Akın Pala, akin@comu.edu.tr http://akin.houseofpala.com
YAPAĞI anlamı Yapağı denince geniş anlamda hayvanlar üzerinden kırkılan ve bükülüp iplik yapılabilen ve dokuma dökümü endüstrisinde kullanılan her türlü hayvansal kıllar anlaşılır.
YAPAĞI Çeşitleri İnce bir örnek yapağı Merinos Rambouillet Orta İnce yapağı Dorset Cheviot Hampshire Southdown Suffolk
Cheviot Border Leicester ile benzer bölgede geliştirilmiş, fakat ona göre daha dayanıklı dağ koyunu.
Uzun yapağı tipi Cotswold Leicester Lincoln Melez yapağı Columbia Corriedale Targhee Panama YAPAĞI Çeşitleri
Halı-kilim YAPAĞI Çeşitleri Türkiye yerli koyunları Asya-Afrika Afrika yerli koyunları Kürk tipi Karagül Kıl koyunu Kameron koyunu Senegal Niger koyunu
YAPAĞI Çeşitleri Kıl koyunları Kaba-karışık yapağı İnce yapağılı Kürk koyunu şeklinde sınıflandırılabilir.
YAPAĞI anlamı Hayvansal kılların yapağı olması için İncelik Birörneklik Uzunluk Uzama kabiliyeti Parlaklık Yumuşaklık gibi özelliklere sahip olması lazımdır. İnsanda domuzda kıl, diğerleri kürk yapağı
YAPAĞI çeşitleri Yapağı üretiminde dünyada en önemli hayvan koyundur. Koyundan başka Tiftik keçisi Keşmir keçisi Deve (yün) Lama Alpaka elde edilen kıl materyali yapağıdır. Ankara tavşanı tüyü vardır.
YAPAĞI çeşitleri-koyun Dünya da yapağı veren hayvanlar içinde en geniş sayıyı oluşturur Yapağı denince anlaşılan koyun yapağısıdır. Dünyada sırasıyla en çok yapağı, tiftik, Ankara tavşanı tüyü (Çin), Keşmir ve Alpaca tüyü üretilir.
YAPAĞI çeşitleri-tiftik Tiftik anavatanı Anadolu dur. Adını Ankara dan aldığı için bütün dünyada Angora keçisi (Angora( Goat) ) olarak tanınır. Dünya ülkeleri içinde Ankara keçisi yetiştirmesi, tiftik üretimi, çeşitli endüstrilerde tiftik kullanılması bakımından Güney Afrika ve ABD başta gelmektedir, Türkiye 3. sıradadır.
Tiftik-Tarih Tarih 19. yüzyılın başlarına kadar sadece Türkiye İspanyada da Merinos ihracı yasaktı Avrupa da tiftik işleme endüstrileri kuruldu Türkiye üretimi Dünya için yetersiz Avrupa da yetiştirme denemeleri başarısız 1838 Afrika-300 hayvan Sonraki yıllarda ABD ye partiler Texas ve New Mexico da en uygun koşulları bulan keçi önemli bir kol
Tiftik-Texas Texas Texas da geniş örgütlü bir tiftik yetiştirme derneği vardır. Bu dernek özellikle damızlık seçimi ve hayvanların sürü defterine kayıt işini yürütür. Bu şekilde kemp kıllar hemen hemen yok edildiği gibi uzun, parlak ve kırkım ağırlığı yüksek tiftik keçisi yetiştirme de başarı sağlanmıştır. Türk tiftiğinde kemp kıl oranı yüksektir (%2( %2-6) Güney Afrika %1-2, USA de %2-4
TEXAS ANGORA GOAT RAISERS' ASSOCIATION
Tiftik-Ankara Türkiye tiftiğin anavatanıdır ve halen geniş bir yetiştiriciliği vardır. Ankara keçisinden alınan beyaz, parlak ve uzun kıllara tiftik denir ve bunlar lülelenmiş durumdadır. Uzunluk 20-25 25 cm civarındadır. Koyun yapağısı genelde daha kısa olup 5-105 cm Leicester Longwool 15-25 cm yapağı
Tiftik-Ankara Genelde en uzun tiftik boyun ve omuz bölgelerindedir, arka kısma doğru gidildikçe tiftik kısalır. Yapağı yılda bir kez kırkılırken, tiftik yılda en az iki kez kırkılır. Yılda 5-85 8 kg tiftik üretebilirler. Tiftik yoğun olduğu için dış parazitlere dayanıksızdır ve sürekli tiftik üretiminden dolayı yüksek protein ihtiyaçları vardır. Kötü besleme kaliteyi düşürür.
