30 Tarih Öğrencisi Sevgi Taşkaya Muş Alparslan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi İbrahim Peçevi Ve Tarih-Î Peçevi I.İbrahim Peçevi nin Hayatı, Tarihçiliği ve Eseri A. Hayatı 1574 te Macaristan ın Pecs şehrinde doğdu. Bundan dolayı Peçûyî, Peçuylu ve Peçevi lakaplarıyla tanınır. Modern Osmanlı tarih yazıcılığında genellikle Peçevi unvanıyla anılmıştır. Bu okuyuş tarzı kelimenin Osmanlıca yazılışının harekesiz şekline dayalı olup doğrusu Peçuylu/Peçûyi olmalıdır. 1 Peçuylu İ brahim in hal tercümesi, dağınık bir halde de olsa kendi eserinden öğrenilmektedir. Büyük dedesi Kara Davud ve onun oğlu Cafer Bey, Bosna da Alaybey oldukları için, Peçevi nin ailesi Alaybeyoğulları diye tanınmıştır. 2 Macaristan ve Bosna seferlerinin çoğuna ve Kanuni nin Irakeyn Seferlerine katıldığı bilinen babasının adı zikredilmemiştir. 3 Anne tarafından Sokullu ailesine mensuptur ve yedi kardeşi vardır. İ lk eğitimini Peçuy da, medrese eğitimini Bosna ve Budin de gören İ brahim, babasını kaybettikten sonra on dört yaşında iken dayısı Budin Beylerbeyi 1 EricaHancz, Peçuylu İbrahim,Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 34, İstanbul 2007, s.216-217. 2 Şerafeddin Turan, Peçevi İbrahim, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Yayınları, İstanbul, 1988, s.543. 3 Reşat Öngören, İbrahim Peçevi, Osmanlılar Ansiklopedisi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999, s. 641.
JOURNAL 31 hizmetlerde bulunmuştur. 8 Ferhat Paşanın yanına gitti. Yaklaşık birbuçuk yıl onun yanında kaldı. 4 Ama bir süre sonra dayısının idam edilmesi üzerine, asıl yurdu Bosna ya giderek, öğrenimini burada tamamlamıştır. 5 Aile geleneklerine uyarak, serhaddelikanlılarının yaptıkları gibi, gönüllü olarak Macar ucunda görev aldı. 6 Akrabası olan Lala Mehmet Paşa nın hizmetine girdi. Onun vefatına kadar on beş yıl yanında bulundu. Uzun savaşlar boyunca Macaristan da yaşadı. 7 Lala Mehmet Paşa nın beylerbeyi, Nemçe Serdarı ve Sadrazam olarak katıldığı bütün faaliyetlerde bulunmuş, Paşa nın itimadını kazanmakla da birçok siyasi müzakerelerde ya tercüman yada delege olarak görev yaptı. Bu nedenle, 1593-1606 yılları arasında devam eden uzun Nemçe seferinin bütün olaylarının görgü tanığı olarak katılmış birçok defa önemli 1595 Ağustos unda Avusturyalılar tarafından kuşatılan Estergon da bir ay mahsur kaldı. Şehrin teslim edilmesi sırasında düşman ile teslim şartlarını tespit eden heyet arasında bulundu. 9 Bundan sonra, Eğri seferine katıldı. Buranın muhafazısını Lala Mehmet Paşa Me mur edilince, kalenin kul-karavaş ve gönüllülerni yapıp, yevmiye bölüklerini tayin etti. 10 1598 de Çandın fethine ve Varat ın muhasarasına katıldı, 1602 de cepheye gelen Gazi Giray ı karşılamaya memur edildi. Başarılı hizmetlerinden dolayı I. Ahmet ve Sadrazam Lala Mehmet Paşa tarafından ayrı ayrı hilatlarla taltif edildi. 11 Lala Mehmet Paşa nın ölümü ( 22 Haziran 1606) ile İ brahim Efendi en büyük hamisini yitirmiştir. 