ULUS ÜSTÜ, ULUSLARARASI ÖRGÜT VE ÇEVRE Uluslararası Örgüt: Devletler tarafından oluşturulan, ancak, kendilerini oluşturan Devletlerden farklı ve sürekli bir iradeye sahip birleşmedir. Uluslararası Örgüt tüzel bir kişiliktir ve uluslararası hukukun bir aktörüdür. Kuruluş amacı; askeri, ekonomik, siyasi veya ticari olabilir. Uluslararası Örgütün temel amacı rejim oluşturmaktır. Rejim; belirli bir eylem alanında ulusların uyacağı kurallar, süreçler, usuller, işlevler ve davranış kalıplarının bütünü olarak tanımlanır. Devletler; tek başına çözülemeyecek, bölgesel veya küresel işbirliği gerektiren sorunlara karşı örgütlü hareket etme gereği duyarlar. Küresel Nitelikteki Örgütler BM, IMF, ILO, FAO, Bölgesel Nitelikteki Örgütler NATO, Avrupa Konseyi, AGİT, AB, OECD, İKO, KEİP,. 1
BİRLEŞMİŞ MİLLETLER 2. Dünya Savaşı nın sonrasında dünyada barış ve güvenliği sağlamak, ülkeler arasında dostluk ilişkilerini geliştirmek, ekonomik, toplumsal, kültürel sorunları çözmede uluslararası işbirliği sağlamak amacıyla, 24 Ekim 1945 tarihinde kurulmuştur Birleşmiş Milletler adı ilk kez; 2. Dünya Savaşı sırasında Mihver e (Almanya, Japonya, İtalya) karşı birleşen 26 Ülke tarafından 1 Ocak 1942 yılında, Amerika Birleşik Devletleri nin Washington D.C. Eyaleti nde imzalanan Birleşmiş Milletler Bildirisi nde kullanılmıştır. Birleşmiş Milletler, hukuksal ve siyasal olarak 1. Dünya Savaşı nın ardından kurulan Milletler Cemiyeti nin devamı niteliğindedir. Merkezi Amerika Birleşik Devletleri nin New York kentindedir. 51 Devlet tarafından kurulan örgütün şu anda Üye Devlet sayısı 192 dir. 2006 yılından itibaren Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği Kore Cumhuriyeti nden Ban Ki-Moon tarafından yürütülmektedir. Çevre konusunun uluslararası boyut kazanmasına katkı sağlayan en önemli kurum Birleşmiş Milletlerdir. Ancak; Birleşmiş Milletler Örgütü tarafından çevre için alınmış olan kararlar, devletlere uygulatılabilecek herhangi bir yaptırım yetkisi taşımamaktadır. Diğer taraftan; dünyada meydana gelen genel gelişmelere bakıldığında, çevre en esnek davranılan konulardan biri olmuştur. 1. Birleşmiş Milletler Sistemi Birleşmiş Milletlerin örgüt yapısı, aşağıda belirtilen altı (6) ana organ ile birçok bağlı uzmanlık kuruluşundan oluşur: Ekonomik ve Sosyal Konsey, Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Sekretarya Vesayet Konseyi, Uluslararası Adalet Divanı. 2
UZMAN KURULUŞ KISA ADI İNGİLİZCE ADI TÜRKÇE ADI IFAD International Fund for Agricultural Development Tarımsal Gelişme Uluslararası Fonu IMO International Maritime Organization Uluslararası Denizcilik Örgütü ITU International Telecommunication Union Uluslararası Telekomünikasyon WMO World Meteorological Organization Dünya Meteoroloji Örgütü WIPO United Nations Industrial Development Organization Birleşmiş Milletler Sanayi Kalkınma Örgütü UNIDO United Nations Industrial Development Organization Birleşmiş Milletler Sanayi Kalkınma Örgütü UPO Universal Postal Union Evrensel Posta Birliği 1
BAĞLI KURULUŞ KISA ADI İNGİLİZCE ADI TÜRKÇE ADI ICAQ International Civil Aviation Organization Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü ILO International Labour Organization Uluslararası Çalışma Örgütü IMF International Monetary Fund Uluslararası Para Fonu FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü WHO World Health Organization Dünya Sağlık Örgütü WB World Bank Dünya Bankası 2
PROGRAM VE FON KISA ADI İNGİLİZCE ADI TÜRKÇE ADI UNCTD United Nations Birleşmiş Milletler UNDP United Nations Development Program Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNEP United Nations Environment Program Birleşmiş Milletler Çevre Programı UNCHR United Nations High Commissioner for Refugees Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komisyonu UNICEF United Nations Childrens Fund Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu 3
