Farmasötik Botanik 5. Hafta Eczacılık Yönünden Önemli Familya ve Bitkiler Gymnospermae Doç. Dr. Nilüfer ORHAN Gazi Üniversitesi Farmakognozi ABD No:304 E-posta:nsendogdu@gazi.edu.tr 7. BÖLÜM: SPERMATOPHYTA (Tohumlu, Çiçekli Bitkiler) 1. Gymnospermae (Açık tohumlular) 2. Angiospermae (Kapalı tohumlular) Monocotyledones (Tek çenekliler) Dicotyledones (Çift çenekliler) - Apetalae (Petalsizler) - Dialypetalae (Ayrı petalliler) - Sympetalae (Birleşik petalliler) 2 1. Altbölüm : GYMNOSPERMAE Açık Tohumlu Bitkiler Ovül ve tohum açıkta, karpeller kapanmamış Ovülleri koruyan ovaryum yok, Stilus ve stigma da yok Polen taneleri doğrudan ovülün tepesindeki polen odacığına girer ve burada çimlenir Polen tanelerinin taşınması rüzgarla: anemogam 1. Altbölüm : GYMNOSPERMAE Çalı, ağaççık veya ağaç formunda Gövdede iletim demetleri yan yana ve düzgün dizilmiş Kambiyum var ve geliştikçe gövdede büyüme ve kalınlaşma görülür 3 4 Droglar 1
1. Altbölüm : GYMNOSPERMAE Odun borularından trakeit var, trake yok Floemde kalburlu boruları var, arkadaş hücreleri yok Gövdede, yaprakta uçucu yağ ve reçine taşıyan salgı kanalları 1. Altbölüm : GYMNOSPERMAE Yaprakları uzun ömürlü ve kalıcı İğne, pul veya değişik şekilde Çiçekleri tek eşeyli, basit yapılı ve periantsız (sepal-petal yok) Erkek çiçekler polen keselerine, dişi çiçekler ise ovüllere indirgenmiş 5 6 1. Altbölüm : GYMNOSPERMAE Hem dişi çiçek hem de erkek çiçek durumu: kozalak (strobil) Dişi kozalakta pullar odunlaşmış, erkek kozalakta odunlaşmamış Gymnospermae 1. Sınıf: Ginkgoiae Familya: Ginkgoaceae Jeolojik devirlerde yaşamış, fakat bugün 1 cins ve 1 tür ile temsil edilen bir familya Cins: Ginkgo, Tür: Ginkgo biloba 270 milyon yaşında: FOSİL BİTKİ Bilinen yaşayan fosil türlerinin en iyi örneklerinden 7 8 Droglar 2
Ginkgo biloba L. Türkçe adı: Mabet ağacı, Japon eriği Drog Adı: Ginkgo folium (Ph.E.) Kız saçı ağacı: Çince anlamı 30-40 m yüksekliğe varan Dallanmış gövdeli, reçine taşıyan Kışın yaprak döken dioik bir ağaç Erkek bitkinin yaprakları iki parçalı =iki loblu=biloba Ginkgo biloba L. Kökleri derinde, Ağaç tepesi geniş Sonbaharda yaprakları parlak sarı, çabuk dökülür Doğu Asya da; Çin ve Japonya da mabetlerde Budizm de kutsal kabul edilir 9 10 Yapraklar; saplı, yelpaze şeklinde, dikotom damarlı Erkek çiçek durumu amentuma benzer, Dişi çiçek durumu, sap ucunda yerleşmiş 2 ovüllü Tohum: Drupa ya benzer, erik büyüklüğünde Ginkgo folium Damar genişletici, variste ve beyin damarlarındaki dolaşım bozukluklarında etkili Unutkanlık, bunama, hafıza kaybı, konsantrasyon bozukluğu İşitme kaybı, kulak çınlaması ve baş dönmesi Tablet, kapsül ve damla 11 12 Droglar 3