12 Lala Mehmet Paşa nın ardgeleni tarafından birçok sancakların defterlerini yazmak üzere Anadolu ya yollandı. 13 Yeni Sadrazam Kuyucu Murad Paşa nın isteğiyle tezkireciliğe tayini düşüldüyse de Peçuy daki evinin yanması üzerine bu hizmeti kabul etmedi. Memleketine giderek uzun yıllar çiftliğinde yaşadı. 14 1207 de Akkirman ve Bender çevresini ziyaret etti, daha sonra Diyarbekir eyaletinin defterdarı sıfatıyla hizmet verdi. Rakka da görevliyken beylerbeyi oldu. 200 sekbanla Mardin in korunması için gönderildi. Oradan sadrazam Çerkez Mehmet Paşa nın Tokat taki 4 Hancz, Peçuylu İbrahim, s. 217. 5 İsmet Parmaksızoğlu, Peçevi İbrahim, Türk Ansiklopedisi, Milli Eğitim Yayınları, Ankara 1977, Cilt XXVI, s. 451. 6 Parmaksızoğlu, Peçevi İbrahim, s. 451. 7 Hancz, Peçuylu İbrahim, s. 217. 8 Parmaksızoğlu, Peçevi İbrahim, s. 451. 9 Öngören, İbrahim Peçevi, s. 641. 10 Turan, İbrahim Peçevi, s. 543. 11 Öngören, İbrahim Peçevi, s. 641. 12 İbrahim Peçevi, Peçevi Tarihi, Çev. Bekir Sıtkı Baykal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992, s. 1. 13 Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev. Coşkun Üçok, Doğumunun 100. Yılında Atatürk Yayınları, Ankara 1982, s. 212. 14 Hancz, Peçuylu İbrahim, s. 217.
32 ordusuna katıldı ve darphane hizmetine memur edildi. Tokat defterdarlığını yaptıktan sonra tekrar İ stanbul a gitti. 1042-1045 (1633-1636) yılları arasında İ stolni Belgrad sancak beyliğini yaptı. 15 Bosna defterdarı oldu ve oradan da Tamşvar defterdarlığına nakledildi. 16 Bu makam en görevi olarak bilinmektedir. 1051 de ( 1641) ileri yaşlarda mazul oldu. Hayatının son yıllarını Budin ve Peçuy da eserini yazmakla geçirdi. 17 HanifzadeAhmet Tahir onun 1061/ 1651 de öldüğünü kaydediyorsada, tarihini yazma nüshalarından birinde kendisinden daha 1059 H / 1649 M de Merhum diye bahsedildiğine göre, ölü o tarihte önce ya da en geç o yılda vukû bulması icab eder. 18 B. Tarihçiliği Almanca ve Macarca dillerini bilen Peçevi Macar kaynaklarından yararlanmıştır. 19 Bütün boş zamanlarını tarih yazma çalışmalarına sarfeden İ brahim Peçevi o devirde revaçta olan Türkçe tarihlerinin çoğunu incelemiştir. 20 Onu çağdaşı olan tarihçilerden üstün kılan özelliği, pratik ve pragmatik metodu ile tenkidi incelemesidir. 21 Peçevi, kurum ve plan gibi şekil bakımından konularını vahislerin başlıklarındaki yabancı kurallara göre klişeleşmiş tabirlerinde vakanüvis tarihçiliğinden ayrılmamış ise de, görüşlerin de olaylar üzerindeki incelemelerinde hüküm vermelerinde, realiteyi korkmadan söyleme ve görüşmede ayrı bir özellik taşımıştır. Taraf tutmayan, cesaretli fakat nezaketi ihmal etmeyen bir tarihçi olduğunu göstererek tarihine bu bakımlardan değer kazanmıştır. İ fadesi o yüzyılların ifade tarzı karşısında çok sade sayılabilir. Mümkün olduğu kadar herkesin anlayabileceği bir üslûb ile yazıldığını lüzumsuz sanatlara düşkünlük göstermediğini secilerden ve kafiyelerden kaçındığını ve kitabının baş tarafında da izah eder. 22 C. Eseri 1. Tarih-i Peçevi Peçuylu daha çok kaleme aldığı tarihiyle tanınır. Müellif, literatürdepeçevi Tarihi, Peçuylu Tarihi şeklinde zikredilen eserine özel bir isim vermemiştir. 