Tiftik-Ankara İncelik, cinsiyete, yaşa ve vücut bölgesine göre değişir. Tiftik incelik açısından üç sınıfa ayrılır İnce tiftik 26-30 mikron Normal tiftik 30-36 36 mikron Kaba tiftik 36-42 mikron
Tiftik-Ankara Keşmir 18 mikron, Ankara tavşanı tüyü 12-16 16 mikron inceliğindedir. Koyun yapağısı 18-60 mikron arası Kültür ırkları 25-30 mikron, daha incesi çok nadir 1 mikron=metrenin milyonda biri 1cm=10mm, 1mm=1000mikron İnsan saçı 30-120 mikron arası kalınlıktadır. 10 mikron dan küçük cisimler gözle görülemez
Tiftik Genç hayvanların tiftiği yumuşaktır. Yaşlandıkça tiftikte kıvrım derecesi, lülelenme ve parlaklık geriler, tiftik donuk beyaz renk alır. Tiftik kalitesi Türkiye de yüksektir fakat siyah kıl keçileri melezlemeleri kaliteyi bozmaktadır. Türk tiftiğinde kemp kıl oranı yüksektir (%2( %2-6)
2008 yılı Tiftik Teşvikleri Tiftik ve Yapağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (Tiftikbirlik( Tiftikbirlik)'ne ve/veya kooperatiflerine satan üreticilere destekleme primi: Oğlak tiftiği 10 YTL/kilogram Ana mal (ince, iyi, sıra, hafif) 9 YTL/kilogram Tali 7 YTL/kilogram
Türkiye Tiftik Sınıfları A - Esas tiftikler, Birinci oğlak, İkinci oğlak, İnce tiftik, İyi tiftik, Sıra tiftik, Kastamonu tiftiği, Konya dağ tiftiği, Konya ova tiftiği, Çengelli tiftiği.
Türkiye Tiftik Sınıfları B - Tali tiftikler. Renkli (Boz) tiftik, Yağlık tiftik, Hafif tiftik, Sarı tiftik, Deri tiftiği, Şekeri tiftik, Alata tiftik, Pıtraklı tiftik, Kart tiftik.
Tiftik ABD de tiftik de kalite sınıfları şöyle ayırt edilir: Oğlak Bir yaşlı İki yaşlı Üç yaşlı Sararmış ve çakıldaklı Kempli tiftik
Keşmir yünü Keşmir keçisinden elde edilir (Tibet keçisi) Dünyaca ünlü (cashmere( cashmere) ) Keşmir şalları Hindistan in kuzeyinde Keşmir dağ vadilerinde yetiştirilen keçilerden elde edilen materyalden yapılır. Keşmir keçisi Tiftik keçisinden biraz daha küçüktür En çok ihracat Çin den yapılmaktadır.
Keşmir yünü Keçide düz, kalın ve uzun bir kıl örtüsü, altında ince bir alt kıl örtüsü İnce alt kıllar taranmak suretiyle keçinin vücudundan toplanır Yün doğal olarak beyaz, gri ve mor renklerde veya karışımı olur. Her yıl Haziran da kıllarını dökerler Bundan birkaç hafta önce taranır.
İran keçisi yünü İran keçisinin kaba üst kılları altındaki ince alt kıl tabakası İran keşmiri denir fakat normal Keşmir den daha kaba ve daha değersiz
Lama-Alpaka yünü Güney Amerika da yetiştirilen Lama ların vücutlarında kaba, uzun ve kalın bir kıl tabakası vardır, altında ince bir kıl örtüsü. Kürk yapımına elverişli Alpaka nın Lama dan farkı, Alpaka da bu ince kıllar arasında kaba kıllar yoktur. İki senede bir kırkılır. Alpaka yünü dünyaca tanınmış değerli kumaşların yapımında kullanılır.