Gymnospermae 2. Sınıf: Coniferae (Kozalaklı Bitkiler) Ilıman bölgelerde yayılmış Açık tohumlu bitkilerin en geniş sınıfı 2 takım, 40 cins ve 600 kadar türü var Nadiren yaprak döken, ağaç veya ağaççık halinde, düzgün dallanma gösteren bitkiler 2. Sınıf: Coniferae (Kozalaklı Bitkiler) Yapraklar iğnemsi (asikular), şeritsi (linear), lanseolat veya pulsu Yaprak,odunda reçine kanalları var, reçine taşır Gövdede sekonder kalınlaşma görülür Trakeleri yok 13 14 Çiçek Yapısı Çiçek ve meyva-odunlu kozalak şeklinde Kozalak (strobil), bir eksen üzerinde sarmal olarak dizilmiş çok sayıda çiçeklerden meydana gelir Dişi ve erkek çiçek farklı Erkek Çiçek: Kozalak şeklinde, uzun sürgünde bir yaprağın koltuğundan çıkar. Büyümesi sınırlı bir eksenin üzerinde dizili pul yaprakları ve mikrosporofil adı verilen polen keselerinden oluşur 15 16 Droglar 4
Çiçek Yapısı Dişi çiçek: Kozalak, ana eksen üzerinde sık, sarmal olarak dizilmiş çift makrosporofil kozalak pullarından oluşur Kozalak pullarından dıştaki örtü pulu, içteki ise tohum pulu 2. Sınıf: Coniferae Takım: Taxales Familya: Taxaceae (Porsukgiller) Yaprak dökmeyen dioik, büyük ağaçlar 3 cins ve 13 tür Reçine taşımaz Tohumu küçük, dişi çiçekte tohum olgunlaşınca etrafında kadeh şeklinde kırmızı renkli etli bir yapı oluşur, buna arillus denir 17 18 Familya: Taxaceae Tür: Taxus baccata Avrupa, Trakya ve Anadolu da Ülkemizde doğal olarak yetişen tek tür Süs bitkisi Yaprakları yassı, linear, ufak (1-2.5 cm) Üst yüzü koyu yeşil ve parlak, alt yüzde mum çizgisi var Yaprakların uçları sivri iki Drog: Taxici folium Bitkinin arillusu dışındaki kısımları (yaprak, dallar) zehirli Porsuk yaprakları drog Hafif dozlarda damar daraltıcı Etkili maddeleri günümüzde meme, ovaryum ve akciğer kanserinin kanser tedavisinde kullanılmakta 19 20 Droglar 5
Taxus brevifolia Amerika ve Kanada nın batı kısmında geniş yayılış gösterir Yavaş büyüyen bir ağaç Kabuklarda bulunan maddeler tümör gelişimini engeller (kansere karşı) 2. Sınıf : Coniferae Takım : Pinales Başlıca Kuzey Yarımkürede yayılmış Reçine taşıyan monoik ağaçlar Yapraklar linear veya asikular (iğnemsi) kozalaklar: küçük, otsu kozalaklar: çok pullu Makrosporofil 21 22 Kozalak olgunlukta odunlaşır Kozalak pulları, tohumlar olgunlaşıncaya kadar kapalı, olgunlukta aralanır ve tohum düşer Tohumlar kanatlı/kanatsız Ülkemizde 4 cins, 11 tür Familyanın Önemi: Geniş ormanlar oluşturur Reçine, kereste, kağıt vb elde edilişinde Pinaceae familyasından Tr de yetişen 4 cins: Pinus, Abies, Picea, Cedrus Tayin Anahtarı: 1a. Bitkide uzun ve kısa sürgünler var. 2a. Kısa sürgünler 2 iğne yapraklı...pinus 2b. Kısa sürgünler 30-40 iğne yapraklı... Cedrus 1b.Bitkide yalnız uzun sürgünler var. 3a. Yapraklar yassı, linear, alt yüzü 2 paralel çizgili, kozalak dik, olgunlukta pulları dökülür... Abies 3b. Yapraklar enine kesitte 4 köşeli, kozalak sarkık, olgunlukta olduğu gibi düşer...picea 23 24 Droglar 6
25 26 Cins: Pinus (Çam) Uzun ve kısa sürgünler taşır Yaprak dökmeyen, iğne yapraklı, çok geniş yayılışlı orman ağaçları Kısa sürgünler 2-5 yaprak taşır Yapraklar demetler halinde, demetin tabanı kısa zarımsı bir kın ile sarılı 90 türü var 27 Cins: Pinus (Çam) Erkek kozalaklar dalların ucunda, polenleri sarı Dişi kozalaklar dalların gövdeye yakın kısımlarda, olgunlaşınca aralanır ve tümüyle düşer Tohumlar kanatlı TR de 5 türü yetişir: Pinus brutia, P. halepensis, P. nigra, P. pinea, P. sylvestris 28 Droglar 7