23 Peçevi Tarihi, Kanuni Sultan Süleyman nın ( I.Süleyman) tahta çıkışı ile başlayıp IV. Murat ın Bağdat Seferi nden dönüşü ve daha sonra ölümü ile son bulmuştur. Ancak nüshaların sonları aynı bitişe sahip değil, A ve C nüshalarının sonunda ki zeyl kısımları da bu sonuçların 15 Hancz, Peçuylu İbrahim, s. 217. 16 Turan, İbrahim Peçevi, s. 544. 17 Hancz, Peçuylu İbrahim, s. 217. 18 Hüseyin Ayan, Peçevi İbrahim Efendi, Büyük Türk Klasikleri, Söğüt Yayınları, İstanbul 1987, Cilt 5, s. 363. 19 Nevzat Köken, Cumhuriyet Dönemi Tarih Anlayışları ve Tarih Eğitimi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Isparta 2002, s. 7. 20 Ayan, Peçevi İbrahim Efendi s. 363. 21 Necdet Öztürk Murat Yıldız, Osmanlı Tarihçileri, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013, s. 114-115. 22 İbrahim Peçevi, Peçevi Tarihi, Çev. Murat Uraz, Neşriyat Yurdu Yeni Şark Maarif Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 1968, s. 5. 23 Hancz, Peçuylu İbrahim, s. 217.
JOURNAL 33 farklı olmasında etkili olmuştur. 24 Ö zellikle 1600-1639 arası dönem için bir ana kaynaktır, ve ilk kez batı kaynaklarından yararlanan Osmanlı Tarih yazarıdır. Bu eser Cumhuriyet devrinde basılmıştır. 25 1520 1641 yılları arasında geçen tarihi olayları doğru ve açık olarak 2 ciltte anlatır, şahsi görüşleri 2 nci cilttedir. 26 Ele aldığı olaylar itimada şayandır. 27 Eserde şu padişahların dönemlerindeki olaylar anlatılmıştır. I. Süleyman (1520 1566) II. Selim (1566 1574) III. Murat (1574 1595) III. Mehmet (1595 1603) I. Ahmet (1603 1617) I. Mustafa (1617 1618 / 1622 1623) I. Osman (1618 1622) IV. Murat (1623 1640) 28 Zeyl I. İ brahim (1640 1648) IV. Mehmet (1648 1687) 29 Tarihini 1050 de (1640) yazmaya başlayan Peçuylu, aslında Kanuni Sultan Süleyman döneminde meydana gelen savaşları kapsayan bir gazavatname kaleme almayı düşünmüştür. İ lk versiyonu 1051 de (1641) Budin Beylerbeyi Vezir Musa Paşa ya sunarak onun görüşlerini almak istemişti. 30 Vezir Mustafa Paşa tarihte barışın öne çıkarılmasının her şeyden önemli olduğunu kendisine söyledi. Bunun üzerine eserini malumat bakımından genişletmeye karar verdi. 31 Bu aşamada Kanuni devrinden sonra gelişen olayları da esere eklemeye karar vermiş olmalıdır ki tarihi akışı IV. Murat ın ölümüne değin getirir. 32 24 Kadir Akıllı, Peçevi Tarihi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul,2008, s. 1. 25 M. Emin Yolalıcı, Türk Tarihinin Kaynaklarına Genel Bir Bakış, Uluslararası Sosyal Araştırmalar DergisiSayı 1, Samsun 2008, s. 479. 26 M. Orhan Bayrak, Osmanlı Tarih Yazarları, Milenyum Yayınları İstanbul 2002, s. 294. 27 Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Meral Yayınevi, Cilt III, İstanbul 1975, s. 117. 28 Akıllı, Peçevi Tarihi, s. 1. 29 Hamdi Şimşek, Peçevi Tarihi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisan Tezi), İstanbul 2005, s. 1. 30 Hancz, Peçuylu İbrahim, s. 217. 31 Öngören, İbrahim Peçevi, s. 641. 32 Emine Özcan, İbrahim Peçevi Efendi Hayatı ve Peçevi Tarihinde Yer Alan Bazı Sosyo Kültürel Kavramlar,
