Halil BOLU İnanç ÖZGEN. Yayın Geliş Tarihi: Yayın Kabul Tarihi:

HR.Ü.Z.F.Dergisi, 29, 3(2): 43-47 J.Agric.Fac.HR.U., 29, 3(2): 43-47 DİYARBAKIR, ELAZIĞ ve MARDİN İLLERİ BADEM AĞAÇLARINDA ZARARLI Polydrosus roseiceps Pes. (COLEOPTERA: CURCULIONIDAE) NİN POPULASYON DEĞİŞİMİNİN BELİRLENMESİ Halil BOLU İnanç ÖZGEN Yayın Geliş Tarihi: 2.2.29 Yayın Kabul Tarihi: 2.4.29 Araştırma Makalesi ÖZET Bu çalışma 22 24 yılları arasında Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi nde yer alan Diyarbakır, Mardin ve Elazığ İlleri badem bahçelerinde yapılmıştır. Zararlı, Mardin ilinde Diyarbakır ve Elazığ illerine oranla oldukça yüksek bir populasyon yoğunluğu göstermiştir. Bu ilde zararlının populasyon yoğunluğu bazı yıllar ve bahçelerde farklılık göstermesine karşılık, genel olarak oldukça yüksek bulunmuştur. Mardin ilinde Polydrosus roseiceps Pes. (Coleoptera: Curculionidae) in populasyon yoğunluğu en yüksek 5 Mayıs 22 yılında 32 adet/ darbe olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Polydrosus roseiceps, Badem, Türkiye POPULATION CHANGES OF THE ALMOND PEST, Polydrosus roseiceps Pes. (COLEOPTERA: CURCULIONIDAE) IN DİYARBAKIR, ELAZIĞ AND MARDİN PROVINCES ABSTRACT The present study was carried out in almond orchards of Diyarbakır, Mardin ve Elazığ provinces in Southeastern and Eastern Anatolia regions between 22 and 24. Results of the study suggested however population levels of the pest, Polydrosus roseiceps Pes. (Coleoptera: Curculionidae) varied between orchards and the years in Mardin, were higher than those in Diyarbakır and Elazığ throughout of the study. The highest density of the pest was recorded on 5 May 22 as 32 individuals/ strokes in Mardin. Keywodrs: Polydrosus roseiceps, Almond, Turkey GİRİŞ Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi nde yer alan Diyarbakır, Elazığ ve Mardin 4 tonluk Türkiye üretiminin, yaklaşık olarak % 3 kısmını karşılamaktadır (Anonim, 22). Bu illerde, badem üretimi yapılan alanlar genellikle Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) kapsamında sulama yapılan tarımsal alanlara uzak alanları içermektedir. Bu bağlamda, susuz ve verimsiz alanlarda kolayca yetişen bu değerli kültür bitkisine gereken önem verilmelidir. Badem zararlıları ve hastalıkları konusunda Dünya da birçok ülkede araştırmalar yapılmıştır. Komşumuz olan İran ton, ülkemizden çok daha küçük üretim alanına ve ağaç sayısına sahip Yunanistan ise 44 tonluk üretimiyle bizi geçmektedir. Ülkemizdeki bu düşük verimin nedenlerinin başında bilinçsizce yapılan tarım ve ilgisizlik gelmektedir. Bu günkü tarımsal üretimde amaç kısa sürede birim alanda maksimum ürün elde etmektir. Agroekosisteme verilecek zarar ikinci planda gelmektedir. Ancak doğayı bir kaynak olarak düşünerek üretim yapılmalıdır. İnsanların ihtiyaçlarının karşılanması için tarımsal faaliyetler agroekosistemde sürdürülmektedir. Tarımsal Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, 228, Diyarbakır Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, 2, Diyarbakır Sorumlu Yazar: hbolu@hotmail.com

