2005). Ergenin kiþilik geliþiminde ebeveynin rolü, 3 Aðustos 2005 tarihinde http://gridergi.8k.com/psikoloji/ergen.htm adresinden indirildi. 10..(2005). Ebeveyn tutumlarý, 2 Aðustos 2005'te www.benbigun.com/ ebeveyn- tutumlari. php adresinden indirildi. 11. Güneysu S (1982).Ana-babalarýn çocuklarýna karþý tutumlarý ve çocuklarýndaki davranýþ problemleri. H.Ü. Saðlýk Bilimleri Enstitüsü, Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi, Ankara. 12. Arý M, Bayhan P, Artan Ý (1997). "Farklý ana-baba tutumlarýnýn 4-11 yaþ grubu çocuklarýnda görülen problem durumlarýna etkisinin araþtýrýlmasý." 10.Ya-Pa Okul Öncesi Eðitimi ve yaygýnlaþtýrýlmasý semineri. 22-25 Mayýs 1995, Ya-Pa Yayýnlarý,s.23-38, Ýstanbul. 13. Karadaðlý A(1993). "Öðrenci hemþirelerin benlik saygýsý düzeyleri ile algýladýklarý okul yaþantýlarý arasýndaki iliþkinin incelenmesi." Türk Hemþireler Dergisi, 43(2):11-15. 14. Dowshen S Mesinger B (2005) Developing your child's self-esteem, 27 Temmuz 2005'te http://kidshealth.org/parent/emotions/feelings/self_estee mhtml adresinden indirildi. 15. Çuhadaroðlu F(1986). Adölesanlarda benlik saygýsý, Uzmanlýk Tezi, H.Ü. Týp Fakültesi, Ankara. 16. Kulaksýzoðlu A (1998). Ergenlik Psikolojisi, Remzi Kitapevi, Ýstanbul. 17. Pýnar R, Arýkan S (1998). "Hemþirelerde iþ doyumu: Etkileyen faktörler, iþ doyumu ile benlik saygýsý ve asersivite iliþkisi", VI.Ulusal Hemþirelik Kongresi Kitabý, GATA Hemþirelik Yüksekokulu, 14-16 Mayýs, s.159-170. 18. Yörükoðlu A(1986). Gençlik Çaðý, Türkiye Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý, Ankara, s.94. 19. Güngör E.(1998). Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, Ötüken Yayýnevi, Ýstanbul,. 20. Hatipoðlu Z(1996). Ergenlik çaðýndaki öðrencilerin benlik tasarým düzeyleri ile algýlanan anne davranýþlarý arasýndaki iliþkinin incelenmesi, Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi, Ýstanbul, 1996. 21. Çam O, Khorshid L, Altuð Özsoy S (2000). Bir hemþirelik yüksekokulundaki öðrencilerin benlik saygýsý düzeylerinin incelenmesi, Hemþirelik Araþtýrma Dergisi, 1(1):33-40. 22. Muhlenkamp A F, Sayles J A(1986). "Self - esteem, social support and positive health practices, Nursing Research, 35(6):334-338. 23. Gölbaþý Z(2003). Saðlýklý gençlik ve toplum için bir adým: Cinsel saðlýk eðitimi, Aile ve Toplum Dergisi, 5(2):6, 33-40. 24. Saydam Bahçivan R, Gençöz T (2005). Aile iliþkileri, ebeveynin çocuk yetiþtirme tutumu ve kendilik deðerinin gençler tarafýndan belirtilen davranýþ problemleri ile iliþkisi, Türk Psikoloji Dergisi, 20(55):61-74. 25. Urbanc K.(2001), "Adolescense happens to whole family", IUC Journal of Social Work 26 Ekim 2005'te http://www.bemidjistate.edu/sw_ journal/issue02/contenes.htm adresinden indirildi. 26. Felson RB, Zielinski MA. (1989), "Children's self esteem and parental Sopport, Journal of Marriage and the Family, 51:727-735. 27. Özbay H., Þahin N., Hýncal G. ve ark. (1991), "Ergenlikte benlik imajý, çalýþan ve öðrenci ergenler arasýnda karþýlaþtýrmalý bir çalýþma." Türk Psikiyatri Dergisi, 2(2):82-95. 28. Temel F., Maðden D. (1989), "Çocuk Yuvasýnda Kalan 9-10 Yaþlarýndaki Korunmaya Muhtaç Çocuklarýn Aile Bireylerini ve Ýliþkilerini Algýlamalarý", Saðlýk Dergisi, 61(4):34-42. Temmuz-Aðustos-Eylül 2006 15