34 Kaynakları içinde Celalzade Mustafa Paşa, Celalzade Salih, Geli Bolulu Mustafa Ali, HasanbeyzadeAhmed Paşa, Hadidi, Seydi Ali Reis, Tiryaki Hasan Paşa, Tımışvar Muhafızı Vezir Halil Paşa, Defterdar Bakî Paşa Sigetvar da Kanuni Sultan Süleyman adına inşa edilen türbenin şeyhi Ali Dede Gibi Tarihçi ve raviler bulunmaktadır. Barış antlaşmalarıyla ilgili kısımları Osmanlı kaynaklarını değerlendirerek kaleme almıştır. Bu bölümleri yazarken adını zikretmediği Macar Müelliflerinin eserlerine dayanmıştır. 33 Kroniğin bölümleri Kanuni Sultan Süleyman dan itibaren (1520) her padişah dönemini ihva eder. En önemli ve en geniş bölümleri Kanuni Sultan Süleyman ve III. Mehmet in saltanat yılları teşkil eder ve son bölümlere doğru eserde tafsilat giderek azalır ve son kısımda IV. Murad ın saltanat olayları kısaca yer alır. Eser padişahın Bağdat tan dönüşü ve onun vefatıyla sona erer. Müellif siyasi olayları anlatan kısımlar arasında sık sık bilgiler verir. 34 Kitapta kısa hikayeler, çeşitli anekdotlar da bulunur. Kuru Kadı Hikayesinin ilk yazılı veriyonu ve Kesik Baş destanı da eserde yer alır. Bu fıkralar arasında kendinden de bahseder. Sokullu ailesiyle olan akrabalığından söz edip onları her zaman yüceltmiştir. 35 Eserin yazma nüshalarının birçoğu 1640 a kadar gelmekte ve kaydedilen son olayı IV. Murad ın Bağdat seferinden İ stanbul a dönüşü ve vefatı teşkil etmektedir. 36 Kitabın baskısı bu nüshaların birine dayanmakta ve eserin ilk baskısı Tarih-i Peçevi adıyla yapılmıştır. Bunların dışında bazı nüshalar 1648( 1058) yılına kadar gelen olayları da kapsar. İ brahim Efendi, son dönemde şahit olduğu olayları anlatarak eserin üçüncü varyasyonunu hazırlamaya başlamıştır. 37 Eser Ö nce Murat Uraz (I-II, 1968 1969) ve Bekir Sıtkı Baykal (I-II, 1981-1982) tarafından sadeleştirerek neşredilmiştir. 38 Eser için daha sonraki dönemlerde birkaç zeyl yazılmış, ilk olarak Tımışvar defterdarı Belgradi Mustafa b. Ahmet 1045-1061 (1635-1651) olaylarını eklemiştir. 1050-1058 (1640-1648) arasındaki olayları kapsayan başka bir zeyli daha vardır. 39 İ brahim Efendi nin eseri pek çok tarihçiye kaynaklık etmiş bunlardan en önemlileri Cevrî, defterdar Sarı Mehmed Paşa ve Naima dır. 40 SONUÇ Osmanlı tarihinin kaynaklarından Tarih-i Peçevi nin müellifi İ brahim Peçevi XVII. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2007, s. 42. 33 Hancz, Peçulu İbrahim, s. 217. 34 Hancz, Peçulu İbrahim, s. 217. 35 Hancz, Peçulu İbrahim, s. 218. 36 Öngören, İbrahimPeçevi, s. 642. 37 Hancz, Peçulu İbrahim, s. 218. 38 Öngören, İbrahim Peçevi, s. 642. 39 Hancz, Peçulu İbrahim, s. 218. 40 Hancz, Peçulu İbrahim, s. 218.