Hr.Ü.Zir.Fak.Dergisi 29 3(2) faaliyetlerin bilinçsizce uygulanması genellikle yarardan çok zarar getirmektedir. Bu bilinçsizce uygulamalar sonucunda meydana gelen olumsuzlukların en başında flora ve faunanın değişerek doğal dengenin bozulması gelmektedir. İşte bu faaliyetlerin kullanım şekli ve miktarı agroekosistemin ömrünü tayin etmektedir. Curculionoidea (Hortumlu böcekler) en geniş böcek takımı olan Coleoptera içerisindeki en kalabalık üst familyadır. Bu çeşitlenme biyolojilerinden ileri gelir. Bitkilerde beslenmeye özelleşmişlerdir. Bir bitki türü aynı zamanda birçok hortumlu böceğe konukçuluk yapabilir. Bu türlerden biri sapta, diğeri kökte, bir diğeri çiçekte, meyvede, başka bir türü ise yaprakta zararlı olabilir. Ayrıca türlerin aynı bitki üzerinde yaşama dönemleri de farklı olabilmektedir (Demirsoy, 992). Lodos (96), Polydrosus roseiceps Pes. (Coleoptera: Curculionidae) in polifag bir zararlı olduğunu elma, kayısı, erik, vişne ve kirazda zararının gözlendiğini bildirmiştir. P. roseiceps in Elazığ ve Mardin illerinde badem ağaçlarındaki zararının önemli olduğunu belirtilmiştir (Maçan, 986; Bolu ve ark., 25,, 25). Bu çalışma ile badem ağaçlarında önemli populasyonlar oluşturan bu türün mücadelesine ve biyo ekolojisine esas populasyon değişimlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. MATERYAL ve METOT Çalışmanın materyalini Diyarbakır, Elazığ ve Mardin illerinde bulunan badem ağaçları, böcek türleri ve örnekleme araç ve gereçleri oluşturmuştur. Çalışma 22-24 yıllarında Diyarbakır (, ), Mardin (, ) ve Elazığ (, ) İllerinde yürütülmüştür. Zararlının populasyon takibi her yılın Mart- Kasım ayları arasında haftada bir kez olacak şekilde belirtilen illerdeki ikişer adet badem bahçesinde yürütülmüştür. Örneklemelerde herhangi bir kimyasal mücadelenin yapılmadığı bahçeler seçilmiştir. Arazi çalışmaları Darbe yöntemi Bahçe içerisinden rastgele seçilen 25 ağacın her birinin değişik yönlerinden seçilen 4 dalına ucuna lastik boru geçirilmiş bir sopa ile 3 kez vurularak hareketli olan zararlının ergin dönemlerinin Japon şemsiyesi üzerine düşmesi sağlanmıştır. Şemsiye üzerine düşen böcekler emgi şişesiyle toplanmıştır. Toplanan örnekler öldürme şişelerine aktarılmıştır. Öldürülen örnekler daha sonra, içerisinde kurutma kağıdı bulunan petri kaplarına konularak, hangi tarihte, nereden toplandıklarını belirten bilgi fişleriyle etiketlendikten sonra laboratuara getirilmiştir. Bu işlemler populasyon takiplerinin yapıldığı tüm illerdeki badem bahçeleri için uygulanmıştır. Laboratuvar Çalışmaları Araziden toplanan örnekler laboratuvarda sayılarak nereden, hangi tarihte toplandıklarını içeren bilgiler bir cetvele işlenmiştir. Ayrıca belirli sayıda örnek tekniğine uygun olarak teşhis için hazırlanarak konu uzmanlarına gönderilmiştir. SONUÇLAR ve TARTIŞMA Bu çalışma sonucunda Polydrosus roseiceps in özellikle badem ağaçlarında önemli bir zararlı olduğu belirlenmiştir. Badem ağacının yapraklarında beslenen bu türün özellikle Mardin ili badem bahçelerinde yüksek populasyon yoğunluğuna ulaştığı ve zararlı olduğu belirlenmiştir. Zararlının populasyon değişimini gösteren şekiller aşağıda verilmiştir (Şekil -9). Zararlının Diyarbakır ilinin ilçesi ve Mardin ilinde oldukça yüksek bir populasyon yoğunluğu gösterirken, Elazığ ilinde ise bu illere göre yok denecek kadar düşük bir populasyon yoğunluğu tespit edilmiştir. Diyarbakır ilinde P. roceiceps in populasyon değişimi Şekil, 2 ve 3 de gösterilmektedir. Şekil. incelendiğinde, 