ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE BİRLEŞİK CÜMLELERDE İÇ CÜMLENİN ÖZNESİNİN GENİTİF DURUM İLE YETKİLENDİRİLMESİ * ÖZET



Benzer belgeler
First Stage of an Automated Content-Based Citation Analysis Study: Detection of Citation Sentences

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI GÜZ DÖNEMİ PROGRAMI

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE TARİH İFADE ETMEK İÇİN KULLANILAN YAPILARIN SÖZ DİZİMİ BAKIMINDAN İNCELENMESİ *

BURSA GÖÇMEN AĞIZLARI FİİL İŞLETİMİNDE ŞİMDİKİ ZAMAN Şükrü BAŞTÜRK * Mustafa ULUOCAK ** Erol OGUR *** Süleyman EROĞLU **** Hatice ŞAHİN ***** ÖZET

ÖZNE YÜKLEM UYUMU BAKIMINDAN FARKLI BĐR CÜMLE TĐPĐ

Bağlaç 88 adet P. Phrase 6 adet Toplam 94 adet

Doktora Tezi ve Tez Danışman(lar)ı : Abdulvehhâb bin Yusuf un Müntahab-ı Fi t Tıbbı (Dil İncelemesi-Metin Dizin) Prof DR. H.

Öğrenim Kazanımları Bu programı başarı ile tamamlayan öğrenci;

ÖZET ON MORPHOLOGIC STRUCTURE KAŞ DIALECT ABSTRACT

İŞLETMELERDE KURUMSAL İMAJ VE OLUŞUMUNDAKİ ANA ETKENLER

TÜRKĐYE TÜRKÇESĐNDE ÖZNE DURUM BĐÇĐMBĐRĐMĐ ALABĐLĐR MĐ?

İngilizce konu anlatımlarının devamı burada Tıkla! Spot On 8 Ders Kitabı Tüm Kelimeleri. How do we spell the Present Continuous Tense?

Türkçede -DAn biri Yapılı Kelime Grupları Üzerine * 1 Leylâ Karahan **2. The Word Groups Constructed With -DAn biri In Turkish Language

DEDE KORKUT. Özne Türleri mi, Öznenin Özellikleri mi? The Types Of The Subject Or The Features Of The Subject. Salim KÜÇÜK * - Ülkü ÜNAL

İDV ÖZEL BİLKENT ORTAOKULU SINIFLARINA KONTENJAN DAHİLİNDE ÖĞRENCİ ALINACAKTIR.

ARZU ATİK, Yard. Doç. Dr.

NESNE ÜZERİNE. Arzu Sema Ertane Baydar * Özet

3. Yarıyıl. 4. Yarıyıl. Eski Türk Edebiyatı Programı Ders Listesi KODU DERSİN ADI Z/S T P K AKTS TDE ÖZEL KONULAR Z

BASICS OF ENGLISH SENTENCE STRUCTURE

Unlike analytical solutions, numerical methods have an error range. In addition to this

Danışman: Prof. Dr. H.Ömer KARPUZ

2. Yıl / III. Dönem (Second Year Third Semester)

GEÇİŞLİ FİLLERLE KURULMUŞ DEYİMLEŞMİŞ BİRLEŞİK FİLLER İN YÜKLEM OLDUĞU CÜMLELERDE NESNE MESELESİ Selma GÜLSEVİN

TÜRKÇE ZARF TÜMCECİKLERİNDE ÖZNE KONUMU *

Fıstıkçı Şahap d t c ç

Ders Adı : TÜRK DİLİ II: CÜMLE VE METİN BİLGİSİ Ders No : Teorik : 2 Pratik : 0 Kredi : 2 ECTS : 3. Ders Bilgileri.

"IF CLAUSE KALIPLARI"

Ahmet Naim ÇIÇEKLER 1 ESKI ANADOLU TÜRKÇESINDEKI EKSIZ YAPILAN İLGI VE BELIRTME DURUMLARI SIFIR BIÇIMBIRIM TEORISIYLE AÇIKLANABILIR MI?


REŞAT NURİ GÜNTEKİN İN ÇALI KUŞU ROMANINDAKİ SIFAT TAMLAMALARININ DERİN YAPISI VE ÖĞRETİMİ ÜZERİNE

ÖZET. SOYU Esra. İkiz Açık ve Türkiye Uygulaması ( ), Yüksek Lisans Tezi, Çorum, 2012.

Present continous tense

Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2, Temmuz 2011

TÜRK DİL BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE ÜNLÜLERİN SINIFLANDIRILMASINA YÖNELİK ELEŞTİREL BİR DEĞERLENDİRME. 2. Araştırmanın Kapsamı ve Kaynakları

T.C. Hitit Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı W. MONTGOMERY WATT IN VAHİY VE KUR AN ALGISI.

1. Superlative lerden sonra gelen fiil infinitive olur. ( the latest species to join the

(TÜRKÇE) I. (Ana sayfada görünecektir.)