16 Temmuz-Aðustos-Eylül 2006

Kadýnlarýn Enerji Tasarrufuna Ýliþkin Bilgileri * Öðr.Gör.Dr. Hülya ÖZTOP ** Yrd.Doç.Dr. Seval GÜVEN Özet Sürdürülebilir kalkýnmanýn en temel sorunlarýndan biri konutta kullanýlan enerjinin azaltýlmasýdýr. Kadýnlarýn geleneksel olarak üstlendikleri rolleri, onlarý bu hedefe ulaþmanýn kilit oyuncularýndan biri yapmaktadýr. Bu araþtýrma farklý öðrenim düzeyindeki kadýnlarýn konutun aydýnlatýlmasý, ýsýtýlmasý ve elektrikli büyük araçlarýn kullanýmý konusunda enerji tasarrufuna iliþkin bilgi düzeylerini belirlemek amacýyla planlanmýþ ve yürütülmüþtür. Bu amaçla toplam 560 kadýn araþtýrma kapsamýna alýnmýþtýr. Araþtýrma sonucunda kadýnlarýn öðrenim düzeyi yükseldikçe, konutun aydýnlatýlmasý, ýsýtýlmasý ve elektrikli büyük araçlarýn kullanýmý konularýndaki enerji tasarrufuna iliþkin bilgi düzeyi ortalama puanlarýnýn da yükseldiði saptanmýþtýr. Anahtar Kelimeler: Kadýn, enerji, enerji tasarrufu. Abstract One of the main problems of the sustainable economic development is to reduce the energy consumption. Traditional roles that have been undertaken by women make them key persons to reach this target. This research about energy saving during the usage of white goods as well as during the lighting and heating of the residence has been planned and conducted to determine the knowledge of women, who have different education levels. Scope of the research comprises of 560 women. The results show that together with increase in education level of women, it is observed the average score of the knowledge level about energy saving during the lighting and heating of the residence, usage of white goods, increase as well. Key Words: Woman, energy, energy saving. * Hacettepe Üniversitesi Ev Eko.Y.O. Aile ve Tük. Bil. Böl. ** Hacettepe Üniversitesi Ev Eko.Y.O. Aile ve Tük. Bil. Böl. Temmuz-Aðustos-Eylül 2006 17

Giriþ Ülkemizde ve dünyanýn geliþmekte olan ülkelerinde sanayileþme, kentleþme ve sosyal zenginleþmeye paralel olarak enerji talebi giderek artarken, insan hayatý için þart olan hizmetleri saðlayan enerji kaynaklarý ise sürdürülebilir olmayan tüketimden dolayý giderek azalmaktadýr [Agusman ve Nadar, 1999]. Konutlar enerjinin yaygýn olarak büyük miktarda tüketildiði alanlardan birisidir. Isýnma, aydýnlatma, temizlik, rekreasyon vb. faaliyetlerin yürütülmesinde aileler büyük ölçüde enerji tüketen araçlar kullanmaktadýrlar [Anon, 2001]. Ailelerin yaþam düzeylerinin devamýna ve geliþimine katkýsý olan evle ilgili faaliyetlerin istenen düzeyde gerçekleþtirilmesi, enerji kaynaklarýnýn rasyonel kullanýmýnýn öðrenilmesi ile mümkün olacaktýr [Matthews, 1986]. Bu nedenle günümüzde artýk, üretilen ya da satýn alýnan enerjinin etkin kullanýmýna iliþkin bilgi sahibi olma, üzerinde durulan en önemli konudur. Bireylerin enerji tasarrufu konusundaki bilgi yetersizliði ya da yanlýþ bilgi edinmeleri, enerji tüketimini azaltmak için etkili yöntemler geliþtirmelerini engelleyebilir [Kooreman, 1996]. Enerjiden tasarruf saðlamak için ne yapacaðýný bilmeyen bireylerden tasarrufta bulunmalarý da beklenemez. Bu araþtýrma farklý öðrenim düzeyindeki kadýnlarýn konutun aydýnlatýlmasý, ýsýtýlmasý ve elektrikli büyük araçlarýn kullanýmý