Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 48, Haziran 2017, s. 50-58 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 04.04.2017 25.06.2017 Yrd. Doç. Dr. Serap ERÇİN KOÇER Bozok Üniversitesi, Fen - Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü ercin.kocer@bozok.edu.tr ÜRGÜP SARIHIDIR KÖYÜ ESKİ CAMİ Nevşehir ve ilçeleri tarih boyunca siyasi yönüyle olduğu kadar sosyal ve kültürel yönleriyle de öne çıkan bir yer olmuştur. Özellikle Kapadokya olarak bilinen bölge şehrin gelişiminde etkili olmuştur. Eşsiz bir tabiat harikası oluşumuyla benzeri bulunmayan Kapadokya Bölgesi içerisinde yer alan Nevşehir e bağlı Ürgüp İlçesi ise tarihi dokusuyla dikkat çekmektedir. Bölgede Türk İslam devri mimarisi oldukça yoğundur. Sarıhıdır Köyü; il sınırları içinden geçen Kızılırmak Nehri kıyısında kurulmuştur. İl merkezine 23 km. ilçe merkezine ise 16 km. mesafededir. Kızılırmak Nehri kıyısında inşa edilen köyün Eski Camisi zamana karşı direnmektedir. Kayıtlarda yer almayan yapının bu çalışma ile Türk İslam mimarisindeki yeri tespit edilerek belgelendirilmesi amaçlanmaktadır. Öz Anahtar kelimeler: Ürgüp, Sarıhıdır, Cami, Türk İslam
URGUP SARIHIDIR VILLAGE OLD MOSQUE Abstract Nevşehir and its provinces have become a place that emerges in social and cultural aspects as much as its political aspects throughout the history. Especially the region, known as Cappadocia, becomes effective fort he improving of the city. Ürgüp province, belonging to Nevşehir, which is located in Cappadocia region that is not similar to the formation of a unique natural wonder draws attention with is historical texture. The architecture of the Turkish and İslamic period is quite crowded in the region. Sarıhıdır village is located on the shores of Kızılırmak River that passes through the provincial borders. It is 23 km. to the province centre and 16 km. to the city center. The old mosque of the village being built on the shore of Kızılırmak River resists the time. It is aimed to determine the place of Turkish İslamic architecture and document it with this study which isn t included in the records. 1.GİRİŞ Keywords: Ürgüp, Sarıhıdır, Mosque, Turkish İslamic Erken Hristiyanlık döneminden itibaren büyük bir potansiyel gösteren Kapadokya Bölgesi içerisinde yer alan Ürgüp, özellikle Türkler tarafından kullanılan ve nüfus olarak da Türklerin yoğun bir şekilde yaşamlarını sürdürdüğü bir yerleşimdir (Eravşar, 1993: 2). Ürgüp Osmanlı Devleti hâkimiyetine girdiği ilk dönemlerden başlayarak Cumhuriyet Dönemine kadar, Karaman Eyaleti Niğde Sancağı na bağlı bir kaza olarak varlığını devam ettirmiştir (Oflaz, 2012: 313). Seyyah Charles Texier Ürgüp için karşıdan ponza kayalarının arasına sıkışmış bir kent gibi durduğunu gözlemlediğini belirtmiştir (Şaşmaz, 2008: 34). Tarihte birden fazla uygarlığı barındıran bölge tarihi eser bakımından oldukça zengindir. Kapadokya da 13. ve 20. yüzyıl arasında çoğunluğu Osmanlı Dönemine ait sayısız eser bulunmaktadır. Yapı sayısı özellikle 18. yüzyılda Damat İbrahim Paşa zamanında yoğunlaşmıştır (Süreyya, 1996: 778). III. Ahmed in damadı, 1718 1730 yılları arasında Sadrazamlık yapan Vezir-i Azam Damat İbrahim Paşa zamanında inşa edilen yapılardan bazıları Kara Cami, Kaya Cami (Aktepe, 1963: 17-26) Damat İbrahim Paşa Külliyesi dir (Aktuğ, 1993: 14-50) 51 2. Sarıhıdır Köyü Eski Cami Ürgüp İlçe merkezine 16 km. uzaklıkta bulunan Sarıhıdır Köyü nde Kızılırmak Nehri kıyısında köyün Eski Camisi yer almaktadır. Cami dağın yamacında köyün hemen girişinde inşa edilmiştir. Yapının giriş kapısı üzerinde yer alan kitabesinden H. 1280/ M. 1864 1865 yılında Muhammed Nureddin Hazretlerinin ikinci hademesi Göynüklü Hasan Hasbi Ağa tarafından yaptırıldığı yazılıdır. 1 (Fotoğraf 1-2) 1 Göynüklü Hasan Hasbi Ağa hakkında arşiv kayıtlarında herhangi bir bilgiye rastlanılmamıştır.