JOURNAL 35 Yüzyılın isim yapmış tarihçilerindendir. Devlet hizmetinde bulunmuş, çeşitli savaşa katılıp kalelerin zaptında görev almıştır. Bu nedenle olaylara bizzat şahit olarak gördüklerini kaleme almıştır. Almanca ve Macarca bilen Peçevi Macar kaynaklarından yararlanmıştır. Türk tarihçileri arasında Batı kaynaklarına başvuran ilk tarihçi olmuştur. İ brahim Peçevi kaleme aldığı Peçevi Tarihi ni Kanuni nin tahta geçişinden VI. Murad dönemi ortalarına kadar ki devre için en önemli Osmanlı kaynaklarındandır. Ö nceleri Kanuni Sultan Süleyman ın fetihlerini ihva eden gazavat-name mahiyetindeki eserini 1641 de Budin Beylerbeyi Musa Paşa ya takdim etmiştir. Musa Paşa nın tavsiyeleri üzerine eserini yeniden kaleme almıştır. En geniş ve önemli bölümleri Kanuni Sultan Süleyman ve III. Mehmet saltanat yıllarını teşkil eder. Peçevi Tarihi sadece padişahları ele almayıp o dönemdeki sadrazamların, vezirlerin, defterdarların, ümeranın, alim ve şeyhlerin hayatlarının da anlatıldığı bir eser konumundadır. Ayrıca devrin siyasi olayların yanında, sosyal, kültürel ve edebi mevzuların da anlatıldığı bir eserdir. Osmanlı tarihinin 1520-1640 yılları arasındaki dönemi için başlıca ve güvenilir bir eser meydana getirmiştir. Eserin dili sadedir. İ stanbul da 1281-1283 yıllarında iki cilt halinde yayınlanan bu eserinin Belgradi Mustafa Efendi ve Mehmet Paşa tarafından yapılan iki küçük zeyli de vardır. Bu eser birçok tarihçiye kaynaklık etmiştir. KAYNAKÇA Akıllı, Kadir,Peçevi Tarihi, Marmara Ü niversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İ stanbul, 2008, s. 1. Ayan, Hüseyin, Peçevi İ brahim Efendi, Büyük Türk Klasikleri, Söğüt Yayınları, İ stanbul 1987, Cilt 5, s. 363. Babinger, FranzOsmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev. Coşkun Ü çok, Doğumunun 100. Yılında Atatürk Yayınları, Ankara 1982, s. 212. Bayrak, M. Orhan, Osmanlı Tarih Yazarları, Milenyum Yayınları İ stanbul 2002, s. 294. Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Meral Yayınevi, Cilt III, İ stanbul 1975, s. 117. Hancz, Erica, Peçuylu İ brahim, Türkiye Diyanet Vakfı İ slam Ansiklopedisi, Cilt 34, İ stanbul 2007, s. 216-217. İ brahim Peçevi, Peçevi Tarihi, Çev. Murat Uraz, Neşriyat Yurdu Yeni Şark Maarif Kütüphanesi Yayınları, İ stanbul 1968, s. 5. İ brahim Peçevi, Peçevi Tarihi, Çev. Bekir Sıtkı Baykal, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992, s. 1. Köken, Nevzat, Cumhuriyet Dönemi Tarih Anlayışları ve Tarih Eğitimi, Süleyman Demirel Ü niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Isparta 2002, s. 7.
36 Ö ngören, Reşat, İ brahim Peçevi, Osmanlılar Ansiklopedisi, Yapı Kredi Yayınları, İ stanbul 1999, s. 641. Ö zcan, Emine, İ brahim Peçevi Efendi Hayatı ve Peçevi Tarihinde Yer Alan Bazı Sosyo Kültürel Kavramlar, Gazi Ü niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2007, s. 42. Ö ztürk, Necdet Murat Yıldız, Osmanlı Tarihçileri, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İ stanbul 2013, s. 114-115. Parmaksızoğlu, İ smet, Peçevi İ brahim, Türk Ansiklopedisi, Milli Eğitim Yayınları, Ankara 1977, Cilt XXVI, s. 451. Şimşek, Hamdi, Peçevi Tarihi, Marmara Ü niversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisan Tezi), İ stanbul 2005, s. 1. Turan, Şerafeddin, Peçevi İ brahim, Milli Eğitim Bakanlığı Türk İ slam Ansiklopedisi, İ stanbul, 1988, s. 543. Yolalıcı, M. Emin, Türk Tarihinin Kaynaklarına Genel Bir Bakış, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Sayı 1, Samsun 2008, s. 478-479.