konusunda, enerji tasarrufuna iliþkin bilgi düzeylerini belirlemek amacýyla planlanmýþ ve yürütülmüþtür. YÖNTEM Araþtýrma bölgesi olarak Ankara Ýli Altýndað Saðlýk Grup Baþkanlýðý, Mutlu Saðlýk Ocaðýnýn bulunduðu yerleþim bölgesi seçilmiþtir. Araþtýrma kapsamýna alýnacak örneklem sayýsýnýn belirlenmesinde örneklem geniþliði formülünden yararlanýlmýþtýr. Mutlu Saðlýk Ocaðýnda bulunan ev tespit fiþlerinden yararlanýlarak sistematik örnekleme yöntemi ile seçilen toplam 560 aile araþtýrma kapsamýna alýnmýþtýr. Araþtýrma verileri hazýrlanan anket formuna baðlý kalýnarak ailelerde eþlerden kadýnla yüz yüze yapýlan görüþmeler sonucu toplanmýþtýr. Konutun aydýnlatýlmasý, ýsýtýlmasý, çamaþýr makinesi, buzdolabý, ocak ve fýrýn, bulaþýk makinesi kullanýmý konularýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgileri saptamak amacýyla hazýrlanan sorularýn seçeneklerine 0, 1, 2 þeklinde aðýrlýk puanlarý verilmiþtir. Doðru seçeneðe "2", yanlýþ seçeneðe "1" ve bilmiyorum seçeneðine "0" puan verilmiþtir. Olumsuz cümleler ters kodlanarak deðerlendirilmiþtir. Konutun aydýnlatýlmasýna iliþkin tam puan 14, ýsýtýlmasýna iliþkin tam puan 20, çamaþýr makinesi kullanýmýna iliþkin tam puan 8, Buzdolabý kullanýmýna iliþkin tam puan 22, ocak ve fýrýn kullanýmýna iliþkin tam puan 16, bulaþýk makinesi kullanýmýna iliþkin tam puan 6'dýr. Kadýnlarýn enerji tasarrufuna iliþkin bilgilerini belirlemeye yönelik soru gruplarýndan aldýklarý ortalama puanlar üzerinde öðrenim düzeyinin etkisini belirlemede varyans analizi uygulanmýþtýr [Sümbüloðlu ve Sümbüloðlu, 1994]. BULGULAR VE TARTIÞMA Deneklere Ýliþkin Genel Bilgiler Araþtýrma kapsamýna alýnan kadýnlarýn %28.7'si "34-41", %25.5'i "26-33", %21.8'i "41-49", %13.0'ü "18-25", %10.9'u "50 ve üzeri" yaþ grubunda yer almaktadýr. Kadýnlarýn yarýdan fazlasý (%63.0) ilkokul ve daha az, %32.5'i ortaöðrenim %4.5'i ise yükseköðrenim düzeyine sahiptir. Kadýnlarýn Konutun Aydýnlatýlmasýnda Enerji Tasarrufuna Ýliþkin Bilgileri Araþtýrma kapsamýna alýnan 560 kadýnýn konutun aydýnlatýlmasýna iliþkin bilgilerini ölçmeyi amaçlayan 7 sorudan aldýklarý toplam ortalama 18 Temmuz-Aðustos-Eylül 2006

puan, 14 tam puan üzerinden, 10.506'dýr (Tablo 1). Öðrenim durumlarýna göre toplam ortalama puanlar incelendiðinde; yükseköðrenim düzeyindeki kadýnlarýn puanýnýn (10.920), ortaöðrenim (10.758) ve ilkokul ve daha az (10.363) öðrenim düzeyindekilerin puanýndan yüksek olduðu belirlenmiþtir (p<0.05) (Tablo 1). Bu durum öðrenim düzeyi yüksek olan kadýnlarýn konutun aydýnlatýlmasýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgi düzeylerinin yüksek olduðunu göstermektedir. Kadýnlarýn konutun aydýnlatýlmasýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgilerle ilgili her bir sorudan aldýklarý ortalama puanlar öðrenim durumlarýna göre incelendiðinde; en yüksek ortalama puaný, tüm öðrenim gruplarýnda, "aydýnlatmada enerji tasarrufunu saðlamak için az enerji tüketen Tablo 1. Kadýnlarýn Öðrenim Durumlarýna Göre Konutun Aydýnlatýlmasýnda Enerji Tasarrufu Bilgilerine Ýliþkin Ortalama Puanlar Kad?nlar?n Kadýnlarýn Konutun Ayd?nlat?lmas? Aydýnlatýlmasý Konusunda Enerji Tasarrufuna?li?kin Ýliþkin Bilgileri 1. Ayd?nlatmada Aydýnlatmada enerji tasarrufunu sa?lamak