Tür: Pinus brutia Kızıl çam Ege- Akdeniz bölgesi, sahillerde Dallar kırmızı-esmer Reçine kanalları taşır Çamın gövdesi soyulur, gövde düzleştirilir Gövdeye yapılan V şeklindeki yarıklardan kıvamlı bir oleoresin (reçine ve uçucu yağ karışımı) akar Tür: Pinus brutia Elde edilen ham reçine: Çam sakızı, Terementi, Terebinthina Distilasyonla uçucu yağı ayrılır: Terebinthinae aetheroleum (Ph. E.), terementi esansı Geriye kalan artık Colophonium (Ph. E.) Kolofan 29 30 Terebinthinae aetheroleum Pomat yapımı, parfümeri, böcek kovucu Romatizma ağrılarını gidermek için Veterinerlikte ağrı kesici, solunum ve idrar yolları hastalıklarında antiseptik Colophonium Yakı, sabun, kibrit, boya, vernik, kağıt üretimi Spor salonlarında yerlerin kaymasını önleyici toz olarak kullanılır Pinus brutia ve P. nigra nın dal ve gövde odunlarının kuru kuruya distilasyonu ile elde edilen katran: Pini pix (Pix Liquida) (Çam katranı) Solunum ve idrar yolları hastalıklarında ve özellikle hayvanlardaki cilt hastalıklarında kullanılır 31 32 Droglar 8
Tür: Pinus nigra Kara çam Orta-Güney Avrupa, TR de yaygın Dağlık bölgelerde yetişir Gövdesi koyu gri renkli Yaprakları koyu yeşil, sık ve sert Kozalak dik, 4-8 cm boyunda Tohumlar kanatlı Tür: Pinus sylvestris Sarı çam Kuzey Anadolu dağlarında Tomurcukları, dal kabukları ve katranı (Pix Liquida) drog Uçucu yağı (Pini sylvestris aetheroleum) diüretik ve ekspektoran, deri hst.da haricen 33 34 Tür: Pinus pinea Fıstık çamı, şemsiye çamı Akdeniz bölgesi, sahiller Yaşlı fertlerde taç şemsiye şeklinde Kozalakları büyük, dalların koltuğunda tek Tohumları (çam fıstığı) kanatsız, yağ bakımından zengin, yenir Tür: Pinus halepensis Halep çamı Tür: Pinus pinaster (P.maritima) Sahil çamı, Akdeniz çamı Tür: Pinus succinifer (Pityoxylon succinifer) Baltık Denizi ülkelerinde yaşamış ve ormanlar oluşturmuş bir ağaç Fosilleşmiş reçinesi Succinum (Kehribar) adını taşır Kolye, yüzük,tesbih gibi süs eşyası 35 36 Droglar 9
Cins: Cedrus (Sedir) Düzgün gövdeli, boylu yaprak dökmeyen ağaçlar Uzun ve kısa sürgünler taşır Gençken piramit şeklinde, Yaşlanınca yayvan bir taç oluşturur Cins: Cedrus (Sedir) Yapraklar; kısa, asikular Uzun sürgünlerde teker teker, seyrek dizilişli Kısa sürgün üzerinde demet şeklinde (30-40 tane) Kozalaklar dik ve büyük, olgunlukta pulları dökülür, orta eksen kalır TR de tek tür; Cedrus libani 37 38 Cedrus libani Lübnan Sediri, Toros Sediri Odunu hoş kokulu, mobilyacılıkta değerli Cedri folium, uçucu yağ taşır, parfümeri sanayinde önemli Cedri aetheroleum, Sarı katran İdrar ve solunum yolları hastalıklarında, cilt hastalıklarında antiseptik Cins: Abies (Göknar, Köknar) Düzgün gövdeli, piramit gibi, 20-30 m boylu ağaçlar Yalnız uzun sürgün taşır Yapraklar yassı, şeritsi, ucu küt, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü iki paralel beyaz çizgili 39 40 Droglar 10