ÖZGEÇMİŞ : : cuneyt.akin@hotmail.com

1. Yarıyıl. Türk Dili ve Edebiyatı Programı Ders Listesi KODU DERSİN ADI Z/S T P K AKTS İNG127 TEMEL İNGİLİZCE I Z

RUS DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI EĞİTİM-ÖĞRETİM YILI BAHAR PROGRAMI

GÖKTÜRK HARFLİ YAZITLARDA gali EKİ ÜZERİNE

TÜRKiYE'DEKi ÖZEL SAGLIK VE SPOR MERKEZLERiNDE ÇALIŞAN PERSONELiN

Lisans Türk Dili ve Edebiyatı Selçuk Üniversitesi Y. Lisans Türk Dili ve Edebiyatı Cumhuriyet Üniversitesi

ÖZGEÇMİŞ. : Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. : :

SȖDȂN SEYAHȂTNȂMESİ: METİN VE İNCELEME

Yarışma Sınavı A ) 60 B ) 80 C ) 90 D ) 110 E ) 120. A ) 4(x + 2) B ) 2(x + 4) C ) 2 + ( x + 4) D ) 2 x + 4 E ) x + 4

BİÇİMBİRİMLER. Türetim ve İşletim Ardıllarının Sözlü Dildeki Kullanım Sıklığı. İslam YILDIZ Funda Uzdu YILDIZ V. Doğan GÜNAY

AİLE İRŞAT VE REHBERLİK BÜROLARINDA YAPILAN DİNİ DANIŞMANLIK - ÇORUM ÖRNEĞİ -

Derece Bölüm/Program Üniversite Yıl Y. Lisans Türk Dili ve Edebiyatı İstanbul Üniversitesi 2001

ÖNSÖZ. beni motive eden tez danışmanım sayın Doç. Dr. Zehra Özçınar a sonsuz

ANKARA ÜNİVERSİTESİ A ÖĞRENCİ İŞLERİ DAİRE BAŞKANLIĞI


HÜRRİYET GAZETESİ: DÖNEMİNİN YAYIN POLİTİKASI

ÜNİTE 14 ŞEKİL BİLGİSİ-II YAPIM EKLERİ. TÜRK DİLİ Okt. Aslıhan AYTAÇ İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Çekim Ekleri İsim Çekim Ekleri Fiil Çekim Ekleri

a, ı ı o, u u e, i i ö, ü ü

Yüz Tanımaya Dayalı Uygulamalar. (Özet)

EGE UNIVERSITY ELECTRICAL AND ELECTRONICS ENGINEERING COMMUNICATION SYSTEM LABORATORY

Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt 3 Sayı:4 Yıl:2000

Günay Deniz D : 70 Ekim finansal se krizler, idir. Sinyal yakl. temi. olarak kabul edilebilir. Anahtar Kelimeler:

Doç.Dr. ENGİN ÇETİN ÖZGEÇMİŞ DOSYASI

Türk-Alman Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü Ders Bilgi Formu

Thoughts About the Complement Clause Subject Being Assigned with Genitive Case in Old Turkic (Orkhun and Uighur) I* Ahmet Naim Çiçekler**

İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 BÖLÜM 2

TÜRKÇE VE JAPONCA DA AD-DURUM VE İYELİK EKLERİNE İLİŞKİN BİR KARŞILAŞTIRMA

Sınavında sık yapılan temel hatalar:

Makbul Re y Tefsirinin Yöneldiği Farklı Alanlar. The Different Fields Twords That The Commentary By Judgement Has Gone

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Şefik Şenlik TDE103 Türkiye Türkçesi I: Ses Bilgisi (Turkish Language: Phonology) Tr AZ 40 5

U.D.E.K. Üniversite Düzeyinde Etkisi. M Hëna e Plotë Bedër Universitesi. ÖZET

RİSÂLE-İ MÛZE-DÛZLUK ÜZERİNE

ÖZ GEÇMİŞ. Derece Alan Üniversite Yıl

REŞAT NURİ GÜNTEKİN İN ÇALI KUŞU ROMANINDAKİ İSİM TAMLAMALARININ DERİN YAPISI VE CÜMLEDEKİ GÖREVLERİ

12-15 YAŞ ARASI ANTRENMANLI ÇOCUKLARDA CiNSiYET VE YAŞıN LAKTAT VE KALP ATIM HIZI CEVAPLARINA ETKisi

İÇİNDEKİLER. BÖLÜM 1 GRAMMAR (Dilbilgisi) 12

Ders Adı Kodu Yarıyılı T+U Saati Ulusal Kredisi AKTS MESLEKİ İNGİLİZCE II İLH

Dil Araştırmaları, Sayı 2, Bahar 2008

Türkiye Türkçesinde Dakikalı Saat İfadeleri ve Saat Grubu

THE IMPACT OF AUTONOMOUS LEARNING ON GRADUATE STUDENTS PROFICIENCY LEVEL IN FOREIGN LANGUAGE LEARNING ABSTRACT

YÜKLEM, YALNIZ ÖZNEYİ Mİ İÇİNDE TAŞIR?