2. Birleşmiş Milletler ve Çevre Birleşmiş Milletler çerçevesinde ve çevre konusunda, küresel ölçekte yapılan ilk değerlendirme, 1972 yılında, İsveç in Stockholm kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler İnsan ve Çevre Konferansı dır. Bu Konferansın sonucunda; 1987 yılında, Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Komisyonu tarafından Ortak Geleceğimiz başlıklı Brundtland Raporu yayınlanmış ve sürdürülebilir kalkınma kavramı tanımlanmıştır. Diğer taraftan; 1992 yılında, Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı (Rio), 2000 yılında ise Birleşmiş Milletler Binyıl (Milenyum) Zirvesi düzenlenmiştir. 3. Çevre Alanında Faaliyet Gösteren Birleşmiş Milletler Küresel Kuruluşları 3.1. Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (AEK) - (UNECE) AEK; Birleşmiş Milletlerin organları arasında yer alan Ekonomik ve Sosyal Konsey in (ECOSOC) altında oluşturulan bölgesel Komisyonlardan biridir. AEK nın temel amacı; Avrupa Ülkeleri arasında her alanda işbirliğinin geliştirilmesi ve entegrasyonun sağlanması olarak belirlenmiştir. AEK tarafından çevre alanında yürütülen faaliyetler aşağıda sıralanmaktadır: Avrupa İçin Çevre, Çevre Politikası Komitesi, Çevre, Ulaşım ve Sağlık, Sürdürülebilir Kalkınma için Eğitim, Uluslararası Çevre Sözleşmeleri, Ülke Çevresel Performans Değerlendirmeleri. AEK tarafından yürütülen Uluslararası Çevre Sözleşmeleri ise aşağıda sıralanmaktadır: Çevresel Konularda Bilgiye Erişim, Çevresel Karar Verme Sürecine Halkın Katılımı ve Yargıya Başvuru Sözleşmesi (Aarhus Sözleşmesi), Endüstriyel Kazaların Uzun Menzilli Etkilerine İlişkin Sözleşme, Sınıraşan Boyutta Çevresel Etkilerin Değerlendirilmesi Sözleşmesi (Espoo Sözleşmesi), Sular ve Uluslararası Göllerde Kirlilikle Mücadele Sözleşmesi (Helsinki Sözleşmesi), Uzun Menzilli Hava Kirliliği Sözleşmesi. 1
3.2. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (BMÇP) - (UNEP) UNEP; 1972 yılında, İsveç in Stockholm kentinde düzenlenen Stockholm Konferansı nda alınan karara uygun olarak, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından, 12 Aralık 1972 tarihinde kurulmuştur. UNEP in merkezi, Kenya nın Nairobi kentindedir. UNEP; insanın yaşadığı çevresini etkileyen tüm konularda uluslararası işbirliğinin kolaylaştırılması, çevrenin korunması ve Hükümetlerin böyle bir konuya ilgilerinin çekilmesi amacıyla kurulmuştur. UNEP; bölgesel alanda ve uluslararasında işbirliği olanaklarının araştırılması ve geliştirilmesi için oluşturulmuş bir Eylem Planı dır. Birleşmiş Milletler Örgütü altında oluşturulan bu program, İsveç in Stockholm kentinde düzenlenen İnsan ve Çevre Konferansı ndan sonra başlatılmıştır. UNEP; çevre hakkı açısından İnsan, onurlu ve iyi bir yaşam sürmeye olanak veren nitelikli bir çevrede, özgürlük, eşitlik ve yeterli yaşam koşulları temel hakkına sahiptir. (m.1) ilkesinin yer aldığı bildirinin kabul edilmesi nedeni ile ayrı bir öneme sahiptir. UNEP tarafından küresel düzeyde: * Gemilerden Deniz Kirlenmesi (MARPOL, 1973) * Atmosfer Kirliliği (Cenevre, 1979), * Ozon Tabakasının Korunması (Montreal, 1987), * Tehlikeli Atıkların Sınırlarötesi Taşınması ve Bertarafı (Basel, Lome 1989, Bamako) * Küresel İklim Değişikliği (Rio, 1992), * Biyolojik Çeşitliliğin Korunması (RAMSAR, 1971, CITES, 1973, CBD, 1992), konularında düzenlemeler yapılmıştır. UNEP tarafından yürütülen Uluslararası Çevre Sözleşmeleri ve Protokolleri ise aşağıda sıralanmaktadır: Afrika - Avrasya Göçmen Su Kuşlarının Korunması Anlaşması (AEWA), Belirli Tehlikeli Kimyasalların ve Pestisitlerin Uluslararası Ticaretinde Ön Bildirim Sözleşmesi (Rotterdam Sözleşmesi), Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, Kalıcı Organik Kirleticilere İlişkin Stockholm Sözleşmesi, 2
Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticareti Sözleşmesi (CITES Sözleşmesi), Ozon Maddesini İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü (Montreal Protokolü), Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Sözleşme (Viyana Sözleşmesi), Tehlikeli Atıkların Sınırötesi Taşınımının ve Bertarafının Kontrolüne İlişkin Sözleşme, (Basel Sözleşmesi). 3.3. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (BMKP) - (UNDP) UNDP nin temel çalışma konusu kalkınmadır. UNDP nin en büyük hedeflerinden biri 2000 yılında düzenlenen Binyıl Zirvesi nde, tüm dünya devletleri tarafından kabul edilen Binyıl Kalkınma Hedefleri nin gerçekleştirilmesidir. Bu hedefler aşağıda sıralanmaktadır: Demokratik yönetişim, Enerji ve Çevre, HIV/AIDS, Krizleri önleme ve atlatma, Odak alanları, Yoksulluğun azaltılması. 3.4. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (BMEBK) - (UNESCO) UNESCO tarafından; 1970 yılında İnsan ve Biyosfer adlı özel bir araştırma programı başlatılmıştır. Ayrıca; sulak alanlar konusunda çalışmalar yapılmış ve bunun sonucunda RAMSAR (02 Kasım 1972) ve Kültür ve Doğal Varlıklarına İlişkin Paris (16 Kasım 1972) Sözleşmeleri nin imzalanması için büyük çaba sarf edilmiştir. Diğer taraftan, UNESCO tarafından; çevrenin üçüncü kuşak insan hakları kavramı arasında yer alması için de önemli çalışmalar yapılmıştır. 3
3.5. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) FAO; 1945 yılında, Birleşmiş Milletlere üye 44 ülke temsilcisi tarafından kurulmuştur. FAO nun temel amacı; insanların beslenme düzeylerinin yükseltilmesi, gıda ve tarımsal ürünlerin üretiminin ve dağıtımının geliştirilmesi ve kırsal kesimde yaşayan insanların yaşam koşullarının iyileştirilmesi olarak belirlenmiştir. FAO nun temel faaliyet alanları aşağıda sıralanmaktadır: Balıkçılık Ormancılık Tarım FAO nun Ankara Temsilciliği, 2007 yılında; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan ında bünyesinde bulunduğu FAO Orta Asya Alt Bölge Ofisi ne dönüştürülmüştür. ÇEVRE ALANINDA FAALİYET GÖSTEREN BÖLGESEL KURULUŞLAR 4.1. Kuzey Atlantik Paktı (NATO) NATO; 4 Nisan 1949 tarihinde, Washington Antlaşması ile kurulan kolektif bir savunma örgütüdür. NATO nun kuruluş amacı; 2. Dünya Savaşı nın ardından Sovyetler Birliği nin Avrupa daki etkisinin artırılmasının önlenmesi olarak belirlenmiştir. NATO bünyesinde 1969 yılında Modern Toplumun Sorunları Komitesi (Commitee on the Challenges of Modern Society - CCMS) oluşturulmuştur. CCMS altında; çevre kirliliği, gürültü, kent sorunları, enerji, insan sağlığı ve savunma ile ilgili çevresel konularda projeler yapılmıştır. NATO Genel Sekreterliği Anders Fogh RASMUSSEN tarafından yürütülmektedir. 4.2. Avrupa Konseyi - (Council of Europe) 5 Mayıs 1949 tarihinde, Londra Antlaşması ile kurulan örgüt Avrupa nın en eski uluslararası örgütlerinden biridir. Avrupa Konseyi nin; Türkiye nin de dahil olduğu 47 üyesi bulunmaktadır. Avrupa Konseyi nin temel amacı; demokrasiye, insan hakları gibi ortak ideallere ve değerlere dayanan bir birlik oluşturulması olarak belirlenmiştir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) in çalışmaları, Avrupa Konseyi nin bünyesinde yürütülmektedir. 4
4.3. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Soğuk savaş döneminde, ilk olarak Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Konferansı (AGİK) adı altında, Avrupa da güvenliğin artırılmasına yönelik askerî bloklar arasındaki anlaşmazlıkları müzakere etme forumu ve konferanslar diplomasisi olarak ortaya çıkmıştır. AGİK bağlayıcı nitelikte olmayan bir Nihai Senet in imzalanması ile sonuçlanmıştır. AGİK in teşkilat haline dönüştürülmesi ve AGİT adını alması ise 1994 yılında düzenlenen Budapeşte Zirvesi nin sonucunda kararlaştırılmıştır. AGİT in 56 üyesi bulunmakta olup merkezi ise Avusturya nın Viyana kentindedir. AGİT in