saðlamak için az enerji tüketen lambalar tercih edilmelidir 2. Flüoresan Floresan lambalar lambalar akkor lambalara akkor göre lambalara watt baþýna göre 3 veya watt 4 ba??na kat daha 3 veya fazla ýþýk 4 kat verir daha fazla???k verir 3. Lambalar?n Lambalarýn ve armatürlerin sýk s?k sýk s?k tozu alýnarak al?narak daha fazla enerji harca- harcamadan aydýnlatma ayd?nlatma miktarý artýrýlabilir miktar? artt?r?labilir 4. Daha verimli ayd?nlatma aydýnlatma saðlamak sa?lamak için fazla ýþýða????a ihtiyaç duyulan bölümlerde yüksek güçlü tek bir lamba yerine düþük dü?ük güçlü çok sayýda say?da lamba lamba kullanýlmalýdýr(-) kullan?lmal?d?r (-) 5. K?sa Kýsa bir süre için dahi olsa terk oda terk edildi?inde edildiðinde ýþýklar???klar söndürülmelidir söndürülmelidir 6. Çal??ma Çalýþma ve okuma s?ras?nda sýrasýnda odanýn odan?n tamam?n? tamamýný aydýnlatmak ayd?nlatmak gerekir (-) gerekir (-) 7. Aç?k Açýk renkli duvarlar, duvarlar, mobilyalar, mobilyalar, perdeler ve perdeler halýlar ýþýða ve yansýtýr hal?lar ve?????yans?t?r odanýn aydýnlatma ve odan?n ihtiyacýný ayd?nlatma azaltýr ihtiyac?n?azalt?r Ö? ÖÐRENÝM REN?M DÜZEYÝ DÜZEY??LKOKUL ÝLKOKUL VE ORTA YÜKSEK TOPLAM DAHA AZ AZ Ö? ÖÐRENÝM REN?M Ö? ÖÐRENÝM REN?M n = 353 n = 182 n = 25 N = 560 x sx x sx x sx x Sx Varyans Analizi Sonuçlarý Sonuçlar? sd K.O. F P 1,912 0,312 1,940 0,300 2,000 0,000 1,925 0,302 2 0,119 1,305 0,272 1,425 0,549 1,511 0,583 1,520 0,653 1,452 0,566 2 0,496 1,554 0,212 1,765 0,547 1,676 0,621 1,640 0,569 1,730 0,574 2 0,583 1,773 0,171 0,782 0,795 0,962 0,894 0,600 0,707 0,832 0,829 2 2,643 3,885 0,021* 1,960 0,269 1,896 0,440 2,000 0,000 1,941 0,331 2 0,297 2,737 0,066 0,830 0,932 1,000 0,986 1,240 0,970 0,904 0,956 2 3,216 3,551 0,029* 1,688 0,568 1,775 0,503 1,920 0,400 1,722 0,544 2 0,936 3,192 0,042* GENEL ORTALAMA 1,480 0,568 1,537 0,618 1,560 0,471 1,501 0,586 2 0,471 3,849 0,022* GENEL TOPLAM 10,363 10,758 10,920 10,506 *P<0.05 Temmuz-Aðustos-Eylül 2006 19

lambalar tercih edilmelidir" (ilkokul ve daha az: 1.912, ortaöðrenim: 1.940, yükseköðrenim: 2.000) (p>0.05) ve "kýsa bir süre için dahi olsa oda terk edildiðinde ýþýklar söndürülmelidir" (ilkokul ve daha az: 1.960, ortaöðrenim: 1.896, yükseköðrenim: 2.000) (p>0.05) cümlelerinden aldýklarý bulunmuþtur. Konuya iliþkin yapýlan çalýþmalarda normal ampul yerine floresan kullanmanýn enerji tasarrufuna büyük oranda katkýda bulunduðu, 18 watt'lýk bir floresanýn 75 watt'lýk bir ampul ile ayný verimlilikte aydýnlatma saðladýðý belirtilmektedir (Anon, 1999). Bu araþtýrmada tüm öðrenim düzeyindeki kadýnlarýn olumsuz olarak hazýrlanan (ilkokul ve daha az: 0.782, ortaöðrenim: 0.962, yükseköðrenim: 0.600) "daha verimli aydýnlatma saðlamak için fazla ýþýða ihtiyaç duyulan bölümlerde yüksek güçlü tek bir lamba yerine düþük güçlü çok sayýda lamba kullanýlmalýdýr" (p>0.05) (Tablo1) cümlesinden en düþük puaný almalarý ise özellikle bu konudaki bilgi ihtiyacýnýn daha fazla olduðu kanýsýný uyandýrmaktadýr. Kadýnlarýn Konutun Isýtýlmasýnda Enerji Tasarrufuna Ýliþkin Bilgileri Bir konutta ýsý; çatý, kapý, pencere, duvar ve döþemelerden kaybolur. Bu nedenle bu alanlarýn yalýtým malzemeleri ile ya da mobilyalarýn uygun biçimde yerleþtirilmesi ile izole