22 yılında zararlının populasyon değişiminin belirlendiği Diyarbakır ili ilçesi badem bahçesinde, 3-25 Mayıs tarihleri arasında populasyonun artış göstermeye başladığı ve en yüksek populasyon yoğunluğuna ulaştığı belirlenmiştir. ilçesi badem bahçesinde ise zararlı populasyonu ilçesine oranla daha düşük seyretmiştir. Zararlı her iki örnekleme alanında da Haziran ayının sonlarına doğru, badem alanlarından diğer kültür bitkilerine göç etmiştir. Diyarbakır ilinde; P. roceiceps in 23 yılındaki populasyon değişimi incelendiğinde; 22 yılı ile yaklaşık aynı tarih olan 6-26 Mayıs tarihleri arasında ilçesi badem bahçesinde en yüksek populasyon yoğunluğuna ulaştığı, ilçesi badem alanında ise zararlı populasyonun düşük seyrettiği belirlenmiştir. Haziran ayının sonlarından itibaren zararlı doğada gözlemlenmemiştir (Şekil 2). 44

Hr.Ü.Zir.Fak.Dergisi 29 3(2) Birey Sayısı (adet/ darbe) 6 4 2 8 6 4 2 Birey Sayısı (adet/ darbe) 8 6 4 2 8 6 4 2 25.3 8.4 22.4 6.5 2.5 3.6 7.6.7 28.3.4 25.4 9.5 23.5 6.6 2.6 4.7 8.7.8 Şekil. Diyarbakır ilinde Polydrosus roseiceps'in 22 yılındaki populasyon değişimi Şekil 2. Diyarbakır ilinde Polydrosus roseiceps'in 23 yılındaki populasyon değişimi Birey Sayısı (adet/ darbe) 4 2 8 6 4 2.4 5.4 29.4 3.5 27.5.6 24.6 8.7 22.7 5.8 Şekil 3. Diyarbakır ilinde Polydrosus roseiceps'in 24 yılındaki populasyon değişimi Zararlının; 22 ve 23 yıllarındaki verilere paralel olarak, 24 yılında, 2 Mayıs Haziran tarihleri arasında ilçesi badem bahçelerinde populasyonunun en yüksek seviyeye ulaştığı belirlenmiştir. İlçesinde ise zararlı populasyonu düşük seyretmiştir. Haziran ayının sonu, temmuz ayının başlarında ise zararlı doğada gözlemlenmemiştir (Şekil 3). Zararlının Elazığ ilindeki populasyon değişimleri incelendiğinde populasyonun 22, 23 ve 24 yıllarında Diyarbakır ve Mardin illerine göre çok düşük seviyede olduğu belirlenmiştir (Şekil 4, 5, ve 6). Zararlının Mardin ilindeki populasyon değişimi Şekil 7,8 ve 9 da gösterilmektedir. P. roceiceps in 22 yılında Mardin ili örnekleme alanında çalışmanın yürütüldüğü diğer alan ve yıllara göre çok yüksek populasyon yoğunluğuna ulaştığı, Birey Sayısı (adet/ darbe),9,8,7,6,5,4,3,2, 2.4 6.4 3.4 lokasyonun da ise populasyonun a göre düşük olmasına rağmen oldukça yüksek olduğu gözlemlenmiştir (Şekil 7). Zararlı her iki örnekleme alanında da en yüksek populasyon yoğunluğuna, 2 Mayıs tarihinde ulaşmıştır. Haziran ayının ortalarından itibaren zararlı doğada gözlemlenmemiştir. Zararlının Mardin ilindeki her iki örnekleme alanında da 22 yılı ile paralel olarak 23 yılında en yüksek populasyon yoğunluğu 2 Mayıs tarihinde gerçekleşmiştir. Populasyon yoğunlukları açısından 22 yılındaki seviyeye paralel olarak en yüksek populasyon, örnekleme alanında belirlenmiştir. örnekleme alanında ise populasyon, kadar yüksek olmamasına rağmen oldukça yüksek seyretmiştir. Zararlı 2 Haziran tarihinden sonra doğada gözlemlenmemiştir (Şekil 8). 4.5 28.5.6 25.6 Şekil 4. Elazığ ilinde Polydrosus roseiceps'in 22 yılındaki populasyon değişimi 9.7 45