-DIK / -(Y)ACAK + İYELİK YAPILARININ ÖZNELERİNDE İLGİ EKİNİN KULLANILMASI ÜZERİNE

ORTA ASYA (ANONİM) KURAN TERCÜMESİ ÜZERİNDE ÖZBEKİSTAN DA YAPILMIŞ BİR İNCELEME. ТУРКИЙ ТAФСИР (XII-XII acp) *

sesler ise küçük harfle gösterilir. Örn: -ma 2 olumsuzluk eki -ma ve -me şekillerinde gösterilebilir. değişebileceğini gösterir.

Aviation Technical Services

CÜMLE ÇEŞİTLERİ. Buna yükleminin türüne göre de denebilir. Çünkü cümleyi yüklemine göre incelerken yüklemi oluşturan sözcüklerin türüne bakılır.

3. Emine Yılmaz Ceylan, Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi, TDK yay., 675, Ankara 1997.

VURGULAMA İŞLEVLİ DİL BİRİMLERİ ÜZERİNE

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DÖNEM PROJESİ TAŞINMAZ DEĞERLEMEDE HEDONİK REGRESYON ÇÖZÜMLEMESİ. Duygu ÖZÇALIK

ÖZNESİ GÖSTERİLMEYEN BİR CÜMLE TİPİ DAHA. Selma GÜLSEVİN

NER TERİMİNDEN HAREKETLE TÜRK MİTOLOJİK DEĞERLERİNİN SÜNNET TÖRENLERİNE ETKİSİ THE EFFECT OF TURKISH MYTHOLOGICAL VALUES TO

A LANGUAGE TEACHER'S PERSONAL OPINION

BURSA YERLİ AĞIZLARINDA BİRİNCİL UZUN ÜNLÜLER ÜZERİNE ON PRIMARY LONG VOWEL IN NATIVE DIALECTS OF BURSA

Delta Pulse 3 Montaj ve Çalıstırma Kılavuzu.

Ali Kablan 1. UFRS nin Ülkemizdeki Muhasebe Uygulamaları

( ) ARASI KONUSUNU TÜRK TARİHİNDEN ALAN TİYATROLAR

Doç. Dr. Emine Yarar

Lesson 58 : everything, anything. each, every Ders 58: her şey, herhangi bir şey. Her biri, her

İLKÖĞRETİM İKİNCİ KADEME TÜRKÇE KİTAPLARININ DİL BİLGİSİ BÖLÜMLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

CmpE 320 Spring 2008 Project #2 Evaluation Criteria

WEEK 11 CME323 NUMERIC ANALYSIS. Lect. Yasin ORTAKCI.

DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜMENİN SİGORTACILIK SEKTÖRÜNE ETKİSİ

Transkript:

International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p. 363-372 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/turkishstudies.8067 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE BİRLEŞİK CÜMLELERDE İÇ CÜMLENİN ÖZNESİNİN GENİTİF DURUM İLE YETKİLENDİRİLMESİ * Ahmet Naim ÇİÇEKLER ** ÖZET Bu çalışmada, Batı Türkçesinin ilk evresi olan Eski Anadolu Türkçesinde iç cümle öznesinin aldığı genitif durum eki, Minimalist Program çerçevesinde, derlem tabanlı bir yaklaşımla incelenmiştir. Türkiye Türkçesinde iç cümlenin öznesi, DIk, -AcAk ve ma morfemleri ile adlaştırılmış yüklemlerle uyuma girerek genitif durumla yüklenmektedir. Genitif durum yükleme ise iç cümle içerisinde gerçekleşmektedir. Türkçenin tarihî dönemlerinden biri olan Eski Anadolu Türkçesinde ise kısmen Türkiye Türkçesiyle paralellik göstermektedir. Eski Anadolu Türkçesinde iç cümle yükleminin adlaştırılması DIk ve AcAk morfemleri ile yapılırken iç cümle öznesi tıpkı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi bu morfemleri almış adlaştırılmış yüklemle uyuma girmektedir. Yapılan incelemede Türkiye Türkçesindeki adcıl uyum gösteren yapılardaki durum yetkilendirmede görülmeyen nominatif durum yetkilendirmenin de Eski Anadolu Türkçesinde gerçekleştiği görülmüştür. Eski Anadolu Türkçesinde adcıl uyum yapılarında iç cümlenin öznesi yüksek oranda nominatif duruml yetkilendirilirken genitif durumla yetkilendirmenin de sıklığı az olmakla birlikte bulunduğu görülmüştür. MAXQDA nitel veri analizi programı ile yapılan sayısallaştırmalar sonucunda, 13. yüzyılda % 78; 14. yüzyılda % 85; Eski Anadolu Türkçesinin son dönemi olan 15. yüzyılda ise % 62 ile adcıl uyum gösteren yapılar nominatif durumla yetkilendirilmiştir. İncelenen örnekler sonucunda, Eski Anadolu Türkçesinde iç cümle öznesinin genitif-nominatif durumu Türkiye Türkçesinin aksine seçimlik olarak yüklendiği incelenmiştir. Bu çalışmada Eski Anadou Türkçesinden derlenen örnekler ışığında iç cümlenin öznesinin genitif durumu hangi şartlarda aldığı incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Eski Anadolu Türkçesi, Türkiye Türkçesi, Durum Yükleme, Genitif Durum, Nominatif Durum. * Eski Anadolu Türkçesinden Türkiye Türkçesine Birleşik Cümlelerde İç Cümledeki Özne Konumunun Durum Özelliklerine Tarihsel Bir Bakış isimli doktora tezinden üretilmiştir. Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Arş. Gör. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Dilbilimi Bölümü, El-mek: acicekler@gmail.com