Lama-Alpaka yünü Alpaka bazen yenir ama genelde uzun güzel yapağısı için beslenir. Lama Troy filminde görünüyor ama esasen Latin Amerika hayvanıdır. Yük taşımak için Yük arabası çekmek için Pet olarak Golf caddy olarak Koyun keçi bekçisi olarak kullanılabilir.
Alpaka
Lama
Deve yünü Her yıl ilkbaharda develerin tüy dökme mevsiminde deve kervanlarının en arkasındaki deve üzerinde bir sepet bulunur ve küçük yumaklar halinde dökülen kıllar toplanıp sepete konur. Devenin kıl örtüsü Keşmir keçisi gibi karışıktır. Üstte ki kaba kılların altında ince bir kıl tabakası vardır=deve yünü.
Chinchilla Fare türü hayvandır (rodent( rodent) Tavşan büyüklüğündedir. Nocturnal olduğu için iyi bir pet olmaz 150 cm zıplayabilir. Güney Amerika Ande dağları (Chili( Chili=Şili)anavatanıdır Vahşi populasyonu 19. yüzyıl sonunda azaldı, artık çiftliklerde Evciller ot-saman yerken vahşileri böcek, meyve, tohumlar yer Kürkleri çok yumuşaktır çünkü her bir kıl folikülünden yaklaşık 60 saç teli çıkar. Kürkünün rengi genelde birörnek olup küçük eşyalar yapılabilir ya da birleştirilip büyük giysiler olur
Chinchilla Royal Persian Angora Chinchilla Texas da 1960 larda mutasyon olarak ortaya çıkmış, kaybolmak üzere iken 1997 de bir çiftin çabaları ve seleksiyonmelezleme ile yeniden canlanmıştır.
Chinchilla
Yapağı Verimi Ölçütleri Neye göre seleksiyon yapılacak: Kirli yapağı verimi (kg) Kırkımdan sonra koyundan çıkarılan gömlek ağırlığı Temiz yapağı verimi (kg) Kirli yapağının yıkandıktan sonraki ağırlığıdır. Randıman (%) Temiz yapağı veriminin kirli yapağı verimine oranı
Yapağı Verimi, Kalite Bradford, Britanya sistemi (spinning( count= S) 1 pound (lbs) ağırlığında yıkanmış ve taranmış yünlerden 560 yard uzunluğunda kaç yumak elde edileceği ölçülür 1 yard=0.9144 m, 1 metre=1.094 yards 560 yards=512 metre Yün inceldikçe yumak sayısı artar ve S şeklinde belirtilen rakam artar. 40 S, 1 pound temiz yünden 560 yard uzunluğunda 40 yumak çıkacak demektir. Kaba, 60 mikron kıllarda 40 yumak, ince, Keşmir gibi 18 mikron olanlardan 80 yumak çıkar.
Yapağı Verimi, Kalite Amerikan kan derecesi sistemi Merinos kan seviyesine göre ½ kan ¼ kan gibi derecelendirilir. ½ kan derecesi yaklaşık 50 S-60 S denk gelir = yaklaşık 20-25 25 mikron olur. 1970 lerde mikron S S in yerini almıştır. Alman sistemi 18 mikron AAAAA, 18-20 AAAA, 20-22 22 AAA (en ince) 22-24 24 mikron AA, 24-26 26 A (1/2 kan) 26-30 mikron B, (3/8 kan) 30-40 mikron C ve D, (1/4 kan) 45-60 mikron E, (1/4 den aşağı) 60 mikron ve üstü E ve F (adi ve kaba kıl, recep ivedik)
Yapağı Verimi Ölçütleri Yapağı özellikleri: Yapağının niteliğini-kalitesini belirleyen özelliklerdir: İncelik Uzunluk Birörneklik Sıklık Kıvrım sayısı Esneklik Direnç Parlaklık Renk Yumuşaklık
Yapağı Verimi Ölçütleri: İncelik Kaliteyi belirleyen birincil özelliktir. İncelik üzerine etkili faktörler: İç etmenler Irk Cinsiyet Yaş Vücut kısımlarının etkisi Dış etmenler Beslenme Üreme Hastalık Bakımın etkisi Toprak çeşidi İklim
İncelik-İç etmenler Irk etkisi Cinsiyet: Erkek daha kaba yapağı Yaş: Yavru iken daha yumuşak Merinos koyunlarında 3-43 4 yaşına kadar kabalaşma olur, biraz daha devam eder ve 6-76 7 yaşından sonra tekrar incelme görünür. Vücut kısımlarının etkisi: En ince yapağı omuzda ve yanda En kaba yapağı but, anüs ve karın altında, ayaklara geçişte yapağı iyice kabalaşır Boyundaki deri kıvrımı kısımlarında yapağı kabadır
İncelik-Dış etmenler Beslenmenin etkisi: İyi beslenen hayvanlarda yapağı esnek, yumuşak, parlak ve normal kalınlıkta, Kötü beslenen hayvanlarda kıllar birçok noktada incelmiş, donuk, yağsız ve kuru olur. Kusurlu ve kopuk bu yapağı incelmesi kötüdür ve aç bırakarak yerli koyunların yapağılarını inceltmek istenmez. Besi yetersizliğinden yağ bezleri salgısı azalır, kıllar iyi yağlanmaz ve dış etkilere karşı korunamaz (kırık ve donuk saçlar, şampuan reklamları) Uniform bir incelik değil, değişik noktalarda incelir.
İncelik-Dış etmenler Üremenin etkisi: Karnında yavru büyüten (ana) ve aşımda fazla kullanılan (erkek) hayvanların yapağıları biraz incelir, Özellikle dişilerde görülür çünkü yavru, ananın kaynaklarını tüketir.
İncelik-Dış etmenler Hastalığın etkisi: Hasta hayvan kılı ince-donuk Bakımın etkisi: Bakımsız hayvanlarda (havasız, karanlık, izbe yerlerde beslenen) yapağı kabalaşır. Toprak çeşidi: Kumlu ve ağır kireçli topraklarda yapağı sert ve kaba olur. Çünkü otlar tam gelişmemiştir hayvan sert koşullarda yetişir ve beslenme kötü olur.
İncelik-Dış etmenler İklimin etkisi: Sert ve soğuk iklim yapağıyı kabalaştırır. Bunun dışında, ince yapağılı hayvanlar nemli deniz iklimine götürülürse yapağıda kabalaşma görülür. İyi kalitede yapağı için nemi az ortama ihtiyaç duyulur. Tiftiğin kalitesi, Orta Anadolu dan uzaklaşıp sahil bölgelerine gidildikçe düşer.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Uzunluk Yapağının uzun olması arzu edilir. Karayaka koyunları en uzun yapağılı yerli koyundur, fakat birörnek değildir, yapağıları dokuma endüstrisi için değer taşımaz. 2 kg yapağı verirler, 21-28 28 cm uzunluk, %65 randıman Çok ince ve birörnek bile olsa iplik yapmak için yeteri kadar uzun değilse kumaş yapılamaz.