edilmesi gereklidir. Pencere ve kapýlarýn kýþ aylarýnda yalýtýmýnýn saðlanmasý, perdelerin radyatörü örtmesinin önlenmesi, bacalarýn kýþ aylarýna girmeden temizlenmesi gibi konut kullanýmý ile ilgili deðiþiklikler enerji kaybýnýn azaltýlmasýnda etkin rol oynar [Bayraktar, 1987; Anon., 2000]. Tablo 2'de de görüldüðü gibi araþtýrma kapsamýna alýnan 560 kadýnýn konutun ýsýtýlmasýna iliþkin bilgilerini ölçmeyi amaçlayan 10 sorudan aldýklarý toplam ortalama puan, 20 tam puan üzerinden, 16.750'dir. Riecken ve Yavaþ (1979) tarafýndan yapýlan araþtýrmada da bireylerin enerji tasarrufuna iliþkin konular arasýnda en fazla konutun ýsýtýlmasýnda enerji tasarrufu ile ilgili bilgi sahibi olduklarý bulunmuþtur. Öðrenim durumlarýna göre toplam ortalama puanlar incelendiðinde; öðrenim düzeyi arttýkça kadýnlarýn konutun ýsýtýlmasýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgileri ile ilgili ortalama puanlarý da artmaktadýr (ilkokul ve daha az: 16.524, ortaöðrenim: 17.028, yükseköðrenim: 17.920) (p<0.05) (Tablo 2). Ersoy ve Kalýnkara (2002) tarafýndan yapýlan araþtýrmada da konut ýsýtmada enerji verimliliðine yönelik toplam tutum puanlarý bakýmýndan öðrenim düzeyinin etkili olduðu ve öðrenim düzeyi yükseldikçe puanlarda önemli artýþlar olduðu görülmüþtür. Konutun ýsýtýlmasýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgiler konusunda her bir sorudan alýnan ortalama puanlar öðrenim durumuna göre incelendiðinde; en yüksek puanýn, ilkokul ve daha az (1.997) ile ortaöðrenim (2.000) gruplarýnda "bacalar kýþ aylarýna girmeden önce kontrol edilerek temizlenmelidir" cümlesinden, yükseköðrenim düzeyinde birbirine eþit ortalama puanlarla (2.000) "bacalar kýþ aylarýna girmeden önce kontrol edilerek temizlenmelidir" ve "perdeler radyatör önünü örtmeyecek þekilde kapatýlmalýdýr" cümlelerinden, en düþük puanýn ise her üç öðrenim grubunda da olumsuz olarak hazýrlanan "çamaþýrlar radyatör üzerinde kurutulabilir" (p<0.05) cümlesinden alýndýðý belirlenmiþtir (ilkokul ve daha az: 0.844, ortaöðrenim: 1.121, yükseköðrenim: 1.240) (Tablo 2). Kadýnlarýn Çamaþýr Makinesinin Kullanýmýnda Enerji Tasarrufuna Ýliþkin Bilgileri Bir aracýn enerji kullanýmý, saatte harcadýðý enerji miktarýna ve kullaným süresine baðlý olmakla birlikte araçlarýn enerji ihtiyaçlarý, bilinçsizce kullanýmla da artar. Bu nedenle ailelerin araç kullanýmýnda minimum tüketimde bulunmak için neler yapýlabileceklerini bilmeleri, aracýn üretici talimatlarýna baðlý olarak kurulmasý, çalýþtýrýlmasý, bakýmýnýn yapýlmasý gibi kullanýmýna iliþkin bilgileri edinmeleri enerji tasarrufuna yardým eder ve aracýn ömrünü uzatýr [Caselman, 1993]. 20 Temmuz-Aðustos-Eylül 2006

Tablo 2. Kadýnlarýn Öðrenim Durumlarýna Göre Konutun Isýtýlmasýnda Enerji Tasarrufu Bilgilerine Ýliþkin Ortalama Puanlar Kadýnlarýn Konutun Isýtýlmasý Kad?nlar?n Konusunda Konutun Enerji Is?t?lmas?Konusunda Tasarrufuna Ýliþkin Enerji Bilgileri Tasarrufuna?li?kin Bilgileri 1. Doðalgaz Do?al veya tüplü gazlý gazl?sobalar yerine elektrik sobalarý sobalar?tercih tercih edilmelidir. (-) edilmelidir (-) 2. Hava giriþlerini giri?lerini önlemek için pencere ve ve kapýlarýn kap?lar?n her yýl izalasyonu her y?l izalosyonu saðlanmalýdýr? sa?lanmal?d?r 3. Yerleri halý hal?ile kaplamak zeminde ýsý kaybýný?s?kayb?n?azalt?r azaltýr. 