364 Ahmet Naim ÇİÇEKLER GENITIVE CASE LICENSING IN THE SUBJECT OF COMPUND CLAUSES IN OLD ANATOLIAN TURKISH ABSTRACT It is indicated by some researchers that in Western and Eastern group of Turkic Language there is genitive case assignment, but this process of assignment is made in different ways. Miyagawa (2008) mentions there are two different genitive case assignments in Altaic languages. One is C-licensing, the other is D-licensing. And Modern Turkish belongs to the C-licensing catetogry. In structures of Modern Turkish showing nominal coherence, the inner clause subject is assigned with genitive case. In other words, the inner clause subject is assigned with genitive case as a result that the inner clause predicate taking DIk, -AcAk, and ma morphemes takes a possessive suffix coherent with the subject. Miyagawa (2008) shows Modern Turkish within the category of Tüm-assigning languages. The process of assigning the inner clause subject with genitive case takes place in inner clause. Another issue related to the assignment of genitive case in Modern Turkish is that supposing the processes mentioned above take place within the inner clause, it is obligatory for the inner clause subject to be assigned with genitive case. In Old Anatolian Turkish, genitive case assignment occurs with morphemes DIk, and AcAk. The inner clause predicate nominalized with these two morphemes has a harmony with its subject by taking a possessive suffix coherent with the subject; and as a consequence of this harmony, the process of assigning the inner clause subject with genitive case takes place. That is to say, just like in Modern Turkish, genitive case assignment occurs with processes taking place within the inner sentence. Accordingly, Old Anatolian Turkish, which is a historical period of Modern Turkish, must be considered in Tüm-assigning languages. Because of the reasons mentioned above, the assignment of inner clause subject with genitive case in Old Anatolian Turkish shows similarity with Modern Turkish, but genitive case assignment, contrary to Modern Turkish, is seen as a result of studies to be used optionally. Whereas there is not nominative case assignment in structures showing nominal coherence in Modern Turkish, it is seen in Old Anatolian Turkish that structures showing nominal coherence are assigned also with nominative case. Moreover, nominative case assignment is proportionately more than genitive case assignment. In 13 th century texts the subject is seen to be assigned with nominative and genitive cases in positions where there is nominal coherence. When a comparison is made between two cases, the frequency of nominative case (%78) is seen to be more than genitive case (%22). In texts from 14 th century, it is seen that in inner clauses where there is nominal coherence the sentence is assigned with %85 nominative and % 15 genitive cases in proportion. This situation shows the appearance in 14 th century has a dual structure. In proportion to the previous century, as the main reason of the increase in nominative

Eski Anadolu Türkçesinde Birleşik Cümlelerde İç Cümlenin Öznesinin Genitif 365 case, we may put forward that AcAK morpheme began to be used and it chose mainly the nominative case. When texts from 15 th century, which is accepted to be the last period of Old Anatolian Turkish, are analyzed; it was observed that nominative case is % 62 and genitive case is % 38. Compared to 14 th and 15 th centuries, the rate of genitive case assignment in sentences with nominal coherence increased clearly. This shows the case suffix which the inner clause subject is assigned to became closer to genitive case. Miyagawa (2008) states about Turkish that the inner clause subject is only assigned with genitive case; but that situation is optional in Japanese, that is to say, both nominative and genitive case assignments are possible. The optional situation between genitive and nominative cases seen in Old Turkish is also observed in Old Anatolian Turkish even if nominative case assignment is more in proportion. As a result, predicates in Old Anatolian Turkish to which DIk and AcAk morphemes are added have nominal coherence with their subjects. As a consequence of this coherence, contrary to Modern Turkish, not the obligatory genitive case, but the optional assignment of both two cases is possible. When we analyze the general proportion of Old Anatolian Turkish, nominative case assignment is seen as % 73 and genitive case assignment is % 27. When sample sentences assigned with both nominative and genitive cases are analyzed, no formal or syntactic difference is encountered between them. This case supports the argument of Guzev and Deniz-Yılmaz (1999) asserting some affixes are used optionally in Old Anatolian Turkish, which is based on Melnikov s principle Using Affixes Economically (Eklerin Tasarruflu Kullanılması) in Turkish. Thus, as there is no parameter about what situations are available for nominative and genitive case assignment in structures showing nominal coherence, it can be stated that, in Old Anatolian Turkish, the inner clause subject assigns either nominative or genitive case optionally in structures showing nominal coherence. Brieafly, genetive case in Modern Turkish is assigned by DIk, - AcAk and ma when these morfems aggree with the subject of inner clause. The genetive case assignmet occurs inside the inner clause. Old Anatolian Turkish which is a historical period of Modern Turkish shows parellelism with Modern Turkish in that the genetive case assignmet occurs in inner clause also. In Old Anatolian Turkish genetive case assignment is optional on contrary to Modern Turkish. In this study, under which circumstances genetive case assignmet in Old Anatolian Turkish will be examined. Key Words: Old Anatolian Turkish, Modern Turkish, Case Assignment, Genetive Case, Nominative Case.