Cins: Abies (Göknar, Köknar) Yaprak koparılınca yaprak tabanında küçük dairemsi bir iz kalır Dişi kozalaklar dal üzerinde dik durur, olgunlaşınca pulları dağılır, ana eksen kalır Erkek kozalaklar sapsız, dal ucunda Ülkemizde Yetişen Abies Türleri 1.Abies bornmuelleriana Uludağ Göknarı 2. Abies cilicica Toros Göknarı, Adana Göknarı 3. Abies equi-trojani Kazdağı Göknarı 4. Abies nordmanniana: Kafkasya Göknarı, Kuzey Anadolu Göknarı 41 42 Tür: Abies balsamea - Kanada da yetişir, ülkemizde - - Gövdesinden yaralanma ile elde edilen oleoresin: Balsamum canadense (Kanada balzamı) - Optik aletlerin merceklerinin birbirine yapıştırılmasında ve kalıcı preparatların hazırlanmasında kullanılır Cins:Picea (Ladin) Kuzey-Orta Avrupa, Kanada, Sibirya 40 kadar tür Düzgün görünüşlü, 50 m kadar boylu Yaprak dökmeyen, yalnız uzun sürgün taşıyan ağaçlar Kozalak sarkık, olgunlukta olduğu gibi düşer 43 44 Droglar 11
Cins:Picea (Ladin) Yapraklar asikular (iğnemsi), ucu sivri, 4 yüzlü ve her yüzünde bir mum çizgili Yapraklar koparıldığında dal üzerinde dikensi bir çıkıntı kalır, yaşlı dallar törpü gibi TR de sadece Picea orientalis yetişir Kerestesi değerli Takım : Pinales Familya: Cupressaceae (Servigiller) Yaprak dökmeyen, çok dallı, ağaç, ağaççık, sürünücü çalılar Yaprakları pulsu veya iğne şeklinde Yaprak dizilişi: opozit, dekussat, vertisillat 45 46 Takım : Pinales Familya: Cupressaceae Kozalakta pullar yassı, peltat veya etli Olgun kozalak, bazen odunlu, bazen etli bir bakkaya benzer Tr de doğal olarak yetişen 3 cins: Juniperus sp. (Ardıç) Cupressus sp. (Servi) Thuja sp. (Mazı) Familya: Cupressaceae Cins: Juniperus (Ardıç) Ağaç veya çalı Kuzey yarımkürede yetişen 60 tür Yaprakları pul şeklinde veya iğne şeklinde Kozalakların büyüklüğü, rengi, tohum sayısı türeden türe değişir Kozalaklar küremsi, pulları etli ve birleşik Tohumlar kozalağın içinde, sert ve odunlu tohum kabukları var 47 48 Droglar 12
TR de doğal olarak yetişen Juniperus türleri 1. İğne Yapraklı Ardıçlar: 1. Juniperus drupacea: Andız 2. J. oxycedrus: Katran ardıcı 3. J. communis: Adi ardıç 4. J. nana: Cüce ardıç, bodur ardıç 2. Pulsu Yapraklı Ardıçlar: 1. J. excelsa: Yüksek ardıç, Kara ardıç 2. J. foetidissima: Kokar ardıç 3. J. sabina: Sabin ardıcı 4. J. phoenicea: Finike ardıcı Yaprakları iğne şeklinde olanlar 1. Juniperus drupacea: Andız Toroslar-Lübnan a kadar İğne yaprakları büyük,3 lü halka dizilişli Kozalak büyük, mavi-mor Kozalak reçine ve şeker taşır Marmelat ve pekmezi yapılır 49 50 Yaprakları iğne şeklinde olanlar 2. Juniperus oxycedrus: Katran ardıcı Akdeniz elementi, TR de yaygın Maki bitkisi, sık çalı veya küçük ağaç şeklinde İğne yaprakları 3 lü halka (vertisillat) dizilişli Kozalak kırmızı-kahverengi bakka. 2-3 tohumlu Cadinum aetheroleum: Juniperi Pix Juniperus oxycedrus odunları kapalı yerde yakılarak ardıç katranı elde edilir Kuvvetli antiseptik, cilt hastalıklarında Saçkıran, uyuz, sedef, ekzema tedavisinde kullanılan merhemlerde 51 52 Droglar 13