4. Kalýn Kal?n perdeler kullanýlarak kullan?larak pencelerden pencerelerden ýsý kaybý?s? azaltýlabilir. kayb?azalt?labilir 5. Perdeler radyatör önünü örtmeyecek þekilde?ekilde kapatmalýdýr? kapat?lmal?d?r 6. Radyatör üzerine mermer veya ahþap ah?ap levha levhe konmamalýdýr? konmamal?d?r 7. Çamaþýrlar Çama??rlar radyatör üzerinde kurutulabilir. (-) (-) 8. Kullanýlmayan Kullan?lmayan odalar ýsýtýlmamalý?s?t?lmamal? ve ve kapýlar kap?lar?kapal? kapalý tutulmalý ancak bu odalarda tutulmal?ancak sýcaklýk belli bir bu derecenin odalarda s?cakl?k altýna da düþürülmemelidir. belli bir derecenin alt?na da dü?ürülmemelidir 9. Kullanýlan Kullan?lan odalarýn sýcaklýklarý odalar?n s?cakl???18-18-21 derece 21ºC aras?nda arasýnda tutulmalýdýr. tutulmal?d?r 10. Bacalar kýþ k?? aylarý- aylar?na girmeden girmeden önce önce kontrol kontrol edilerek temizlenmelidir. edilerek temizlenmelidir?lkokul ÝLKOKUL VE DAHA AZ ÖÐRENÝM Ö? REN?M DÜZEY? DÜZEYÝ ORTA YÜKSEK ORTA Ö? REN?M ÖÐRENÝM Ö? ÖÐRENÝM REN?M TOPLAM TOPLAM n = 353 n = 182 n = 25 N = 560 x sx x sx x sx x sx Varyans Analizi Sonuçlarý Sonuçlar? sd K.O. F P 1,697 0,667 1,802 0,551 1,680 0,748 1,730 0,636 2 0,699 1,732 0,178 1,929 0,316 1,885 0,437 1,920 0,400 1,914 0,364 2 0,120 0,905 0,405 1,700 0,640 1,626 0,731 1,880 0,440 1,684 0,665 2 0,826 1,875 0,154 1,779 0,581 1,643 0,728 1,840 0,473 1,738 0,631 2 1,251 3,168 0,043* 1,816 0,474 1,890 0,419 2,000 0,000 1,848 0,448 2 0,632 3,178 0,042* 1,615 0,643 1,797 0,490 1,840 0,473 1,684 0,597 2 2,307 6,609 0,001* 0,844 0,930 1,121 0,962 1,240 0,970 0,952 0,951 2 5,683 6,404 0,002* 1,788 0,587 1,797 0,583 1,920 0,400 1,796 0,578 2 0,205 0,612 0,543 1,360 0,562 1,467 0,563 1,600 0,500 1,405 0,563 2 1,186 3,785 0,023* 1,997 0,053 2,000 0,000 2,000 0,000 1,998 0,042 2 0,001 0,292 0,747 GENEL ORTALAMA 1,652 0,545 1,703 0,546 1,792 0,440 1,675 0,547 GENEL TOPLAM 16,524 17,028 17,920 16,750 * p<0.05 2 0,663 6,893 0,001* Temmuz-Aðustos-Eylül 2006 21

Araþtýrma kapsamýna alýnan 560 kadýnýn çamaþýr makinesinin kullanýmýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgilerini ölçmeyi amaçlayan 4 sorudan aldýklarý toplam ortalama puan, 8 tam puan üzerinden 6.527'dir. Toplam ortalama puanlar öðrenim düzeylerine göre incelendiðinde; öðrenim düzeyi arttýkça kadýnlarýn çamaþýr makinesinin kullanýmýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgileri ile ilgili ortalama puanlarý da artmaktadýr. Ancak aralarýndaki farklýlýk istatistiksel açýdan önemsiz (p>0.05) bulunmuþtur (ilkokul ve daha az: 6.476, ortaöðrenim: 6.572, yükseköðrenim: 6.920). Çamaþýr makinesinin kullanýmýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgiler konusunda her bir sorudan alýnan ortalama puanlar öðrenim durumuna göre incelendiðinde; her üç öðrenim düzeyinde de kadýnlarýn "çamaþýr makinesi tamamen dolmadan çalýþtýrýlmamalýdýr" (ilkokul ve daha az: 1.960, ortaöðrenim: 1.923, yükseköðrenim: 1.920) ve "çamaþýr makinesinde tavsiye edilenden fazla deterjan kullanýlmamalýdýr" (ilkokul ve daha az: 1.909, ortaöðrenim: 1.929, yükseköðrenim: 2.000) cümlelerinden en yüksek puaný aldýklarý görülmüþtür. En düþük puanýn ise yine tüm öðrenim düzeylerinde