366 Ahmet Naim ÇİÇEKLER GİRİŞ Türkiye Türkçesinde iç cümlenin öznesi adcıl, uyum gösteren ad cümleciklerinde, ilgi cümleciklerinde ve eklenti cümleciklerinde genitif durum ile yüklenmektedir. Ayrıca genitif durumun yüklenebilmesi için iç cümle öznesinin DIk, -AcAk ve ma morfemleri alan iç cümle yüklemiyle uyumlu bir iyelik eki alması gerekmektedir. (1) Ben senin eve ulaştığını düşünmüştüm. (2) Ahmet Esat ın okula gideceğini söyledi. (3) Öğretmen öğrencilerin ödevlerini yapmamalarına çok kızdı. (1), (2) ve (3) numaralı örneklerden görüldüğü üzere iç cümlelerin isimleştirilmiş yüklemleri, iç cümlelerin özneleriyle uygun iyelik eki alarak uyuma girmektedir. Bu uyum sonucuda iç cümlenin öznesi genitif durum ile yüklenmektedir. Kornfilt (1984), Öztürk (2004) ve Ulutaş (2008) Türkçede iç cümlenin öznesinin Tüm 0 tarafından yetkilendirildiğini savunmaktadırlar. Aygen (2002) ise iç cümlenin öznesinin dışsal A- başı tarafından genitif durum ile yetkilendirildiği görüşünü savunmaktadır. Türkçenin tarihî devirlerinden olan Eski Anadolu Türkçesinde (XIII- XV. yüzyıllar) iç cümlenin öznesinin genitif durum ile yüklenmesinin Türkiye Türkçesiyle Bel-yetkilendirme özelliğine sahip olması bakımından benzerlik gösterirken, genitif durumun seçimlik olması bakımından farklılık göstermektedir. Eski Anadolu Türkçesine bakıldığında iç cümlede genitif durum özelliğinin yetkilendirilmesinde DIk ve AcAk biçimbirimlerinin temel rol oynadığı görülmektedir. Bu nedenle çalışmanın bu bölümünde öncelikle söz konusu biçimbirimlerin genel görünümü literatür çerçevesinde tanıtılacak, daha sonra yüzyıllar bazında genitif durumun görünümü betimlenecektir. İfade ediş biçimleri farklı olsa da DIk ve AcAk biçimbirimleri üzerine çalışan araştırmacılar birbirine yakın görüşler ortaya koymuşlardır. Her iki biçimbirimin Türkçede farklı kullanımları olmasına rağmen aşağıda tez konusu ile alakalı olarak iyelik ekli kullanılış biçimleriyle ilgili kısımlar verilecektir. Banguoğlu (2007) DIk biçimbirimini Geçmiş Sıfatfiilleri başlığı altına almıştır. İç cümlenin öznesinin (Banguoğlu eserinde kimse olarak adlandırıyor) yükleme katılabilmesi için genitif durum (kimin hali olarak geçiyor) ile yüklenmesi (Banguoğlu 2007: 568) gerektiğini belirtmektedir. Banguoğlu (2007: 426-427) AcAk partisibini Gelecek Sıfatfiilleri bahsi altında incelemektedir. (Banguoğlu 2007: 426) AcAk biçimbiriminin iyelik eki almış şekillerinin tıpkı DIk biçimbirimi gibi ana cümlenin bir unsuruna sıfat olduğunu belirtir. DIk biçimbiriminde olduğu gibi iç cümlenin öznesi konumundaki ögenin genitif durum ile yetkilendirildiğinden ise bahsetmez. Jean Deny iç cümlenin öznesini ve yüklemini mantıkî fâil ve mantıkî yüklem olarak adlandırmaktadır (Deny 2012: 750-758). İç cümlenin öznesinin nasıl genitif durum ile yüklendiğini ise şu şekilde açıklamaktadır:

Eski Anadolu Türkçesinde Birleşik Cümlelerde İç Cümlenin Öznesinin Genitif 367 -DIK lı ve ACAK lılar da dâhil, bütün iş adları bir cümleciğin mantıkça yüklemi görevini şu şartlarla görebilir: 1. Bir iyelik ekini almış olmak şartıyla. İyelik eksiz olan bir iş adı, bulunduğu cümlenin basit bir sözcüğü sayılır (Deny 2012: 757). Yine Deny mantıkî özneyi ise şu şekilde açıklar: Kip fiilinden yapılma bir ad kipi veya bir sıfat-fiil olduğu zaman (mantıkça) özne adı geçen kip ile beraber iyelik ilgisi ortaya çıkarır ve bu ilgide tamlayan görevini üstlenir; o zaman çekimsiz fiil tamlanan temsil etmiş sayılır ve bu salahiyetle iyelik ekini alır (Deny, 2013: 753). Görüldüğü üzere Deny Türkçenin yapısına uygun bir şekilde iç cümlenin öznesinin hangi hâllerde genitif durumla yetkilendirildiği hususunu 1920 li yıllarda açıklamıştır. Bu da Deny nin Türk gramerciliğinde ne denli önemli bir yeri ve öncü bir kişiliğinin olduğunun ispatıdır. Saadet Çağatay, -DIk in pek çok ekle genişletilebilen ve sık kullanılan geçmiş zaman bildiren bir sıfat-fiil olduğunu belirtmektedir. İyelik eki almış şeklinin ise bir isme sıfat olduğunu söylemektedir (Çağatay: 526-527). Muharrem Ergin de DIk partisibinin geçmiş zaman ifade ettiğini ve kullanım olarak çok yaygın bir biçimbirim olduğunu vurgulamaktadır (Ergin 2008: 335). Bu biçimbirimin iyelik ekleriyle beraber kullanılmasını ise şu şekilde açıklamaktadır: Bu ekin dikkati çeken tarafı bilhassa iyelik eki alarak kullanılmasıdır. İyelik eki almayan şekilleri pek fazla kullanılmaz. Kullanış sahasına hemen hemen daima iyelik ekli şekilleri çıkar ve böylece en geniş ölçüde kullanılır. Iyelik eki tabiî diğer partisiplere de gelir. Fakat bu partisipte iyelik eki partisip eki ile adeta kaynaşmış bir durumda bulunur (Ergin 2008: 335). Ergin AcAk biçimbirimini ise gelecek zaman ifade eden ve kullanım sıklığı olarak da yoğun bir şekilde kullanılan bir partisip eki olarak tanımlamaktadır. ( Ergin 2008: 336) Gürer Gülsevin (2011: 123), -duk biçimbirimini kendisinden sonra bir iyelik eki ile birlikte kullanılan çok işlek bir ek olarak tanımlarken AcAk biçimbirimini de gelecek zaman için kullanılan işlek bir sıfat-fiil eki olarak tanımlamaktadır. Mustafa Özkan (2009: 149-151), -DIK sıfat-fiilinin geçmiş zaman ifade ettiğini ve Eski Türkçeden beri yaygın olarak kullanılan bu ekin Batı Türkçesine geçişle beraber daha çok iyelik ekli kullanımının olduğunu belirtir. AcAk sıfat fiilinin de gelecek zaman ifade ettiğini ve ekin ilk olarak XII. yüzyılda kullanıma girdiğini ifade etmektedir. Eski Anadolu Türkçesi Metinlerinde Genitif Durum Yükleme Eski Anadolu Türkçesi metinleri incelendiği zaman iç cümlenin öznesinin genitif durumu seçimlik olarak yüklendiği görülmektedir. (4) Sen yandurdugun çerâk bildük ebedî yana Sen-Ø yan+dur+duk-un çerâk bil-dü-k ebedî yan-a Sen-NOM yan+etr+part-iye çerâk bil+ggz-1çk ebedî yan-ist [Biz senin yaktığın mumu ebedî yanar bildik.] (Tatçı: 261)

368 Ahmet Naim ÇİÇEKLER (5) Ben içdügüm âb-ı hayât(dur) Ben Ø iç-düg+üm âb-hayât (dur) Ben+NOM iç-part+1 TKİ âb-ı hayât (BİLD). [Benim içdiğim ölümsüzlük suyudur.] (Özmen 2001: 35) (6) Yâ Yusuf, bu, sen bizi da vet itdügün kanku dindür ki biz ana tapavuz didiler. Yâ Yusuf, bu, sen Ø biz+i da vet it-dük+ü+n kanku din+dür ki biz a+n+a tap-a- VUZ di-di-ler. Yâ Yusuf, bu, sen+nom biz+akk da vet it-part+bü+2tki kanku din+bil ki biz a+zn+dat tap-ist-2çk di-ggz-3çk. [Ya Yusuf, bu, senin bizi davet ettiğin din hangisidir ki biz ona tapalım dediler.] (Cemiloğlu 2000: 44) Yukarıdaki örnek cümleler incelendiğinde ise iç cümlelerin özneleri adlaştırılmış yüklemleri ile uyuma girmiş olmasına rağmen genitif yerine nominatif durum ile yetkilendirilmişlerdir. (7) Mūsā anun öleceğini bilürdi. Mūsā Ø o+nun öl-ecek+ 3 TKİ+AKK bil-ür-di Mūsā+NOM o+gen öl-part+ 3 TKİ+AKK bil-gz-ggz 3TK [Musa onun öleceğini bilirdi.] (Uysal 2010: 52) (8) Hemân sen benim dediğim gibi eyle. Hemân sen [ben+im de-dik+i+m gibi eyle Hemân sen+nom [ben+gen de-part+1tki gibi] eyle [Sen hemen benim dediğim gibi yap.] (İnalcık 1989: 50) (9) anlarun ne kıldukların dahı bilür. Anlar+UN ne kıl-duk+lar+i+n dahı bil-ür. Onlar+GEN ne kıl-part+3çki+akk dahı bil-gz [Onların ne yaptıklarını bile bilir.] (Dalkıran 2006: 80)