Hr.Ü.Zir.Fak.Dergisi 29 3(2) Birey Sayısı (adet/ darbe) 3 2,5 2,5,5 Birey Sayısı (adet/ darbe) 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2,5,5 3.4 7.4.5 5.5 29.5 2.6 26.6.7 24.7 7.8 Şekil 5. Elazığ İlinde Polydrosus roseiceps'in 23 35 Birey Sayısı (adet/ darbe) 3 25 2 5 5 2.3 4.4 8.4 2.5 5.4 6.5 2.4 3.5 9.4 3.6 26.4 3.5.5 7.5 24.5 3.5 7.6 4.6 2.6 28.6 5.7 2.7 Şekil 6. Elazığ İlinde Polydrosus roseiceps'in 24 3 27.6.7 Birey Sayısı (adet/ darbe) 25 2 5 5 2.3 3.4 7.4.5 5.5 29.5 2.6 26.6.7 24.7 Şekil 7. Mardin İlinde Polydrosus roseiceps'in 22 Birey Sayısı (adet/ darbe) 35 3 25 2 5 5 7.4 2.4 5.5 9.5 2.6 6.6 3.6 Şekil 9. Mardin İlinde Polydrosus roseiceps'in 24 Zararlı 24 yılında, her iki örnekleme alanında en yüksek populasyonuna 4 Mayıs tarihinde ulaşmıştır. Her iki örnekleme alanında da populayon yüksek seyretmiş, Haziran ayının ortalarından itibaren gözlemlenmemiştir (Şekil 9). Sonuç olarak zararlının populasyonunun Diyarbakır ve Mardin illerinde mayıs ayı 4.7 Şekil 8. Mardin İlinde Polydrosus roseiceps'in 23 içerisinde artmaya başladığı, mayıs ayının ortalarına doğru ise en yüksek seviyeye ulaştığı belirlenmiştir. Haziran ayının başı ile ortasına doğru zararlının badem bahçelerini terk ettiği ve farklı kültür bitkileri ve yabancı otların bulunduğu floralara göç ettiği belirlemiştir. Zararlının polifag bir zararlı olması, Elazığ iline göre daha kurak iklime sahip olan Diyarbakır ve Mardin ilinde, bitki kompozisyonuna paralel olarak bahardan yaz aylarına geçişin daha hızlı olduğu alanlarda populasyonun yüksek seyrettiği gözlemlenmiştir. Zararlının yapraklarla yoğun olarak beslendiği tespit edilmiş, mayıs ayının ortalarında meyve olgunlaşması olduğundan verime direkt etki etmediği, ancak ağaçlarda aşırı yaprak dökülmelerine neden olarak bir sonraki vejetasyona ağacın cansız girmesine neden olarak dolaylı olarak verime etki ettiği belirlemiştir. Hava sıcaklıklarına paralel olarak erken sıcaklarda zararlının daha erken dönemlerde zararlı olması muhtemeldir. Bu nedenle populayonun sürekli izlenmesi gerekmektedir. 46

Hr.Ü.Zir.Fak.Dergisi 29 3(2) Teşekkür Bu çalışma sırasında toplanan örneğin teşhisini yapan, Sayın Dr. Andreiv A. LEGALOV (Siberian Zoological Museum, Institute of Animal Systematics and Ecology, Novosibirsky/Russia) teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Anonim. 22. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer). T. C Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, No: 2885, Ankara, 7-39. Bolu, H. ve Özgen, İ. 25. Abundance and economic importance of species of Curculionidae superfamily on almond (Amygdalus communis L.) of Southeastern and Eastern Anatolia Regions. Journal of the Entomology Research Society, 7(2) : 5-58. Bolu, H., Özgen, İ. ve Çınar, M. 25. Dominancy of insect families and species recorded in almond orchards of Turkey. Acta Phytopathologica et Entomologica Hungarica, 4(-2): 45-57. Demirsoy, A. 992. Yaşamın Temel Kuralları, Omurgalılar- Entomoloji. Cilt II/Kısım II, Meteksan Yayınları, Ankara, 942 sayfa. Lodos, N. 96. Orta Anadolu da meyve ağaçlarında zarar yapan Curculionidae (Hortumlu Böcekler) türleri üzerinde sistematik araştırmalar. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No: 29, İzmir, 76 sayfa. Maçan, 986. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bademlerde zarar yapan böcek türleri, öenmlilerinin tanınmaları, yayılışları ve ekonomik öenmleri üzerinde araştırmalar. Tarım ve Ormancılık Bakanlığı Araştırma Eseri, 5:9-22. 47