olumsuz olarak hazýrlanan "çamaþýr makinesinde yüksek sýcaklýk derecelerinde çamaþýr yýkamak elektrik enerjisi tüketimini arttýrmaz" (ilkokul ve daha az: 1.264, ortaöðrenim: 1.385, yükseköðrenim: 1.600) (p<0.05) cümlesinden alýndýðý bulunmuþtur. Bu durum tüm öðrenim düzeyindeki kadýnlarýn yüksek sýcaklýk derecelerinde çamaþýr yýkamanýn elektrik enerjisi tüketimini arttýrdýðý konusunda bilgilendirilmeye gereksinim duyduklarýný ortaya koymaktadýr. Nitekim Türkiye Bilimsel ve Teknik Araþtýrmalar Kurumunun yaptýðý ölçümlerde deðiþik marka çamaþýr makinelerinin 90 0 C'de çalýþtýrýldýðý zaman 40 0 C'ye göre dört kat daha fazla enerji tükettiði ortaya çýkmýþtýr. Tübitak tarafýndan üç büyük ilde (Ýstanbul, Ankara ve Ýzmir) yapýlan araþtýrmada kadýnlarýn sadece %5'inin çamaþýr yýkarken 40 0 C ile 90 0 C arasýnda dört kat daha fazla elektrik tüketimi olduðunu bildikleri belirlenmiþtir. Ayrýca araþtýrmada kadýnlarýn çoðunluðunun kir ve lekelerin ancak yüksek ýsý derecesinde temizleneceðini düþündükleri belirtilmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlýðý bünyesindeki Ulusal Enerji Tasarrufu Merkezi de yayýnladýðý broþür ve kitapçýklarda çamaþýr yýkama ile ilgili olarak düþük ýsý kullanýlmasý ve kullaným kýlavuzlarýnda belirtilen doluluk oranýna uyulmasýný tavsiye etmektedir [Anon, 2003]. Kadýnlarýn Buzdolabý Kullanýmýnda Enerji Tasarrufuna Ýliþkin Bilgileri Aracýn doðru þekilde kullanýlmasýný bilmek enerji tasarrufu açýsýndan çok önemlidir. Doðru kullanýldýðý sürece bir buzdolabý iyi bir depolama olanaðý oluþturarak alýþveriþ ve ulaþýma harcanan para, zaman ve enerjiden de tasarruf saðlayacaktýr. Ayný zamanda bir buzdolabýnýn harcadýðý enerji miktarý defrost sistemine, büyüklüðüne, izolasyon durumuna, oda sýcaklýðýna, buzdolabýnýn yerleþim yerine ve aile üyelerinin kullaným biçimlerine baðlýdýr [Caselman, 1993; Du Bois ve ark. 1998]. Araþtýrma kapsamýna alýnan 560 kadýnýn buzdolabý kullanýmýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgileri ile ilgili 11 sorudan aldýklarý toplam ortalama puan 22 tam puan üzerinden 17.798'dir. Öðrenim düzeyi arttýkça kadýnlarýn buzdolabý kullanýmýnda enerji tasarrufu bilgilerine iliþkin ortalama puanlarý da artmaktadýr (p<0.05) (ilkokul ve daha az: 17.612, ortaöðrenim: 18.060, yükseköðrenim: 18.520). Buzdolabý kullanýmýnda enerji tasarrufuna iliþkin bilgilerle ilgili her bir sorudan alýnan ortalama puanlar öðrenim düzeyine göre incelendiðinde; yükseköðrenim düzeyindeki kadýnlarýn "buzdolabýnda mevsimlere göre ýsý ayarý yapýlmalýdýr" ve "buzdolabýna sýcak yiyecekler konulmamalýdýr" cümlelerinden tam puan (2.000) aldýklarý, ilkokul ve daha az (1.994) ve ortaöðrenim düzeyindeki (1.995) kadýnlarýn ise en yüksek 22 Temmuz-Aðustos-Eylül 2006