Eski Anadolu Türkçesinde Birleşik Cümlelerde İç Cümlenin Öznesinin Genitif 369 Yukarıdaki örnek cümleler incelendiğinde ise Türkiye Türkçesiyle bir pararellik gözlemlenmektedir. İç cümlelerin özneleri ve yüklemleri arasında iyelik ekiyle sağlanmış bir uyum vardır ve bu uyum sonucu iç cümlelerin özneleri genitif durum ile yetkilendirilmiştir. Miyagawa (2008), Türkçe için iç cümlenin öznesinin sadece genitif durum ile yetkilendirildiğini, Japoncada ise bu durumun seçimlik olduğunu, yani hem nominatif hem de genitif durumun yetkilendirilmesinin mümkün olduğunu belirtmektedir. Eski Türkçede görülen genitif ve nominatif durum arasındaki seçimlik durum 1, her ne kadar nominatif durum yetkilendirilmesi oransal olarak daha fazla olsa da, Eski Anadolu Türkçesinde de görülmektedir. Sonuç olarak Eski Anadolu Türkçesinde DIk ve AcAk biçimbirimlerinin eklendiği yüklemler özneleriyle adcıl uyuma girerler. Bu uyum sonucunda Türkiye Türkçesinin aksine zorunlu olarak genitif durum değil, seçimlik olarak her iki durum ekinin yetkilendirilmesi de mümkündür. Miyagawa (2008) Türkiye Türkçesini Tüm-yetkilendiren diller kategorisinde göstermektedir. Yani iç cümlenin öznesinin genitif durumla yetkilendirilme işlemi iç cümle içerisinde gerçekleşmektedir. Türkiye Türkçesinde genitif durumun yetkilendirilmesiyle ilgili bir diğer husus da yukarıda bahsedilen işlemlerin iç cümle içerisinde gerçekleştiği takdirde, iç cümle öznesinin genitifi durum yüklenmesi zorunlu bir işlemdir. Eski Anadolu Türkçesinde genitif durum yükleme belirtilen iki morfem ile iç cümle yükleminin öznesiyle uyumlu bir iyelik eki alması sonucu iç cümle içerisinde gerçekleşmektedir. Eski Anadolu Türkçesinde iç cümle öznesi bu uyum sonucu sadece genitif durum değil nominatif durumla da yetkilendirilmektedir. Yani Eski Anadolu Türkçesinde iç cümle öznesini adcıl uyum gösteren yapılarda seçimlik olarak görülmektedir. MAXQDA veri analiz programıyla yaptığımız oranlamada ise iç cümle öznesi 13. Yüzyılda % 78 ile nominatif durum ile yetkilendirilirken % 22 ile nominatif durum ile yetkilendirilmekte; 14. Yüzyılda % 85 ile nominatif durum ile yetkilendirilirken % 15 ile genitif durumla yetkilendirilmekte Eski Anadolu Türkçesinin son dönemi olan kabul edilen 15. Yüzyılda ise nominatif durum % 62 ile yetkilendirilirken genitif durum ise % 38 ile yetkilendirilmektedir. Oluşturduğumuz derlem sonucunda çıkan yüzdelere göre iç cümle öznesi her ne kadar nominatif durumla sayısal olarak çok daha fazla oranla yüklense de nominatif veya genitif durumla yetkilendirilen örnekler arasında sözdizimsel veya anlambilimsel ayırıcı bir özellik bulunmamaktadır. Bu durum da iç cümle öznesinin genitif veya nominatif durumu seçimlik olarak yüklendiğini göstermektedir. 1 Guzev ve Deniz-Yılmaz (1999) makalelerinde Eski Anadolu Türkçesinde bazı eklerin Melnikov un ileri sürdüğü Türkçede eklerin tasarruflu kullanılması ilkesiyle de bağdaşacak şekilde seçimlik olduğunu ileri sürmektedir.

370 Ahmet Naim ÇİÇEKLER Ben gittim O[benim gittiğimi] zannetti. Şekil 1. Nominatif ve Genitif Durum Yükleme SONUÇ Eski Anadolu Türkçesinde yukarıda açıklanan uyum paradigmaları aynen işlerken adcıl uyumun seçimlik olduğu da eklenmelidir. Dolayısıyla Eski Anadolu Türkçesinde adcıl uyum sonucu seçimlik olarak hem nominatif hem de genitif durum yüklenebilir. Şimdi hak yendügini bildük. Mūsā anun öleceğini bilürdi. Şekil 2. Eski Anadolu Türkçesinde Durum Yükleme

Eski Anadolu Türkçesinde Birleşik Cümlelerde İç Cümlenin Öznesinin Genitif 371 Her iki durumun yetkilendirilmesinde uyum paradigması aynen gerçekleşirken Şimdi hak yendügini bildük. cümlesinde nominatif durum yüklenmekte, Mūsā anun öleceğini bilürdi. cümlesinde ise genitif durum yüklenmektedir. Fakat her iki durum yüklenmesi işleminin dizim ağacında gösterimi ise (2) de olduğu gibi gerçekleşmektedir. KAYNAKÇA AYGEN, G.: 2002, Finiteness, Case and Clausal Architecture, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Boston, Harvard Üniversitesi. BANGUOĞLU, T.: 2007, Türkçenin Grameri, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (Türk Dil Kurumu Yayınları: 528). CEMİLOĞLU, İ.: 2000, 14. Yüzyıla Ait Bir Kısas-ı Enbiyâ Nüshası Üzerinde Sentaks İncelemesi, Ankara, TDK Yayınları. CSATÓ, E.: 1996, A Typological Review ıf Relative Clause Contructions in Some Turkic Languages, Current Issues in Turkish Linguistics: Proceedings of the Fifth Internatiınal Conference on Turkish Linguistics, (B. Rona), Ankara, Hitit Yayınevi, s. 28-32. DALKIRAN, H.: 2006, Ahmed-i Da i Tercüme-i Ebü l-leys-i Semerkandi Yusuf-Ra d- İbrahim Sureleri (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), İstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. DENY, J.: 2012, Türk Dilbilgisi, (Hazırlayan. A.Benzer), İstanbul, Kabalcı Yayınevi. ERGİN, M.: 2008, Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak Yayınevi. GEORGE, L. M. ve KORNFİLT, J.: 1981, Finiteness and Boundedness in Turkish, Binding and Filtering, (yayımlayan F. Heny), Cambridge, MIT Yayınları. GÜLSEVİN, G.: 2011, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. GUZEV, G. V. ve YILMAZ, Ö. D.. 1999, Teorik Dilbilimi Açısından Eski Anadolu Türkçesi nin Özelliklerinin Kıymeti Üzerine, Osmanlı, (yayımlayan G. Eren), C. IX, Yeni Türkiye Yay.,Ankara, 412-417. İNALCIK H., ANHEGGER R.: 2000, Kānūnnāme-i Sultānī Ber Mūceb-i Örf-i Osmānī, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları. KORNFİLT, J.: 1984: Case Marking, Agreement and Empty Categories in Turkish, Yayımlanmamış Doktora tezi, Boston, Harvard Üniversitesi. MİYAGAWA, S.: 2008, Genitive Subjects in Altaic, Proceedings of the Workshop on Altaic Linguistics 4, MIT Working Papers in Linguistics. ÖZKAN, M.: 2009, Tarih İçinde Türk Dili, İstanbul, Filiz Kitabevi. ÖZMEN, M.: 2001, Ahmed-i Dâ î Divanı (Metin- Gramer- Tıpkı Basım), Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 775/1. TATÇI, M., Dîvân-ı Yûnus Emre, Kültür Bakanlığı e-kitap. ULUTAŞ, S.: 2008, Feature Inheritence and Subject Case in Turkish, The International Conference on Turkish Linguistics XIV.

372 Ahmet Naim ÇİÇEKLER UYSAL, M.: 2010, Nikâhnâme (İnceleme- Metin), Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. KISALTMALAR ABL: Ablatif BÜ: Bağlama Ünlüsü Ç: Çoğul ÇK: Çoğul Kişi ÇKİ: Çoğul Kişi İyelik Eki ÇÖ: Çekim Öbeği DAT: Datif DGZ: Duyulan Geçmiş Zaman EAT: Eski Anadolu Türkçesi ETR: Ettirgen FFYE: Fiilden Fiil Yapma Eki FİYE: Fiilden İsim Yapma Eki GEN: Genitif GER: Gerindium GGZ: Görülen Geçmiş Zaman İFYE: İsimden Fiil Yapma Eki İİYE: İsimden İsim Yapma Eki İST: İstek İYE: İyelik Eki LOK: Lokatif NEG: Olumsuzluk NOM: Nominatif PART: Partisip PAS: Pasif TK: Tekil Kişi TKİ: Tekil Kişi İyelik Eki U: Uyum Z 0 : Zaman Başı ZN: Zamir n si ZÖ: Zaman Öbeği φ-özellikler: Kişi, Sayı ve Cinsiyet Özellikleri Citation Information/Kaynakça Bilgisi ÇİÇEKLER, A.N., Eski Anadolu Türkçesinde Birleşik Cümlelerde İç Cümlenin Öznesinin Genitif Durum İle Yetkilendirilmesi, - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p. 363-372, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/turkishstudies.8067, ANKARA-TURKEY