Fotoğraf 1: Sarıhıdır Köyü Fotoğraf 2: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Kitabesi Celi Talik ile yazılan kitabenin metni ve transkripsiyonu şöyledir; 2 52 - Devletlü Necabetlü Muhammed Nureddin Efendi - Hazretlerinin ikinci hademesi - Göynüklü Hasan Hasbi Ağa nın - Camii Şerifidir: Sene 1280 15 Şevval. Sarıhıdır Köyü Eski Cami, dikdörtgen planlı bir harim ile kuzeyinde üç bölümlü son cemaat yerinden oluşmaktadır. Üç yuvarlak kemerin dört ayağa oturduğu son cemaat yerinin doğusundaki bölüm diğerlerine nazaran daha dardır. Ayrıca bu kısım doğuda yer alan bölümle bitişiktir. Bu mekana girilememekle birlikte köy halkından buranın imam evi olarak kullanıldığı öğrenilmektedir. Son cemaat yerinin üst örtüsü yıkılmıştır. Harim ise düz dam örtülüdür. Harime yuvarlak kemerli bir kapı ile girilmektedir. Üstten kademelendirilmiş dikdörtgen kapının kenarları silmelerle sınırlandırılmıştır. Kapının yuvarlak kemerinde akant yapraklarından oluşan bir süsleme kuşağı bulunmaktadır. Kapı kemerinin her iki yanında simetrik olarak ele alınmıştır. Harim, kuzey güney doğrultusunda mihraba dik tek sahınlıdır. Dikdörtgen 2 Kitabenin Transkripsiyonunu kontrol eden Yrd. Doç. Dr. Muhammed İbrahim YILDIRIM a teşekkür ederim.
formdaki harim, üç hafif sivri kemerin desteklediği tonozla örtülüdür. Yapının harim bölümü 935x 573cm. ölçülerindedir. Yapı, son cemaat yeri ile 1275x1392 cm. ölçülerine sahiptir. (Plan 1, Fotoğraf 2) Plan 1: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Planı 53 Fotoğraf 3: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Son Cemaat Yeri Yapı, giriş kapısı üzerinde bir ve güney cephede mihrap hizasında bir tane olmak üzere iki küçük boyutlu pencere ile aydınlatılmaktadır. Güney cephedeki pencere ahşap malzemeden iki kanatlı olarak yapılmış ve açıklık demir parmaklıkla kapatılmıştır. Harim kapısı üzerinde yer alan mazgal pencere de aynı şekilde ahşap malzemeden ve iki kanatlı bir açıklıktır. Doğu ve batı cepheleri sağırdır. Caminin inşa malzemesi ise yığma tekniğinde kesme taş ve moloz taştır. ( Fotoğraf 3) Güney beden duvarının ortasında yarım daire biçimli mihrap bulunmaktadır. Mihrabın üst bölümünde dekoratif kaş kemer ele alınmıştır. Kaş kemerin hemen altında ok şeklinde diziler simetrik olarak düzenlenmiştir. Mihrap alınlığında istiridyeye benzer bir süsleme söz konusudur. Yine bu istiridye formunun çevresinde yay şeklinde süslemeler mevcuttur (Demiriz, 2000: 201). ( Fotoğraf 4-5-6)
Fotoğraf 4: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Güney Cephe 54 Fotoğraf 5: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Harim Kapısı Fotoğraf 6: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Harimi
Fotoğraf 7: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Mihrabı 55 Güneybatıda bugün yerinde olmayan minberin izleri hala görülmektedir. İzlerden minberin ahşap malzemeden olduğu anlaşılmaktadır. Kuzey yönünde orijinalinde altı ahşap direğin taşıdığı yine ahşap kadınlar mahfili vardır. Fakat mahfili taşıyan ahşap direklerden kuzeybatı köşesindeki ve ortadaki direkler bugün yoktur. Ayrıca yapıya girişi sağlayan orijinal kapısı yerinden sökülerek demir kapı yapılmıştır. Sökülen ahşap kapı yapı içinde bulunmaktadır.(fotoğraf 7) Fotoğraf 8: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Kadınlar Mahfili