puaný "yiyeceklerin kapalý olarak yerleþtirilmesine dikkat edilmelidir" cümlesinden aldýklarý belirlenmiþtir. Bu konuda en düþük puanýn ise tüm öðrenim düzeylerinde olumsuz olarak hazýrlanan "geniþ buzdolaplarý küçük olanlardan daha az enerji harcar" cümlesinden alýndýðý saptanmýþtýr (ilkokul ve daha az: 1.022, ortaöðrenim: 1.131, yükseköðrenim: 1.160). Kadýnlarýn olumsuz olarak hazýrlanan "buzdolabý kapaðýnýn sýk sýk açýlmasý enerji tüketimini etkilemez" cümlesinden aldýklarý ortalama puanlarýn öðrenim düzeyinin yükselmesine baðlý olarak artmasý da dikkat çekicidir (p<0.05) (ilkokul ve daha az: 1.232, ortaöðrenim: 1.533, yükseköðrenim: 1.640). Ülkemizde ailelerin hemen hemen tamamýnýn buzdolabýna sahip olduðu dikkate alýndýðýnda; hem sürekli kullanýlmasý hem de harcadýðý enerji miktarýnýn yüksek olmasý nedeniyle enerji tasarrufu açýsýndan buzdolabýnýn doðru þekilde kullanýlmasý için tüm öðrenim düzeyindeki kadýnlarýn, özellikle de düþük öðrenim düzeyindekilerin bu konuda daha fazla bilgi edinmelerinin gerekliliði de açýkça ortaya çýkmaktadýr. Nitekim Kalýnkara ve Ersoy tarafýndan (2000) yapýlan araþtýrmada düþük sosyo-ekonomik düzeydeki kadýnlarýn enerji tasarrufu konusunda yeterli bilgiye sahip olmamalarý nedeniyle sorumluluklarýný yerine getiremedikleri ve enerji tasarrufu eðitimine daha fazla gereksinim duyanlarýn düþük sosyoekonomik düzeydekiler olduðu belirtilmiþtir. Kadýnlarýn Ocak ve Fýrýnlarýn Kullanýmýnda Enerji Tasarrufuna Ýliþkin Bilgileri Mutfaklarda kullanýlan piþirme araçlarýnýn kullanýþlý ve yüksek verimli olmasý kullanýlan enerjiyi büyük ölçüde azalmaktadýr. Ýster elektrik enerjisi, isterse gaz kullanýlsýn ocakta yemek piþirme, fýrýnda yemek piþirmeden daha ekonomiktir [Akkaya ve Güven, 2000]. Piþirme iþlemi için baþlangýçta yüksek sýcaklýk gerekebilir ancak kaynama baþladýktan sonra ocak alevi piþirmeyi saðlayacak en düþük ayara getirilmelidir. Ayrýca mümkünse piþirme iþleminde az su kullanýlarak tencere kapaðýnýn sýkýca kapatýlmasý da enerji tasarrufu saðlar. Piþirme sýrasýnda tencere içerisinde oluþan basýnç nedeni ile yüksek ýsý saðlayan basýnçlý tencereler ise piþirme süresini kýsaltarak enerji harcamasýný azaltýrlar [Erel, 1978]. Fýrýnda piþirme iþlemlerinde de fýrýn kapaðýnýn sýk sýk açýlmamasý, gerekli olmadýkça ön ýsýtma yapýlmamasý, donmuþ yiyeceklerin fýrýnda piþirilmeden önce çözdürülmesi, az miktardaki yiyeceklerin mümkünse küçük fýrýnda piþirilmesi kullanýlan enerjiden maksimum fayda saðlar [Caselman, 1993; Albrecht, 1998]. Bu araþtýrmada kadýnlarýn (n=560) ocak ve fýrýnlarýn kullanýmýnda enerji tasarrufuna iliþkin 8 cümleden aldýklarý toplam ortalama puan 16 tam puan üzerinden 12.565'dir. Öðrenim düzeyi yükseldikçe kadýnlarýn ocak ve fýrýnlarýn kullanýmýnda enerji tasarrufu bilgilerine iliþkin ortalama puanlarý da yükselmektedir. Ancak fark istatistiksel açýdan önemsiz (p>0.05) bulunmuþtur (ilkokul ve daha az: 12.511, ortaöðrenim: 12.627, yükseköðrenim: 12.920). Bu konuda her bir sorudan alýnan ortalama puanlar öðrenim düzeyine göre incelendiðinde; her üç öðrenim düzeyinde de en yüksek puanýn "yemek kaynamaya baþladýktan sonra ocak alevi iyice kýsýlmalýdýr" cümlesinden (ilkokul ve daha az: 1.992, ortaöðrenim: 1.978, yükseköðrenim: 2.000) (p>0.05), en düþük puanýn da olumsuz olarak hazýrlanan "piþirme iþleminde fýrýn yerine ocak tercih edilmesi daha çok enerji tüketilmesine neden olur" cümlesinden alýndýðý görülmüþtür (ilkokul ve daha az: 0.983, ortaöðrenim: 1.017, yükseköðrenim: 1.320) (p>0.05). Kadýnlarýn Bulaþýk Makinesi Kullanýmýnda Enerji Tasarrufuna Ýliþkin Bilgileri Ailelerin tükettiði yiyeceklerin depolanmasý ve hazýrlanmasý yanýnda piþirme ve serviste kulla- Temmuz-Aðustos-Eylül 2006 23