Yaprakları iğne şeklinde olanlar 3. Juniperus communis: Adi ardıç Trakya bölgesinde yetir, çalı-ağaç Bakka mavimsi-siyah renkli Kurumuş meyveleri Juniperi pseudo-fructus diüretik, tonik etkili Juniperi aetheroleum- Olgun meyvelerden elde edilen uçucu yağı hoş kokulu, diüretik Yaprakları pul şeklinde olanlar 1. Juniperus excelsa : Kara ardıç,yüksek ardıç Anadolu da yaygın Kozalak bakka, mavimsi-siyahi 2. Juniperus foetidissima: Kokar ardıç Doğu Akdeniz de yetişir Kozalak bakka,mavimsi-siyah renkli 3.Juniperus phoenicea: Finike ardıcı Endemik, Akdeniz elementi Dioik, çalı veya alçak ağaçlar Bakka kırmızımsı-kahverengi 53 54 Yaprakları pul şeklinde olanlar 4.Juniperus sabina : Sabin ardıcı Avrupa, Amerika, TR de yetişen sürünücü çalılar Bakka mavimsi-siyah Bitki zehirli ve ezildiğinde kötü kokulu Sabinae summitates: Ardıç dal uçları, düşük Sabinae aetheroleum: Sabin ardıcı esansı, siğile karşı Familya: Cupressaceae Cins: Cupressus (Servi) Doğu Asya, Kuzey Amerika 15 türü var Akdeniz çevresinde Herdem yeşil Cupressi aetheroleum 55 56 Droglar 14
Familya: Cupressaceae Cins: Cupressus (Servi) Yapraklar koyu yeşil, pulsu, karşılıklı ve imbrikat dizilişte Kozalaklar odunlu, küremsi, pullar peltat (kalkan gibi) ve 8-14 tane Çok sayıda kanatlı tohum Ülkemizde yetişen türler; C. sempervirens var. horizontalis var. pyramidalis Familya: Cupressaceae Cins: Thuja (Mazı) Dallar aynı düzlemde, yelpaze gibi Kozalakları odunlu, kozalak pulları geriye doğru kıvrık ve mahmuzlu Amerika bitkisi, park ve bahçelerde kültür Ülkemizde; Thuja orientalis 57 58 Tür: Thuja orientalis: Doğu mazısı Pulsu yaprakların alt yüzünde oluk şeklinde reçine kanalları var Kozalaklar 6 pullu, geriye doğru kıvrık mahmuzları var Gymnospermae 3. Sınıf: Gnetinae Takım: Gnetales Gymnospermlerin son sınıfı-geçiş Gymnospermae lerin en ileri özellikleriyle Angiospermae lerin en ilkel özelliklerini birlikte taşır Odunlarında trakeler var Reçine kanalları yok Karşılıklı veya vertisillat pulsu yapraklı 59 60 Droglar 15
Takım: Gnetales Familya: Ephedraceae Dik/sarkık dallı, dioik çalılar Yapraklar küçük, üçgen şeklinde pulsu ve kın halinde dalları sarmış Çiçekler ilkel Erkek çiçekler stamene, dişi çiçekler ovüllere indirgenmiş Tohum etli bir örtü ile çevrili Cins: Ephedra (Deniz üzümü) Yeşil ve çok dallı sürgünlerinde karşılıklı 2 yaprak var Kurak bölge bitkileri oldukları için terlemeyi azaltmak amacıyla yapraklar çok küçülmüş, pul şeklinde 61 62 Cins: Ephedra (Deniz üzümü) TR de: Ephedra major, E. distachya, E. campylopoda Yeşil dalları Ephedrae herba (Ph.E.) Astımda solunum uyarıcı ayrıca ateş düşürücü ve damar daraltıcı Farmasötik Botanik 6. Hafta Angiospermae, Monocotyledones Poaceae Liliaceae Amaryllidaceae Iridaceae Zingiberaceae 63 64 Droglar 16