faaliyetleri; soğuk savaş döneminde daha çok askeri ve siyasi boyuta odaklanmıştır. Soğuk savaşın sona ermesi ve küresel politikalarda meydana gelen değişim ile demokrasi, insan hakları, ekonomi ve çevre konuları, AGİT in öncelikli alanları arasında yer almaya başlamıştır. AGİT tarafından çevre alanında yürütülen faaliyetler aşağıda sıralanmıştır: Atıkların bertarafı, Çevre güvenliği (Environment and Security Initiative) (ENVSEC), Enerji güvenliği, Entegre su kaynakları yönetimi. AGİT; 1999 yılından bugüne kadar Aarhus Sözleşmesi nin uygulanması ve onaylanması çalışmalarında Birleşmiş Milletler ile işbirliği içindedir. AGİT tarafından; UNEP, UNDP ve diğer BM kurumları ile birlikte Güneydoğu Avrupa ve Orta Asya Bölgeleri nde çevre yönetimi ve güvenlik konularında çalışmalar yürütülmektedir. 4.4. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) OECD; 1961 yılında Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü üyesi 20 Ülke tarafından kurulmuş, uluslararası ve ekonomik bir örgüttür. OECD 30 Üye Ülkeden oluşmaktadır. OECD nin merkezi Fransa nın Paris kentinde olup, Genel Sekreterliği Angel GURRİA tarafından yürütülmektedir. OECD nin temel amacı; Üye Ülkelerde sürdürülebilir ekonomik kalkınmanın sağlanması, refah seviyesinin yükseltilmesi ve serbest ticaretin sağlanması için politikaların yürütülmesi olarak belirlenmiştir. Sürdürülebilir ekonomik kalkınma hedefi çerçevesinde de ekonomik, sosyal ve çevresel faktörler bir arada ele alınmaktadır. 5
Küresel ölçekte son yıllarda kaydedilen gelişmeler ile OECD bünyesinde sürdürülen çevre politikaları çalışmaları da, iktisadi bir örgüt olan OECD nin çalışma gündeminde ön sıraya yerleşmiştir. OECD bünyesinde çevreye ilişkin bir dizi alt başlıkta çalışma grubu oluşturulmuştur. Bu çalışma gruplarının başında, OECD Çevre Politikası Komitesi yer almaktadır. OECD Çevre Politikası Komitesi nin başlıca görevi; sürdürülebilir ekonomik kalkınmanın sağlanabilmesi amacıyla çevre ve ekonomi politikalarının bağdaştırılabilmesi ve bütüncül yaklaşımlar ile ele alınması konusunda, Üye Ülkeler arasında görüş alış-verişinin ve işbirliğinin geliştirilmesidir. Diğer bir çalışma grubu ise OECD Çevresel Başarı Üst Çalışma Grubu dur. OECD Çevresel Başarı Üst Çalışma Grubu tarafından Çevresel Performans Değerlendirmeleri yürütülmektedir. Çevresel Performans Ülke Değerlendirmeleri; çevre konusunda karşılaşılan engellerin, yasal ve uygulamadaki boşlukların, başarı sağlanan sektörlerin ve küresel ölçekte çevre politikalarına ne düzeyde uyum sağlandığının ortaya konulması açısından önem taşımaktadır. Türkiye nin OECD Çevresel Performans Değerlendirmesi 2008 yılında tamamlanmıştır. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) Avrupa Birliği tarafından 1970 li yıllardan itibaren çevre konusuna daha fazla önem verilmiştir. Bunun sonucunda; 19-20 Ekim 1972 tarihleri arasında, İsveç in Stockholm kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler İnsan ve Çevre Konferansı Hükümet Başkanları Toplantısı nda çevre konusu ele alınmıştır. Bütün bu gelişmelerin ardından ise Avrupa Birliği tarafından Birinci ve İkinci Beş Yıllık Çevre Eylem Programı hazırlanmıştır. Hazırlanan bu programlar Avrupa Birliği tarafından uygulanan çevre politikalarına temel oluşturmuştur. Diğer bir önemli gelişme ise daha önce çevre ile ilgili dolaylı hükümler içeren Topluluk Mevzuatı nın; 1986 yılında Avrupa Tek Senedi nin imzalanmasının sonucunda, çevre konusunu doğrudan düzenleyen bir niteliğe bürünmüş olmasıdır. Kurucu Antlaşmanın 25. maddesi çerçevesinde çevre adı altında yeni bir başlığın eklenmesi öngörülmüştür. Diğer taraftan; 1 Temmuz 1987 yılında yürürlüğe giren ve Roma Antlaşması nda değişiklik yapan Maastrich Antlaşması ile de ilk kez çevre konusunda bir madde, Avrupa Birliği nin temel amaçları arasında yer almıştır. 6