SES BİLGİSİ
SESLER VE SES UYUMLARI
Türkçede sesler, ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese ünlü denir. Ünlüler kendi başına hece oluşturabilir ve her hecede sadece bir ünlü bulunur. Türkçede sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü
Ünlüler şu biçimde sınıflandırılır: A. Dilin durumuna göre: 1.Kalın ünlüler: a, ı, o, u 2.İnce ünlüler: e, i, ö, ü B. Dudakların durumuna göre: 1.Düz ünlüler: a, e, ı, i 2.Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü C. Ağzın açıklığına göre: 1.Geniş ünlüler: a, e, o, ö 2.Dar ünlüler: ı, i, u, ü
Ünlülerin nitelikleri aşağıdaki çizelgede toplu olarak gösterilmiştir: Düz Yuvarlak Geniş Dar Geniş Dar Kalın a ı o u İnce e i ö ü
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (KALINLIK - İNCELİK UYUMU)
Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a,ı,o,u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü (e,i,ö,ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur. Örnek: adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb.
Bazı Türkçe sözcüklerin asılları büyük ünlü uyumuna uyduğu halde, zamanla bu sözcükler değişime uğramıştır. Bu sözcükler artık büyük ünlü uyumuna uymamaktadır. Örnek: ana anne alma elma karındaş kardeş
Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örnek: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb. Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örnek: ve, tek, Türk, kurt, yaş, kat, su, yıl vb.
ÜNLÜ (HECE) DÜŞMESİ İkinci hecesinde dar ünlülerden (ı,i,u,ü) bulunan, sonu ünsüzle biten iki heceli bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek gelirse ikinci hecedeki dar ünlü düşer. ağız + ı ağzı burun + u burnu alın + ı alnı fikir + i fikri
devir + im : devrim kıvır + ım : kıvrım emir + i : emri savur + uk : savruk keşif + i : keşfi metin + i : metni karın + ı : karnı resim + e : resme ufuk + u : ufku yalın + ız : yalnız
NOT: İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz. Ağız ağıza konuşuyorlardı. Burun buruna geldik.
Yapım eki alan bazı sözcüklerde görülebilir: sıyır + ık sıyrık ayır +ım ayrım yanıl +ış yanlış ileri + le ilerle yumurta + la yumurtla oyun + a oyna sarı + ar sarar koku + la kokla uyu + ku uyku
Arapçadan dilimize girmiş bazı sözcükler ünlüyle başlayan ek aldıklarında veya etmek, olmak, eylemek gibi yardımcı eylemlerle birleştiklerinde ünlü düşmesi görülebilir. akıl+ ı aklı sabır + etmek sabretmek kahır + olmak kahrolmak keşif + etmek keşfetmek
NOT: Yardımcı eylemle(etmek, olmak, eylemek, kılmak) oluşan birleşik eylemler de ünlü düşmesi olursa bu eylemler birleşik yazılır. fark + etmek fark etmek (Ünlü düşmesi yok ayrı yazılır.) seyir + etmek seyretmek ( i sesi düşmüş yani ünlü düşmesi var birleşik yazılır.)
Bazı sözcükler birleşirken iki sözcüğün arasında kalan hece veya ünlü düşebilir. Bu ses olayına aşınma da denir. kayın + ana kaynana ne + için niçin kahve + altı kahvaltı ne + asıl nasıl
Konuşma dilinde de ünlü düşmesi görülebilir. ne+ oldu noldu
NOT: İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez. içerde değil içeride, dışardan değil dışarıdan, ilerde değil ileride, şurda değil şurada, burda değil burada, orda değil orada, yukarda değil yukarıda, aşağda değil aşağıda
Örnek soru: Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünlü düşmesi yoktur? A) Bugün cümle türlerinden devrik cümleleri işledik. B) Köye gittiğimizde dedemin kabrini ziyaret ettik. C) O, sevdiğine gönülden bağlı bir çocuktu. D) Seninle gurur duyuyoruz, sen bizim göğsümüzü kabarttın.
ÜNLÜ DARALMASI a,e düz-geniş ünlülerinden biriyle biten eylemlere -yor eki eklendiğinde bu a,e sesleri daralır, ı,i,u,ü olur. bekle-yor bekliyor sula-yor suluyor ağla-yor ağlıyor gülme-yor gülmüyor
UYARI: Yalnızca de- ve ye- fiilleri -yor eki almadan da daralmaya uğrayabilir. de-y-en diyen de-y-ecek diyecek ye-y-en yiyen ye-y-ecek yiyecek
Olumsuzluk eki -ma, -me den sonra -yor eki geldiğinde ekin sonundaki a,e ünlüleri daralır. sev-me-yor anla-ma-yor sevmiyor anlamıyor Sonu a,e ünlüleriyle biten bazı sözcükler araya y kaynaştırma ünsüzü aldıklarında konuşma dilinde daralma varmış gibi görülür. Fakat bu olay yazıya geçirilmez. gelmiyen (yanlış) gelmeyen (doğru)
A seçeneğinde, devir + ik B seçeneğinde, kabir + i D seçeneğinde, göğüs + ümüz devrik kabri göğsümüz şeklinde ünlü düşmesi oluştur. C seçeneğinde ünlü düşmesi yoktur.