Üst örtüyü destekleyen kemerlerin alt kısımlarında iki yönden üçgenler oluşturan kazayağı motifine benzeyen süslemeler ele alınmıştır (Hasol, 1998: 245). Üçgenlerin alt bölümünün her birinden aşağı doğru sarkan süslemeler vardır. Diğer bir kemerin alt bölümünde ise mavi beyaz zemin üzerine bir dizi süsleme söz konusudur. Harimin doğu cephesinin güney aksında oval formlu vaaz kürsüsü bulunmaktadır. Aynı şekilde doğu cephenin kuzey aksınsa ise dikdörtgen bir niş açıklığı mevcuttur. ( Fotoğraf 8-9-10-11) Fotoğraf 9-10: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Kemer Süslemeleri 56 Fotoğraf 11: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Vaaz Kürsüsü Fotoğraf 12: Sarıhıdır Köyü Eski Cami Nişi 3.Değerlendirme ve Sonuç Konum itibariyle eğimli bir araziye inşa edilen yapı, plan bakımından bölgedeki birçok yapı ile benzerlik göstermektedir. Özellikle Ürgüp ve çevresinde sık görülen mihraba dik uza-
nan ve kemerlerin desteklediği üst örtüsü tonoz olan bir yapıdır (Eravşar, 1993: 32-35). Kaymaklı Kasabası Bekir Ağa Cami (H.1149/ M. 1736 1737), Kaymaklı Kasabası Hatip Cami ( H.1207/ M. 1746 1747), Nar Kasabası Hasan Efendi Cami( H.1207/ M. 1792) (Ekiz, 2006: 128-159), Yunak Cami(18.yy), Sofular Cami( H.1271/ M. 1802 1803) (Eravşar, 1993: 35) bölgedeki bu plan tipine sahip camilerden bazılarıdır. Nevşehir ili dışında İç Anadolu Bölgesi nde Kayseri ve Aksaray illerinde de aynı plan tipini görmek mümkündür. Kayseri Güneşli Cami (H.1150/ M. 1737 1738) üst örtüsü dokuz kemere yerleştirilmiştir (Özbek Arslan, 2008: 174-176). Yine Kayseri de Alaüddevle Camisi (15.yy) ( Özbek Arslan, 2008: 823-831), Büyük Bürüngüz Danış Ali Bey Cami(18.yy) (Özbek Arslan, 2008: 832-839), Büyük Bürüngüz Mütevelli Cami (17.yy) (Özbek Arslan, 2008: 840-842) aynı plan tipinin uygulandığı camilerdendir. Aksaray İlinde 1524 1525 yıllarında inşa edilen Selimiye Cami kuzey güney doğrultusunda uzanan tonoz örtülüdür. Yapının üst örtüsü dokuz kemerle desteklemektedir ( Boran Erdal, 2001, 37-55). Üst örtüyü taşıyan kemerle; atkı kemer veya takviye kemer olarak da isimlendirilmiştir (Boran Erdal, 2001: 37 55; Turani, 1999: 135). Takviye kemer uygulaması çoğunlukla uzun galeri ve sahınları olan kervansaray ve camilerde kullanıldığı bilinmektedir ( Boran Erdal, 2001: 37 55). Kayseri Sivas arasında Sultan Han ında (13.yy) holde iki tarafa açılan yedişer tonoz kemeri söz konusudur ( Aslanapa, 1999: 176). Geç dönemde Anadolu da küçük boyutlu yapılarda benzer uygulama tekrar karşımıza çıkmaktadır. Nevşehir, Kayseri, Aksaray gibi birbirine yakın yerlerde bu plan tipinin yoğun olması arazinin yapısına da bağlı olduğu düşünülmektedir. Sarıhıdır Köyü Eski Cami nin yöredeki yapılarla başka bir benzerliği ise pencere açıklıklarıdır. Caminin, birisi güney cephede mihrap hizasında diğeri kuzey cephede harim kapısı hizasında olmak üzere iki küçük ebatlı penceresi mevcuttur. Yapıların güney cephesinde açılan tepe penceresinin olması Beylikler Devri ile birlikte Anadolu Türk Mimarisinde uygulanan bir özellik olarak karşılaşılmaktadır (Sağıroğlu Arslan, 2011: 731). Pencerelerin küçük olmasıyla ilgili olarak geç dönemde Anadolu da inşa edilen camilerin boyutlarının küçülmesiyle pencerelerin sayısının azaldığı ve pencere boyutlarının küçüldüğünü söylemek mümkündür (Doğan, 2013: 295-320). Plan tipinde olduğu gibi pencere açıklıklarının uygulanışı açısından benzerlik gösteren örnekler mevcuttur. Kayseri Pınarbaşı Cinahmet Köyü Cami (20.yy başı), Hilmiye Köyü Cami ( H.1322-1324/ M. 1904-1906), Methiye Köyü Camilerinin (1902) içe doğru genişleyen tepe pencereleri vardır ( Gündoğan, 2015: 68-84). Yine Kayseri de Kabasakal Cami nde ( 18.yy sonu- 19.yy başı) içe doğru genişleyen tepe penceresi uygulaması söz konusudur (Özbek Arslan, 2008: 258-260). Ali Hoca Cami(18.yy) (Özbek Arslan, 2008: 171-173), Şeyh