Uzunluk Lüle uzunluğu: hiç çekmeden yapağının uzunluğu Gerçek uzunluk:kılların iki ucundan çekilerek kıvrımları düzeltildikten sonra bulunan uzunluktur.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Birörneklik Kılların kimi çok kalın, kimi çok ince olursa, bunlar beraber büküldüğünde düz olmayan, düzensiz iplikler meydana gelir. Kılların kimi uzun, kimi kısa ise, kıllar ipliğin kimi kısmında uzun bir mesafe üzerinden, kimi yerde kısa bir mesafe üzerinden sarılır ve iplik bazı yerlerde sağlam bazı yerlerde sakat olur.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Direnç Her tarafı sağlam olduğu halde açlık ya da hastalık yüzünden bir yerinde boğum ve sakatlık bulunan yapağı çabuk kopar. Yapağının direnci, yapağı kıllarının kopuncaya kadar dayanabildikleri ağırlığın gram cinsinden ifadesidir.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Direnç İki türlü direnç ölçülür: Mutlak direnç: : Ucuna ağırlık konan herhangi bir yapağı kılının kopma anından önce dayanabildiği ağırlık, gr. Merinos kılı 25-30 gr da koptuğu halde yerli koyunlarımızın kaba kılları 60-70 gr da kopar. Kaba kıl, mutlak direnç de ince merinos kılından daha dayanıklıdır. Göreli (oransal) direnç: : Ölçülen gram cinsinden kılın enine kesiti üzerinde bir birim alana isabet eden miktarıdır. Yapağı kılının daire şeklinde ya da elips şeklinde olan enine kesiti üzerinde mikron kareye gram olarak hesap edilir. Merinoslarda, bu direnç daha fazladır. Ölçmek için çeşitli aletler vardır. Bunlar mekanik aletler olabilir fakat optik fiber diameter analyzer gibi aletler de vardır.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Esneklik Esneklik gösteren kıllar,basınç ya da çekme ortadan kalktıktan sonra eski şeklini alır. Kaba-karışık yapağılardan yapılmış düşük kaliteli kumaşlar, pantolon dizi ve ceket kollarında dirsek kısmından çok çabuk gevşer ve çıkıntı yaparlar. Kalın kıllarda esneklik daha az, öz kanalı bulunmayan ince kıllarda daha fazladır.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Karakter Yapağıyı göze cazip gösteren ve kumaşın kalitesine etki yapan yumuşaklık, parlaklık, kıvrım ve renk gibi özellikler karakteri oluşturur.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Karakter Yumuşaklık: İnce birörnek yüksek kaliteli yapağı veren koyun ırklarında genellikle yapağı yumuşak olur, diğerleri az yağlı, sertçe ve kuru olurlar. Parlaklık: Kötü koşullarda beslenen yada hastalık geçiren hayvanlarda yapağı donuk renkli olur.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Karakter Kıvrım: Kaba yapağılarda kıvrım sayısı azdır. Renk: Düz beyaz yapağı için ideal renktir. Yapağı kendi beyaz olduğu halde az miktarda siyah ya da koyu renkli kıllar bulunursa koyu renge boyanması zorunlu olur. Beyaz renk yapağı ise her renge boyanabilir.
Seleksiyon Yapağı verimiyle bağlantılı özelliklerin kalıtımı ve tekrarlanma derecesi tahminleri yüksek düzeydedir. Bu özelliklerin seleksiyonla ıslahında genellikle bireysel seleksiyondan yararlanılır.
Melezleme Yapağı tipi yeni koyun ırklarının elde edilmesinde çevirme ve birleştirme melezlemesinden yüksek düzeyde yararlanılır. Genelde Avrupa kaynaklı Merinoslar kullanılmıştır.
Melezleme Yapay liflerin devreye girmesi ve yapağıdan sağlanan gelirlerin azalması ile etçi-yapağıcı tipler. Artık çok ince yapağı veren merinos tipleri yerine birörnek yapağılı etçi-yapağıcı tipler üretilmiştir Alman-et merinosları Rambouillet
Yapağı tipi koyunların özel muayenesi ve seçimi Yapağı üretimi başlıca gelir kaynağı ise kırkım ağırlığı ve yapağı kalitesi birinci derecede önem kazanır: Yapağı lülesini oluşturan kıllar uzun ince, bir örnek ve kıvrımlı. Yün gömleği sık, temiz ve parlak renkli Yün içinde siyah ya da diğer renkli kıllar ya da kaba kemp kılları olan hayvanlar sürüden atılmalıdır. Ayıklama nedir?
Yapağı tipi koyunların özel muayenesi ve seçimi Vücut yapısı bakımından yapağı tipi koyunlar et tipinden farklıdır Genişlik ve derinlik et ırkı kadar fazla gelişmemiş ve dolgun yuvarlak vücut yapısı teşekkül etmiştir. Eski dönemlerin narin ve ince vücutlu yapağı tipi koyunları bugün terkedilmiştir. Bugünün ideal yapağı tipi koyunu kabul edilen Rambouillet büyük ölçüde et yönüne doğru gelişme kaydetmiştir.