ÜNLÜ TÜREMESİ Tek heceli bazı sözcüklere -cik, -cek, -ceğiz, -ciğim gibi küçültme ekleri getirildiğinde görülür. az-ı-cık azıcık bir-i-cik biricik genç-e-cik gencecik
Pekiştirilmiş sözcüklerde görülebilir. sağlam yalnız sapasağlam yapayalnız
ÜNSÜZ (SESSİZ) HARFLER Ağzımızdan bir engele çarparak çıkan, tek başına hece oluşturmayan seslerdir. Türkçede 21 ünsüz(sessiz) harf vardır. Ünsüz(sessiz) harfler: b,c,ç,d,f,g,ğ,h,j,k,l,m,n,p,r,s,ş,t,v,y,z.
Yumuşak ünsüzler: b,c,d,g,ğ,j,l,m,n,r,v,y,z Sert ünsüzler: F,s,t,k,ç,ş,h,p Sert ünsüzleri Fıstıkçı Şahap sözleri ile aklımızda tutabiliriz.
ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ)
sınıf -da sınıfta as -gı askı sepet -den sepetten meslek -daş meslektaş ağaç -da ağaç ta iş -den işten sabah -cı sabahçı kitap -cı kitapçı
Sert ünsüzler (f,s,t,k,ç,ş,h,p) den biri ile biten bir sözcüğe c,d,g ile başlayan bir ek gelirse bu eklerin başındaki c,d,g sertleşir. c ç d t g k olur.
Ekleri yazarken ünsüz benzeşmesine (sertleşmesine) dikkat etmezsek yazım yanlışı olur. Yazım yanlışları ile ilgili sorularda sertleşmeye de dikkat etmemiz gerekir. 1923 de değil 1923 te kardeşce değil kardeşçe Ahmet den değil Ahmet ten
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz benzeşmesi vardır? A. Üzerinde çizgili çok hoş bir gömlek vardı. B. Senin ne dediğini yavaş yavaş daha iyi anlıyorum. C. Ahmet in fıkrası bütün sınıfı güldürdü. D. Küçük çocuk bu defa çok kötü düşmüştü.
Sevgili Arkadaşım, I Sen gittin ben çok yalnız kaldım. Seni II gerçekten çok özlüyorum. Lütfen çabuk gel. III IV Bu mektupta altı çizili sözcüklerden hangi ikisi ünsüz benzeşmesine örnektir? A. I-III B. I-IV C. II-III D. III-IV
Ünsüz Yumuşaması (Ünsüzlerde Yumuşama) Ünsüzlerde yumuşama p, ç, t, k seslerinden biri ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan ekler getirildiğinde sözcüğün sonundaki sert ünsüzler yumuşarlar ve b, c, d, g, ğ ye dönüşürler. Bu olaya ünsüzlerde yumuşama yani ünsüz yumuşaması denilmektedir. p b ç c t d k g/ğ
Ünsüz yumuşaması örnekleri 1- Aşağıdaki ağaca(ağaç->a) dikkat et. 2- Çocuğu(çocuk->u) rahat bırakın. 3- Bizde ki senedin (senet->in) süresi doluyor borcunuzu ödeyin lütfen.
ÜNSÜZ YUMUŞAMASI ÖZEL DURUMLAR 1- Sert ünsüzle biten bazı sözcüklerde "ünsüz yumuşaması (Ünsüzlerde yumuşama)" görülmez. hukuk un / stok u / evrak ı / ittifak - ın sepet i / tank ı / ahlak ın / cumhuriyet e 2- Bazı tek heceli sözcüklerde Ünsüz yumuşaması (Ünsüzlerde yumuşama) kuralı olmaz. top u / at ı / saç ı / yat ı / kök ü / et i
3- p, ç, t, k ünsüzleri ile biten özel adların sonuna ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde son harfteki yumuşama yazıma yansıtılmaz. Zeynep'e verdiğin mektubu ilettim. Bu hafta Uşak a gideceğiz. 4- Yabancı dilden Türkçeye geçen sözcüklerde yumuşama olmaz. Yanında telefon kartı (Kart->ı) var mı acaba? Arkadaşının bisikleti (Bisiklet->i) çok güzelmiş.