Cami (18.yy) (Özbek Arslan, 2008: 108-111), Meteris Cami ( H.1260/ M. 1844) (Özbek Arslan, 2008: 933-936), Yeşilhisar - Hamza Paşa Camilerinde de mihrap ve harim kapısı hizasında tepe pencere açıklıkları vardır (1756) (Özbek Arslan, 2008: 1298-1300). Aksaray Selimiye Cami nde ise kuzey güney cephelerin üst orta kısmında mazgal pencereler görülmektedir ( Boran Erdal, 2001: 37-55). Yozgat ta Sarayköyü Çapanoğlu Ahmet Paşa Cami nin (18.yy) harim kapısı hizasında dikdörtgen formlu küçük boyutlu bir açıklık söz konusudur ( Acun, 2005: 648-656). Sivas Yıldızeli Kemankeş Kara Mustafa Paşa Menzil Külliyesi ne ait cami de ise güney cephede mihrap aksında yuvarlak formlu pencere açıklığı yer almaktadır (Topçu, 2016: 108-130) Sarıhıdır Köyü Eski Cami nin plan ve pencere açıklıklarının uygulanışından yola çıkarak Nevşehir ili civarında geç dönemde inşa edilen camilerin hemen hemen benzer özellikler sergilediğini söylemek mümkündür. Bölgede daha çok mahalli uygulamalar göze çarpmaktadır. 57
Sonuç olarak Nevşehir Ürgüp İlçesi ne bağlı Sarıhıdır Köyü nde yer alan camiye dair herhangi bir verinin olmamasına istinaden bu çalışma ile yapı belgelendirilerek bilim dünyasına kazandırılması sağlanacaktır. Ayrıca yapının inşa kitabesinin olması ve özellikle orijinal planı ile günümüze ulaşmış olması yapının önemini arttırmaktadır. KAYNAKLAR Acun, H. (2005). Bozok Sancağı (Yozgat İli) nde Türk Mimarisi. Ankara: TTK Yayınları Aktepe. M. (1963). Damad İbrahim Paşa Evkafına Dair Vesikalar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C.XIII, S.17 18, s.17 26 Aktuğ, İ. ( 1993). Nevşehir Damat İbrahim Paşa Külliyesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları Aslanapa, O. (1999). Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi Boran, A. Ve Erdal, Z. ( 2001). Aksaray da Üç Cami. Atatürk Üniversitesi. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 7, s.37 55 Demiriz, Y. (2000). İslam Sanatında Geometrik Süsleme Bir Envanter Denemesi. İstanbul: Lebib Yalkın Yayınları Doğan, T. ( 2013). Osmanlı Cami Mimarisinde Aydınlatma Düzenleri Açısından Gelişimi ( XIV XVII. YY). Yüzüncüyıl Üniversitesi. Eğitim Fakültesi Dergisi, C.X,S.I, s.295 320 Ekiz, M.( 2006). Nevşehir de Türk Dönemi Mimari Eserleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 58 Eravşar, O. (1993). Ürgüp ve Çevresinde Türk İslam Devri Yapıları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya Gündoğan, E. (2015). Kayseri Pınarbaşı İlçesi nde Muhacirin i Çeraki nin İmar Faaliyetleri (Camiler). Yeni Türkiye Kafkaslar Özel Sayısı X, Yıl 21, S.80, s.68 84 Hasol, D. ( 1998). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları Oflaz, M. (2012). 16. Yüzyıl Sonlarında Ürgüp Kazası. 1. Uluslararası Nevşehir Tarihi ve Kültür Sempozyumu, C.5, 313 333 Özbek, Y. Ve Arslan C. ( 2008). Kayseri Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri C.1-2-3. Kayseri: Aydoğdu Ofset Matbaacılık Sağıroğlu Arslan, A. (2011). Anadolu Türk Mimarisinde Cami ve Mescitlerde Pencere Açıklıklarının Gelişimi ( İç Anadolu Bölgesi Ölçeğinde 12 20.yy). Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri Süreyya, M. (1996). Sicill i Osmani C.III. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları Şaşmaz, M. (2008). Niğde, Aksaray ve Nevşehir Tarihi Üzerine. İstanbul: Kitabevi Yayınları Topçu, S. M. (2016). Sivas Yıldızeli Kemankeş Kara Mustafa Paşa Menzil Külliyesi. Asos Journal/ Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 4, S.36 Aralık 2016, s.108 130 Turani, A. (1993). Sanat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi