KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI KAHRAMANMARAŞ TA DIŞ SATIMA YÖNELİK JAPON GRUBU (Prunus salicina Lindl) SOFRALIK YENİ ERİK ÇEŞİTLERİNİN YETİŞTİRİCİLİĞİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ Eylül-2005

KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI KAHRAMANMARAŞ TA DIŞ SATIMA YÖNELİK JAPON GRUBU ( Prunus salicina Lindl SOFRALIK YENİ ERİK ÇEŞİTLERİNİN YETİŞTİRİCİLİĞİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR SERAP BALIK YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No: Bu Tez././.. Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği/ Oy Çokluğu İle Kabul Edilmiştir. Yrd.Doç.Dr Yrd.Doç.Dr Yrd.Doç.Dr Mürüvvet ILGIN Yusuf NİKPEYA İsmet BOZ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof.Dr. Özden GÖRÜCÜ Enstitü Müdürü Bu çalışma K.S.Ü Bilimsel Araştırma Projeleri Daire Başkanlığı tarafından desteklenmiştir. Proje no: 2004 / 3-17 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin,çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... I ÖZET... III ABSTRACT... IV ÖNSÖZ... V ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... VII EK ŞEKİLLER DİZİNİ... VIII 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 7 3. MATERYAL ve METOT... 11 3.1. Materyal... 11 3.1.1. Araştırma Yerinin Coğrafik Özellikleri... 11 3.1.2. Araştırma Materyali ve Denemenin Kurulması... 11 3.1.2.1. Denemedeki Bazı Erik Çeşitlerinin Özellikleri... 12 3.2. Metot... 14 3.2.1. Vegatatif Gelişme. 14 3.2.1.1. Ağaçlarda Taç Büyümesi (1-5 Değerlendirilmesi). 14 3.2.2. Fenolojik Gözlemler... 14 3.2.2.1. Tomurcuk Uyanması ve Çiçeklenme Dönemleri... 14 3.2.2.2. Meyvelerin Olgunlaşma Tarihleri... 15 3.2.2.3. Çiçek Tomurcuğu ve Meyve Yoğunluğu (1-5 Değerlendirilmesi)... 15 3.2.3. Pomolojik Analizler... 15 3.2.3.1. Meyve Özellikleri... 15 3.2.3.1.1. Meyve Eni, Boyu ve Yüksekliği (mm)... 15 3.2.3.1.2. Meyve Ağırlığı (g) 16 3.2.3.1.3. Meyve Eti Sertliği (kg/cm²).... 16 3.2.3.1.4. Meyve Eti Kalınlığı (mm).. 16 3.2.3.1.5. Çekirdek Ağırlığı (g) 16 3.2.3.1.6. Et / Çekirdek Oranı 16 3.2.3.1.7. Suda Çözünebilir Kuru Madde İçeriği (SÇKM) (%) 16 3.2.3.1.8. ph... 16 3.2.3.1.9. Asitlik (%). 16 3.2.3.1.10. Ağaç Başına Düşen Ortalama Verim (kg). 17 3.2.3.1.11. Gözlemsel Meyve Özelliği. 17 3.2.3.1.12. Duyusal Meyve Özelliği. 17 3.3. Ağacın Gelişme Şekli ve Taç Büyümesi (1-5 Değerlendirmesi) 17 3.2. 3.3. İstatistik Analizler 17 4. BULGULAR VE TARTIŞMA. 18 I

İÇİNDEKİLER 4.1. Fenolojik Gözlemler... 18 4.1.1. Tomurcuk Patlaması ve Çiçeklenme Dönemleri.. 18 4.1.1.1. 2003 Yılı Verileri... 18 4.1.1.2. 2004 Yılı Verileri... 19 4.1.2. Olgunlaşma Tarihleri... 20 4.1.2.1. 2003 Yılı Verileri... 20 4.1.2.1. 2004 Yılı Verileri... 20 4.2. Pomolojik Analizler... 21 4.2.1. Meyve Eni, Boyu, Yüksekliği (mm). 21 4.2.1.2. Meyve Ağırlığı (g)... 22 4.2.1.3 Meyve Eti Sertliği (kg/cm).. 24 4.2.1.4. Meyve Eti Kalınlığı (mm) 24 4.2.1.5. Çekirdek Ağırlığı (g).. 26 4.2.1.6. Et / Çekirdek Oranı 27 4.2.1.7. Suda Çözünür Kuru Madde İçeriği (SÇKM) (%).. 28 4.2.1.8. ph... 30 4.2.1.9. Asitlik (%). 31 4.2.1.10. Ağaç Başına Düşen Ortalama Verim (kg). 32 4.2.1.11. Gözlemsel Meyve Özellikleri.. 33 4.2.1.12. Duyusal Meyve Özellikleri... 35 5. SONUÇ VE ÖNERİLER... 36 KAYNAKLAR... 38 ÖZGEÇMİŞ... 51 II

ÖZET KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖZET KAHRAMANMARAŞ TA DIŞ SATIMA YÖNELİK JAPON GRUBU SOFRALIK YENİ ERİK ÇEŞİTLERİNİN YETİŞTİRİCİLİĞİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR DANIŞMAN : Yrd. Doç. Dr. Mürüvvet ILGIN Yıl : 2005 Sayfa: 51 Jüri : Yrd. Doç. Dr. Mürüvvet ILGIN : Yrd.Doç. Dr. Yusuf NİKPEYMA : Yrd. Doç. Dr. İsmet BOZ Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Ziraat Fakültesi Sert Kabuklu Meyveler Araştırma ve Uygulama Merkezinde (SEKAMER) yürütülmüş olan bu çalışmada materyal olarak 17 Japon grubu erik çeşidi kullanılmıştır. Kahramanmaraş ta ekolojik koşullarına uyum sağlayan çeşitlerin saptanmasını amaçlayan 2001 yılında kurulmuş olan bu çalışmada Japon gurubu erik çeşitleri fenolojik ve pomolojik olarak incelenmiştir. 2003 yılında çiçeklenme peryodu en erken Black Beaut çeşidinde gerçekleşirken, 2004 yılında Belle Di Barbiano ve Fortune çeşidinin en erken çiceklendiği belirlenmiştir. En geç çiçeklenme tarihi ise 2003 yılında Frenze 90 ve Obilnaja çeşidinde 2004 yılında October Sun çeşidinde saptanmıştır. Japon grubu erik çeşitlerinin 2003 yılında olgunlaşma tarihlerinin 18/07 ile 03/10 arasında olduğu 2004 yılında ise 15/07 ile 25/09 tarihleri arasında gerçekleştiği belirlenmiştir. Çeşitleri meyve ağırlığı bakımından değerlendirdiğimizde 2003 yılında Queen Rose (60,91g), çeşidi en ağır meyveye sahip olurken 2004 yılında Autumn Giant (70,95g) çeşidinin meyve ağırlığı açısından en yüksek değere ulaştığı saptanmıştır. Kahramanmaraş ekolojisine uygun Japon grubu erik çeşitlerinin kesin olarak önerilebilmesi için çalışmaların ileriki yıllarda da sürdürülebilmesi gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Erik, Japan Grubu Erikler, Adaptasyon, Pomoloji,Fenoloji. III

ABSTRACT KAHRAMANMARAS SUTCU IMAM UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF HORTICULTURE Msc THESİS ABSTRACT STUDIES ON NEW TABLE JAPANESE PLUM ( Prunus salicina Lindl ) CULTIVARS GROWING FOR EXPORT IN KAHRAMANMARAS Supervisor: Asist. Prof. Dr Mürüvvet ILGIN Year: 2005 Pages: 51 Jury : Asist. Prof. Dr. Mürüvvet ILGIN Asist. Prof. Dr. Yusuf NİKPEYMA Asist. Prof. Dr. İsmet BOZ In this study, 17 Japanese plum varities were used during 2001 to 2004. The study was held Kahramanmaras Sutcu Imam University, Nuts Research and Application Center (SEKAMER). The objective of the experiment was to determine what varieties could adapt Kahramanmaras conditions. In this study, the pomology and physiology of selected Japanese plum were exclusively studied. In 2003, Black Beaut had the earliest flowering period; in 2004, Bella Di Barbiano and Fortune had the earliest flowering period. On the other hand, in 2003, Frenze 90 and Obilnaja had the latest flowering period; in 2004, October Sun had the latest flowering period. The fruit maturation took place during 18 th of July through 3 rd of October in 2004, and during 15 th of July through 25 th of October in 2004. In 2003, the Queen Rose variety had the heaviest fruit (60-91g); however, in 2004 Autumun Giant had the heaviest fruit (70-95 g). To make price conclusion for the adaptation of Japanese plums into Kahramanmaras conditions, further studies are needed. Key Words: Plum, Japanese Plums, Adaptation, Pomology, Phenology IV

ÖNSÖZ ÖNSÖZ Yüksek lisans çalışmalarım esnasında gerek ders gerekse tez dönemimde her türlü maddi ve manevi yardımlarını esirgemeyen, çalışmaların her aşamasında desteğini aldığım özverili ve şefkatli saygıdeğer hocam sayın Yrd. Doç. Dr. Mürüvvet ILGIN a, en içten dileklerimle teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarım esnasında yardımlarını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Yusuf NİKPEYMA hocama ve tüm Bahçe Bitkileri Öğretim üyelerine ve çalışma arkadaşlarıma teşekkür ederim. Ayrıca çalışmalarım sırasında bana her türlü konuda yardımcı olan, her zaman yanımda desteğini esirgemeyen arkadaşlarım, Alaaddin ÖZDEMİR, Arş. Gör. Mühriye BAYMIŞ, Arş. Gör. Olgu ERDOĞAN, Arş. Gör. Nazan KÖSETÜRKMEN, Arş. Gör. Gülden HASPOLAT a sonsuz teşekkür ederim. Son olarak da beni bugünlere getiren, desteklerini ve sevgilerini hiçbir zaman esirgemeyen değerli aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. V

ÇİZELGELER DİZİNİ ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 1. 1. Türkiye deki meyve ağaçlarının durumu... 2 Çizelge 1.2.Ülkemizde erik üretiminin en fazla yapıldığı iller ve bu illerin erik ağaçları sayısı ve üretim miktarları... 2 Çizelge 1.3. Bazı erik üreticisi ülkelerin erik üretim miktarları (ton)verilmiştir... 4 Çizelge 1.4. Bazı erik üreticisi ülkelerin erik üretim alanları (ha)... 5 Çizelge 1.5. Bazı erik üreticisi ülkelerin erik verim miktarları (ton /ha)... 6 Çizelge 4.1. Denemedeki Çeşitlerin 2003 yılı Fenolojik Gözlemleri ve Hasat Tarihleri... 18 Çizelge 4.2. Denemedeki Çeşitlerin 2004 Yılı Fenolojik Gözlemleri ve Hasat Tarihleri... 20 Çizelge 4.3. Denemedeki çeşitlere ait meyvelerin en, boy ve yükseklik değerleri (2003)... 21 Çizelge 4.4. Denemedeki çeşitlere ait meyvelerin en, boy ve yükseklik değerleri (2004)... 22 Çizelge 4.5. Denemedeki Meyvelerin Gözlemsel ve Duyusal Özellikleri... 35 Çizelge 4.6. Erik çeşitlerinin ağaç şekilleri ve taç büyümesi (1-5 değerlendirmesi).... 36 VI

ŞEKİLLER DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Deneme Bahçesinin Genel Görünümü... 12 Şekil 4.1. Denemedeki Çeşitlerin 2003 Yılına Ait Meyve Ağırlıklar ı... 23 Şekil 4.2. Denemedeki Çeşitlerin 2004 Yılına Ait Meyve Ağırlıkları... 23 Şekil 4.3. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin Meyve Eti Sertliği... 24 Şekil 4.4. Denemedeki Çeşitlerin 2003 Yılına Ait Meyve Eti Kalınlığı... 25 Şekil 4.5. Denemedeki Çeşitlerin 2004 Yılına Ait Meyve Eti Kalınlığı... 25 Şekil 4.6. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin Çekirdek Ağırlığı Değerleri (2003)... 26 Şekil 4.7. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin Çekirdek Ağırlığı Değerleri (2004)... 27 Şekil 4.8. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin Et/ Çekirdek Oranı Değerleri(2003)... 27 Şekil 4.9. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin Et/ Çekirdek Oranı Değerleri (2004)... 28 Şekil 4.10. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin % SÇKM İçerikleri (2003). 29 Şekil 4.11. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin % SÇKM Değerleri (2004). 29 Şekil 4.12. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin Ph Miktarları (2003)... 30 Şekil 4.13. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin Ph Miktarları (2004)... 30 Şekil 4.14. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin 2003 Yılı Asitlik Miktarları 31 Şekil 4.15. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin 2004 Yılı Asitlik Miktarları 32 Şekil 4.16. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin 2003 Yılı Ağaç Başına Düşen Ortalama Verim Miktarları..... 32 Şekil 4.17. Denemedeki Çeşitlere Ait Meyvelerin 2004 Yılı Ağaç Başına Düşen Ortalama Verim Miktarları..... 33 VII

EK ŞEKİLLER DİZİNİ EK ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Ek Şekil 1. Globe Sun çeşitine ait meyveler... 41 Ek Şekil 2. Black Diamond çeşidine ait meyveler... 41 Ek Şekil 3. President çeşidine ait ağaç görünümü... 41 Ek Şekil 4. October Sun çeşidine ait meyveler... 42 Ek Şekil 5. Fortune çeşidine ait meyveler... 42 Ek Şekil 6. Autumun Giant çeşidine ait meyveler... 42 Ek Şekil 7. Orginal Sun çeşidine ait meyveler... 43 Ek Şekil 8. Black Amber çeşidine ait meyveler... 43 Ek Şekil 9. Larry Ann çeşidine ait meyveler ve olgunlaşma tarihi... 44 Ek Şekil 10. President çeşidine ait meyveler ve olgunlaşma tarihi... 44 Ek Şekil 11. Bella Di Barbiano çeşidine ait meyveler... 45 Ek Şekil 12. TC Sun çeşidine ait meyveler ve olgunlaşma tarihi... 45 Ek Şekil 13. October Sun çeşidine ait meyveler ve olgunlaşma tarihi... 46 Ek Şekil 14. Autumun Giant çeşidine ait meyveler ve olgunlaşma tarihi. 46 Ek Şekil 15. Fortune çeşidine ait meyveler ve olgunlaşma tarihi... 47 Ek Şekil 16. Angeleno çeşidine ait meyveler ve olgunlaşma tarihi... 47 Ek Şekil 17. Friar çeşidine ait meyveler ve olgunlaşma tarihi... 48 Ek Şekil 18. Deneme bahçesinin genel görünüşü... 48 Ek Şekil 19. Deneme bahçesinin genel görünüşü... 49 Ek Şekil 20. October Sun çeşidine ait çiçeklenme dönemi... 49 Ek Şekil 21. Autumn Giant çeşidine ait çiçeklenme dönemi... 49 VIII

GİRİŞ 1.GİRİŞ Ülkemiz sahip olduğu uygun iklim ve toprak koşulları nedeniyle meyvecilik açısından çok sayıda tür ve çeşit yetiştirme şansına sahiptir. Türkiye bugün gerek meyve tür ve çeşit sayısı, gerekse üretim miktarı bakımından dünyanın önemli meyve üreticisi ülkeleri arasında yer almaktadır. Ülkemiz elma, armut, ayva, erik, kiraz, vişne, fındık, antepfıstığı, badem, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar ve üzümün anavatanıdır. Bu nedenlerle dünyada kültürü yapılan 138 meyve türünden 16 sı subtropik meyve türü olmak üzere 75 e yakın tür ülkemizde yetiştirilebilmektedir. Bu tür zenginliğinin yanında büyük bir çeşit zenginliği de bulunmaktadır. Nitekim ülkemizde bugün sayıları azalmış olmakla birlikte 500 den fazla elma, 200 erik, 100 şeftali ve 1200 üzüm çeşidinin bulunduğu bildirilmektedir (Ağaoğlu ve ark., 1997). Bu meyve türleri arasında renk, tat, aroma, bakımından hoşa giden ve aranan meyvelerden birisi olan eriğin yabanilerinin çok eski zamanlardan beri Küçük Asya dan tüm Akdeniz ülkelerini kapsayan geniş alanlarda yetiştiği bilinmektedir. Birçok araştırıcıya göre eriğin orjininin Karadeniz ile Orta Asya arasındaki bölge olduğu bildirilmektedir (Yılmaz, 2002). Türkiye nin dünyada yetişen birçok meyve ve sebze türünün gen merkezi veya gen merkezi sınırları içinde bulunmasının ve çok sayıda tür ve çeşit zenginliğine sahip olmasının nedenleri şu şekilde sıralayabiliriz; ülkemizin ekolojik (iklim ve toprak) koşullarının bahçe bitkilerinin yetiştiriciliğine uygun olması, Türkiye nin göç yolları üzerinde bulunması, Anadolu nun tarihin ilk çağlarından beri pek çok medeniyetin yaşadığı bir alan olması (Ağaoğlu ve ark., 1997). Erik, çok sayıdaki tür ve çeşitleri ile dünyanın değişik iklim bölgelerine adapte olarak geniş bir alana yayılma olanağı bulmuştur. Eriğin bu kadar geniş bir alana yayılmasında, tür sayısının çok oluşu yanında, bunların birbirlerinden farklı iklime sahip bölgelerden çıkmış olmaları da önemli rol oynamıştır. Erik kültürü Anadolu dan Yunanistan a ve Roma ya ve oradan da batı ve kuzey batı Avrupa ya yayılmış ve ilk kolonistler tarafından Amerika ya götürülmüştür (Özgüven ve ark, 2000). Diğer yandan erik meyvelerinin turfanda yeşil erik, sofralık, kurutmalık ve konservelik olarak tüketilebilmesi de bu türün yayılmasında etkili olmuştur. Erik bir ılıman iklim meyvesidir. Bu nedenle erik kültürü daha çok soğuk-ılıman ve ılıman iklim kuşaklarında yoğunlaşmıştır. Bununla birlikte, soğuklama ihtiyacı düşük erik çeşitlerinin geliştirilmesi ile subtropik iklim bölgelerinde de erik yetiştiriciliği artmaktadır (Ayanoğlu ve ark, 1995). Türkiye nin hemen hemen her bölgesinde yetişmekte olan erik, sert çekirdekli meyveler grubu içinde yıllık üretim bakımından kayısı ve şeftaliden sonra üçüncü sırada yer almaktadır. Bununla birlikte yetiştiriciliği açısından büyük iklim toprak potansiyeline sahip olan ülkemizde sofralık erik yetiştiriciliği konusunda yeterli gelişmenin sağlandığını söylemek güçtür. Bunda dünyadaki gelişmelerin iyi takip edilememesi ve eriğin diğer sert çekirdekli meyve türlerine göre gerek beslenme değerinin düşük, gerekse daha az karlı olması gibi yanlış bir anlayışı etkili olmuştur (Ayanoğlu ve ark, 1995). 1

GİRİŞ Oysa ki eriğin besin içeriğini incelediğimizde bol miktarda B vitaminleri içerdiğini, ayrıca potasyum, magnezyum, kalsiyum ve fosfor mineralleri açısından da zengin bir meyve olduğunu görürüz. 100 gr taze erik; 48 (kkal) kalori, 12.3 gr karbonhidrat, 170 mg potasyum, 18 mg fosfor, 1 mg sodyum, 5 mg demir, 12 mg kalsiyum, içermektedir. Ayrıca A, Thiamin B1, Riboflavin B2, Niacin B, C ve E vitaminlerini de değişik miktarlarda içerdiği belirlenmiştir (Karadeniz, 2004). Türkiye de sofralık erik yetiştiriciliği daha çok Ege, Akdeniz ve Marmara bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Özellikle erik bahçesi kurulurken Japon grubundan yüksek verimli erik çeşitlerinin tercih edilmesi sonucu üretim belirli miktarda artmıştır. Fakat dünyadaki gelişmeler yeterince takip edilememiş ve geliştirilen erkenci, kaliteli ve verimli erik çeşitlerinden yararlanılamamıştır. Bu nedenle zaman içinde sofralık erik yetiştiriciliği ekonomik anlamda önemini yitirmiştir (Ayanoğlu, 1995). Akdeniz bölgesi ülkemiz erik varlığının önemli bir bölümüne sahiptir. Özellikle erkenci sofralık erik üretiminin büyük bir kısmı Ege bölgesi ile birlikte bu bölgemizde yapılmaktadır. Fakat, yıllar önce bölgeye getirilen ve üretime sokulan sofralık erik çeşitlerinin ekonomik anlamda karlı olmamaları bu çeşitler ile kurulan bahçelerin sökülmelerine neden olmuştur. Bu sebeple gerek yurt dışında yeni geliştirilen erkenci, kaliteli, iri meyveli ve verimli erik çeşitlerinin yurda getirilmesi, gerekse ülkemiz doğal florasında bulunan çeşit ve tiplerin belirlenmesi, toplanması ve değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır (Ayanoğlu, 1995). Çizelge 1.1. Türkiye deki meyve ağaçlarının durumu Meyveler Ağaç sayısı ( adet) Toplam üretim Meyve veren yaşta Meyve vermeyen yaşta Toplam Erik 7 450 000 1 150 000 8 600 000 210 000 Kayısı 11 350 000 2 120 000 13 470 000 460 000 Şeftali 13 300 000 2 150 000 15 450 000 470 000 Kiraz 8 400 000 3 200 000 11 600 000 265 000 Vişne 4 900 000 2 170 000 7 070 000 145 000 (Anonim, 2003). Üretim (1000 ton) Çizelge 1.2. Ülkemizde erik üretiminin en fazla yapıldığı iller ve bu illerin erik ağaçları sayısı ve üretim miktarları İller Ağaç Sayısı ( 1000) Üretim Miktarı ( 1000) 2000 2001 2003 2000 2001 2003 Hatay 763 765 765 12.44 10.08 14.44 Bursa 428 427 425 13.02 13.75 13.06 Mersin 315 328 340 13.07 14.40 14.16 Aydın 281 285 286 8.16 6.98 5.81 Manisa 244 244 274 4.78 4.97 5.15 İzmir 250 251 250 6.18 6.06 5.15 Konya 122 232 233 2.61 5.65 7.27 Kütahya 229 229 199 5.58 5.65 4.99 Karaman 195 195 195 6.09 5.65 7.34 Afyon Karahisar 210 193 192 5.95 5.97 6.74 Kahramanmaraş 43 41 36 0.61 0.582 0.69 (Anonim 2001, Anonim 2002, Anonim 2003). 2

GİRİŞ Türkiye deki erik üretimini iller bazında değerlendirdiğimizde 2000-2003 yılları arasındaki dönemde düzenli denebilecek bir artış gözlenmektedir. Ağaç sayısı bakımından Hatay ili 1. sırada yer alırken üç yılın ortalamasına bakıldığında üretim açısından Mersin ili 1. sırada ve yakın üretim miktarı ile Bursa ili ikinci sırada yer almaktadır. Kahramanmaraş ili ise hem ağaç sayısı hem de üretim miktarı değerlerine bakıldığında erik üreticisi iller arasında çok düşük olarak kabul edebileceğimiz bir konumda bulunmaktadır. Çizelge 1.5 incelendiğinde erik üretiminin Türkiye de tek bölgede sınırlı kalmadığı, Akdeniz, Ege ve Marmara bölgesinde yoğunlaştığı görülmektedir. P. salicina Lindl. Anavatanı Çin olan ve Japon erikleri diye de adlandırılan bir türdür. Önemli sofralık erik çeşitlerinin büyük bir çoğunluğu bu türden doğmuştur. Genellikle kışı soğuk geçmeyen bölgelerde iyi sonuç verir. Bu türün çeşitleri ılıman veya sıcak ılıman bölgelere uyum sağlayan sofralık çeşitlerdir. Son yıllarda yeni çeşitlerin de girmesiyle yurdumuzda üretimi hızla artmaktadır. Japon grubu erikler, kumlu-killi, iyi drenajlı, alkalilik ve tuzluluk sorunu olmayan topraklarda en iyi sonucu vermektedir. Bu gruba giren erik çeşitleri ortalama 700-1000 saat soğuklamaya gereksinim duyarlar ve Mayıs ortası ile Ekim ayları arasında olgunlaşmaktadırlar (Anonim, 2003). Erik yetiştiriciliğinde dünyada son on yılda kayda değer bir üretim artışı meydana gelmiştir. Bunu, yenileme çalışmaları sayesinde piyasaya, başta Japon tipi olmak üzere yeni çeşitlerin sürülmüş olmasından anlıyoruz. Başta Akdeniz ve Ege kıyı kesimleri, Bursa ve çevresi, Çanakkale bölgesinin yanı sıra Harran ovasında yapılan araştırmalar bu bölgelerde Japon eriği yetiştiriciliğinin yapılabileceğini göstermiştir. Daha düzenli verimlilikleri olan Avrupa çeşitleri ise azalmaya devam etmektedirler (Anonim, 2003). Yapılan araştırmaların amacı, yeni anaçlarla kolay uyum sağlayabilecek çeşitler bulmaktır. Erik yetiştiricilerinin en büyük problemi tozlayıcılarının doğru seçimine, aynı zamanda uygun bir budama ve dengeli gübreleme, bunların yanı sıra çevre ve genetik koşullara bağlı olan verim düzensizliğidir (Anonim, 2003). P. salicina çeşitlerinin çoğu kendine verimsizdir. Nubiana gibi bazıları kısmen kendine verimli, genellikle Santa Rosa gibi bazıları meyveleri kendi polenleri ile oluştururken Kelsey ve Geviota gibi az ürün veren kombinasyonlarda yüksek derecede uyuşmazlık vardır. Eriklerdeki uyuşmazlık, genetik bir karakterdir (Weinberger, 1975). Dünyada erik üretimi yılda yaklaşık 9.5 milyon tondur. 2004 yılı verilerine göre ülkemiz 200.000 ton üretimle dünya ülkeleri arasında 7. sıradadır. En önemli üretici ülkeler sırasıyla 4.434.000 tonluk üretim miktarı ve %46.55 lik payıyla Çin dünya üretiminde birinci sırada yer almaktadır. Çin in üretim miktarını ; Almanya(568.000 ton), Serbia and Montenegro (561.000 ton), Romanya (475.767 ton), A.B.D (290.000 ton), Şili (255.000 ton ) ve diğer ülkeler takip etmektedir. 2004 yılı verilerine göre dünya erik üretimi 9.521.336 ton olmuştur. Çizelge incelendiğinde yıllar arasındaki üretim değerlerinde dalgalanmalar gözlenmektedir. Bu dalgalanmalar ilkbahar geç donlarından dolayı meydana gelen üretimdeki artış veya azalışların sonucudur (Anonim, 2004). Dünya erik üretiminde 2000-2003 arasındaki dönemde düzenli denebilecek bir artış görülmektedir. 2000 yılında 9.043.784 ton olan dünya erik üretimi, 2003 yılında 10.370.909 tona yükselmiştir (Çizelge 1.3). 3

GİRİŞ Çizelge 1.3. Bazı erik üreticisi ülkelerin erik üretim miktarları (ton)verilmiştir. Ülkeler 2000 2001 2002 2003 2004 Arjantin 74.581 106.243 105.554 151.362 127.413 Avustralya 24.155 31.300 25.500 26.547 30.000 Avusturya 57.323 75.300 43.418 69.499 69.579 Azerbaycan 18.085 18.511 17.427 20.000 14.700 Bosna Hersek 26.750 26.750 58.000 88.308 73.000 Bulgaristan 61.785 73.150 48.891 46.364 55.000 Şili 172.000 210.500 210.000 215.000 255.000 Çin 3.941.952 4.060.852 4.397.419 4.434.724 4.434.000 Kıbrıs 1.220 1.100 1.100 1.100 1.100 Mısır 17.502 16.180 17.517 18.000 18.000 Fransa 203.571* 271.579 246.376 250.192 229.134 Almanya 440.800* 387.987 424.457 478.730 568.000 Yunanistan 11.000 12.600 10.000 10.000 8.000 Hindistan 78.000 80.000 90.000 100.000 80.000 Iran 142.606 143.119 145.000 147.000 147.000 İsrail 24.124 20.900 23.400 24.100 22.000 İtalya 179.833 177.405 177.149 127.638 179.133 Japonya 121.200* 123.700 112.700 88.300 90.000 Meksiko 79.888 74.581 73.292 73.292 73.292 Moldova. Republic of 41.240 59.212 31.567 50.800 29.000 Özbekistan 99.500 103.500 109.000 98.000 90.000 ABD 819.000* 590.760 667.601 736.366 290.000 Yeni Zelanda 2.000 2.000 1.700 2.150 2.200 Türkiye 195.000 200.000 40.228 210.000 200.000 Güney Afrika 33.736 38.999 210.900 57.451 65.063 İspanya 168.045 149.734 210.900 224.600 178.700 Romanya 549.627* 557.200 220.638 909.648 475.767 Russian Federation 135.000 125.000 152.000 160.000 178.000 Serbia and Montenegro 362.000* 338.000 205.371 577.431 561.000 Dünya 9.043.784 9.105.005 8.997.294 10.370.909 9.521.336 (Anonim,2005) Ülkemizde son yıllarda meyve yetiştiriciliği yapılacak yerin, ekolojisi dikkate alınarak bir çeşit seçimine gitmektense, o yörede yapılacak adaptasyon çalışmalarına göre seçime gidilmektedir ki bu durum, o bölgede yetiştirilebilecek tür veya çeşidin seçiminde daha hassas sonuçlar verebilmektedir (Bostan, 1997). Çizelge1.4 de dünyada önemli bazı erik üreticisi ülkelerin 2000-2005 yılları arasındaki üretim alanları (ha) gözlenmektedir. Bu çizelgeye göre 2004 yılındaki üretim alanları incelendiğinde Çin 1.503.7904 ha üretim alanı ve %63.88 lik payıyla dünya da birinci sırada yer almaktadır.. Çin in üretim alanını ; Serbia and Montenegro (135.000 ha), Romanya (97.191 ha), Almanya (64.500 ha), Rusya (60.000 ha), ABD (46.000 ha) ve diğer ülkeler takip etmektedir. 2004 yılı verilerine göre dünya erik üretimi 2.355.558 ha olup, ülkemiz 18.400 ha üretim alanı ile 10. sırada yer almaktadır. Çizelge 1.5 incelendiğinde erik üretiminde verim durumu dünya ortalamasının oldukça üzerinde olup genel olarak birçok üretici ülkeden daha yüksek verimliliğe sahip olduğumuz görülmektedir. En yüksek verime sahip ülkeler sırasıyla Şili (164.516 ton/ha ), Avusturya (148.040 ton/ha), İtalya (127.916 ton/ha), Fransa (118.642 ton/ha) dır. Ülkemiz ise 108.696 ton/ha verim değeri ile dünya sıralamasında 5. sıra yer almaktadır. 4

GİRİŞ Çizelge 1.4. Bazı erik üreticisi ülkelerin erik üretim alanları (ha) Ülkeler 2000 2001 2002 2003 2004 Arjantin 10.500 14.000 15.300 15.300 14.867 Avustralya 3.420 3.200 3.400 3.500 4.000 Avusturya 4.700 4.700 4.700 4.700 4.700 Azerbaycan 3.218 2.453 9.500 3.000 2.500 Bosna Hersek 15.800 17.860 18.000 18.000 18.000 Bulgaristan 12.288 15.989 16.078 10.912 12.000 Şili 13.070 13.006 13.020 13.040 15.500 Belarus 9,300 9,300 9,500 9,500 10.000 Çin 1.454.512 1.354.195 1.364.097 1.413.790 1.503.790 Kıbrıs 240 240 260 240 240 Mısır 1.693 1.638 1.687 1.700 1.700 Fransa 19.257 19.728 19.174 19.358 19.313 Almanya 61.000 61.000 61.000 68.000 64.500 Yunanistan 800 800 700 700 700 Hindistan 14.000 14.000 14.000 15.000 14.000 Iran 14.919 14.522 14.500 14.500 14.500 İsrail 2.840 3.400 3.100 3.100 2.200 İtalya 12.335 12.186 14.107 14.187 14.004 Japonya 17.400 17.400 17.900 18.200 16.500 Meksiko 15.382 15.608 15.099 15.500 15.500 Moldova. Republic of 24.279 23.897 23.812 21.174 22.000 Özbekistan 13.500 14.000 14.300 13.500 15.000 ABD 51.846 26.300 46.138 45.329 46.000 Yeni Zelanda 408 401 394 390 400 Türkiye 18.400 18.338 18.375 18.625 18.400 Güney Afrika 5.600 5.600 6.500 8.000 8.000 İspanya 18.425 18.425 19.231 21.264 21.000 Romanya 95.661 96.018 87.771 94.489 97.191 Russian Federation 52.000 53.000 56.000 58.000 60.000 Serbia and Montenegro 125.000 125.000 125.000 140.000 135.000 Dünya 2.281.706 2.188.371 2.190.634 2.269.830 2.355.558 (Anonim,2005) Pomoloji bilimi meyve çeşitlerini birbirinden ayırt etmeye ve özelliklerini tespite çalışır. Meyve çeşitlerinin özelliklerini belirlemek için daha çok meyve özellikleri üzerinde durulsa da, bugün modern meyvecilikte ağaç, yaprak ve çiçek özellikleri yanında; pazarlama ve endüstriyel işleme açısından önemli olan hasat zamanı ve süresine ait bilgiler üzerinde de durulmaktadır (Güleryüz, 1995). Meyve yetiştiriciliğinde Türkiye nin önümüzdeki yıllardaki hedefi, yüksek kaliteli, pazarlamaya uygun, hastalık ve zararlılardan ari, meyveleri hem kendi pazarımızın gereksinimlerini bol bol karşılayacak hem de dış pazarlara satılabilecek miktarlarda yetiştirmek, bunlarda devamlılık sağlamak, ekolojik olanakları en iyi bir biçimde kullanarak değişik zamanlarda yetiştireceği meyvelerle dış pazarlarda marka olabilmek olmalıdır( Kaşka ve ark). Ülkemizde son yıllarda meyve yetiştiriciliği yapılacak yerin, ekolojisi dikkate alınarak bir çeşit seçimine gitmektense, o yörede yapılacak adaptasyon çalışmalarına göre 5

GİRİŞ seçime gidilmektedir ki bu durum, o bölgede yetiştirilebilecek tür veya çeşidin seçiminde daha hassas sonuçlar verebilmektedir. Bunun yanı sıra çeşit seçimi yapılırken çeşitlerin pazar değerleri de göz önüne alınmalıdır. Çizelge 1.5. Bazı erik üreticisi ülkelerin erik verim miktarları (ton /ha) Ülkeler 2000 2001 2002 2003 2004 Arjantin 71.030 75.888 68.990 98.929 85.702 Avustralya 70.629 97.813 75.000 75.849 75.000 Avusturya 121.964 160.213 92.379 147.870 148.040 Azerbaycan 56.200 75.463 60.489 66.667 58.800 Bosna Hersek 16.930 14.978 32.222 49.060 40.556 Bulgaristan 50.281 45.750 30.409 42.489 45.833 Şili 131.599 161.848 161.290 164.877 164.516 Çin 27.102 29.987 32.237 31.368 29.486 Kıbrıs 50.833 45.833 42.308 45.833 45.833 Mısır 103.379 98.779 103.835 105.882 105.882 Fransa 105.713 137.662 128.495 129.245 118.642 Almanya 72.262 63.604 69.583 70.401 88.062 Yunanistan 137.500 157.500 142.857 142.857 114.286 Hindistan 55.714 57.143 64.286 66.667 57.143 Iran 95.587 98.553 100.000 101.379 101.379 İsrail 84.944 61.471 75.484 77.742 100.000 İtalya 145.791 145.581 125.575 89.968 127.916 Japonya 69.655 71.092 62.961 48.516 54.545 Meksiko 51.936 47.784 48.541 47.285 47.285 Moldova. Republic of 16.986 24.778 13.257 23.992 13.182 Özbekistan 73.704 73.929 76.224 72.593 54.167 ABD 157.968 114.936 144.697 162.449 63.043 Yeni Zelanda 49.020 49.875 43.147 55.128 55.000 Türkiye 105.978 109.063 108.844 112.752 108.696 Güney Afrika 60.243 64.998 61.889 71.814 81.329 İspanya 91.205 87.733 109.667 105.625 85.095 Romanya 57.456 58.031 25.138 96.270 48.952 Russian Federation 25.962 23.585 27.143 27.586 29.667 Serbia and Montenegro 28.960 27.040 16.430 41.245 41.556 Dünya 39.636 41.606 41.072 45.690 40.421 (Anonim,2005) Bu denemenin amacı; ekolojik istekler yönünden Kahramanmaraş bölgesin de yeni Japon grubu erik çeşitlerinin denenerek uyum sağlayan çeşitlerin belirlenmesi, kısa sürede üreticiye intikal ettirilmesi, yeni çeşitlerin üretiminin geniş alanlarda yapılması ve taze erik dış satımımızın kısa sürede istenen düzeye ulaştırılmasıdır. 6

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Aynı türdeki çeşitler daima birbiriyle uyuşmaz. Eriklerde kendine verimsizlik yaygındır. Genellikle polen kısırlığı olur. Erik tür ve çeşitlerinin polenlerinin geniş bir çalışmasında, çiçekten çiçeğe normal polen oranlarında değişimler bulunmuştur, ancak yıllar arasındaki değişim çok az olmuştur. Tek türlerin ağaçlarından alınan polenler, ortalama %46 olurken, türler arası hibritlerinde sadece %12 olmuştur (Weinberger, 1975). Yapılan bir ıslah çalışmasında P. Salicina da meyve şeklinde, ne yuvarlak ne de oval şeklin dominant olduğu birçok faktörle kontrol edilir. Sarı kabuk rengi; siyah, kırmızı ve mor kabuk rengine ressesif tek bir gendir. Sarı dışındaki diğer renkler kantitatif olarak kalıtsaldırlar. Kırmızı et rengi sarıya dominanttır ve tek bir faktörle kontrol edilir. Etten ayrılma resesiftir, meyve olgunluğu ve et sertliği çekirdeğin ete bağlılık derecesini etkiler (Weinberger, 1975). Erik dünya üzerinde yayılma alanı en geniş olan meyvelerden biridir. Anadolu yarım adamız ise pek çok erik türünün anavatanı veya doğal yayılma alanı durumundadır (Aşkın,1992). Modern meyve yetiştiriciliğinde ideal bir anacın bahçede mevcut tüm koşullara uygun olması beklenir. Anaç üzerine çeşidin aşılanması ile iki farklı genetik sistem bir araya getirilmekte ve bu kombinasyonun başarısı üzerinde çok sayıda faktör etkili olmaktadır. Anaç çeşit toprak özellikleri arasındaki ilişki de bu faktörler arasında sayılabilir (Anaç ve ark, 1992). Günümüzde erik anacı olarak dünya üzerinde erik, şeftali, kayısı ve badem kullanılmaktadır. Yapılan çalışmalar sonucu birçok ülkede çeşitli özelliklere sahip erik anaçları geliştirilmiştir (Gönülşen ve ark, 1992). Keulemans ve ark. (1994),- Bazı erik çeşitlerinde tozlanma ve meyve tutumu üzerine bir araştırma yapmışlar, üzerinde çalıştıkları Reine Claude d Althan çeitinde stigmadaki polen tanesinin 40 dan fazla, Monsieur Hatif çeşitinde stigmadaki polen tanesinin ise 15 den az olarak belirlemişlerdir. Bleue de Belgique çeşitinde polen kesesinin patlamasını takiben 1. ve 7. günlerde en verimli dönem olduğunu saptamışlardır.sanctus Hubertus çeşitinde, ağaçlarda yapılan meyve seyreltmesinin seyreltme yapılmayan ağaçlara göre polen miktarında artışa sebep olduğu belirlenmiştir. Rozpara ve ark.(1994), 1990 yılında Prunus cerasifera yada Wangenheim Prune çöğür anaçları üzerine aşılı 12 erik çeşiti ile kurulan denemede, erik çeşitlerinin terbiye sistemlerine uygunlukları değerlendirilmiştir. Genellikle Prunus cerasifera anaçları üzerinde büyüyen ağaçlar kuvvetli gelişmiş ve ağır meyve yüküne sahip olmuştur. Wangenheim Prune çöğür anacı üzerindeki çeşitlerin terbiye sistemine uyumları yüksek olmuştur. Denemeden alınan ilk sonuçlara göre, iri ve çekici, pazar değeri yüksek olan erik meyveleri Bluefree ve 589007 hibrit çeşitlerinden elde edilmiştir. Pomoloji bilimi meyve çeşitlerini birbirinden ayırt etmeye ve özelliklerini tespite çalışır. Meyve çeşitlerinin özelliklerini belirlemek için daha çok meyve özellikleri üzerinde 7

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR durulsa da, bugün modern meyvecilikte ağaç, yaprak ve çiçek özellikleri yanında; pazarlama ve endüstriyel işleme açısından önemli olan hasat zamanı ve süresine ait bilgiler üzerinde de durulmaktadır (Güleryüz, 1995). Japon eriklerinin türüne ait çeşitlerin pek çoğunun kendine verimsiz olduğu, bu nedenle bahçe kurarken çeşitlerin birbirini tozlanma durumunun iyi bilinmesi ve tozlayıcı çeşitlerin bahçede mutlaka bulunması gerektiği belirtilmiştir. Japon eriklerinin çiçekleri ve çiçek tomurcukları, Avrupa eriklerine göre, daha hassastır. 1982-1985 yılları arasında yapılan bir çalışmada 6 Japon ve 24 Avrupa eriği çeşidine ait çiçekler de ve çiçek tomurcuklarındaki don zararı incelenmiştir. Japon eriklerinin Avrupa eriklerine göre don zararına daha hassas oldukları, ancak Japon eriklerinde de farklılığın olduğu gözlenmiştir. Elephant Heart çeşidinde çiçek tomurcuğu kaybı en yüksek olurken, Santa Rosa çeşidinde ise en düşük bulunmuştur. Şubat ayında havaların normalden sıcak geçmesi durumunda Japon grubu eriklerde çiçeklenmenin daha erken olduğu ve sonraki soğuk havalarda çiçeklerde zararlanmaların meydana geldiği belirtilmiştir (Özakman, 1995). Calzoni ve Speranza (1997), Japon grubu erik çeşitlerinde bal arıları, mason arıları ve bombus arılarının polinasyon üzerine etkilerini araştırmışlar, deneme alanında toplam verim ve meyve sayısı toplam ziyaret sayısına bağlı bulunmuş, meyve kalitesi ile ilgili önemli farklılıklar elde edilememiştir. Araştırıcıların bahçe içerisinde ağaçlara polen püskürtülerek yaptıkları deneme sonucunun meyve verimi üzerine etkili olduğu tespit edilmiştir. Turcu ve ark. (1998), 1982-1995 yılları arasın da kurulan bu denemede, 12 farklı erik çeşitinin verimleri değerlendirilmiştir. Yapılan sınıflandırmaya göre meyvelerin yıllık verimleri ortalama 7.9 26.1 t/ha olarak belirlenmiştir. Centenar çeşitine ek olarak, Stanley (22,3t/ha), Pescarus (19.9 t/ha), Minerva 19.5 t/ha) diğer yüksek verimli çeşitler olmuşlardır. Sofralık ve kurutmalık çeşitler için verim belirlendiğinde sırasıyla 7,6 t/ha (Vanat Romanesc cl.4) 24.3 t/ha (Centenar) ve 1,3 t/ha (Early Rivers ve Diana) 3.7 t/ha (Centenar) olarak belirlenmiştir. Bununla beraber denemedeki birkaç çeşitin verimlerinde yıldan yıla büyük farklılıklar görülmüştür. Bunun sebebi olarak görülen uyuşmazlığın %42.3 nün genetik, %47 sinin çevresel etmenler olduğu tahmin edilmektedir. Bu denemde, erik çeşitleri içerisinde Centenar, Stanley, Pescarus, Minerva, Blue Fre ve Tuleu Gras çeşitlerinin farklı iklim koşullarına adaptasyonları iyi olduğundan dolayı, sürekli yüksek verime sahip olmaları göz önünde bulundurulmuştur. Grzyb ve ark.(1998), yaptıkları bu çalışmada Polonya da erik üretim miktarını yıllara göre değerlendirmişler ve erik üretim yüzdesinin yaklaşık 10 000 t/ yıl ve son 50 yıl içerisinde 3 farklı yılda (1961, 1976 ve 1980) 200 000 t/yıl aştığı belirlemişlerdir. Bozhkova ve ark., myrobalan dan elde edilen çeşitlerin Dryanovo koşullarında araştırılması üzerine çalışmaları 1994-2000 yılları arasında tipik bir myrobalan erik türü olan (Prunus cerasifera Ehrh) Oshavka, Otlichnitsa, Purpurovaya; ve hibrit orijinli ( Prunus salicina x Prunus cerasifera ) bir gruptan olan Amozonka, Vilora, Krimskaya Smuglyanka, Kubarskaya Kometa, Nadezhda, Nagrada ve Partizanka çeşitlerinde yapılmıştır. Bu çeşitler içinde virüs hastalıklarına bazı toleranslar gözlenmiştir. Çünkü Otlichnitsa, Oshavka, Zurna, Vilora ve Partizanka çeşitleri çok az bir hastalık belirtileri göstermiş ve pazarlana bilecek kalite özelliklerini kaybetmemiştir. Zurna, Amozonka, 8

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Vilora, Krimskaya Smuglyanka nın ana dalları ve Nagrada nın tüm ağacı kurumuştur. Nadezhda, Purpurovaya ve Otlichnitsa çeşitleri çoğaltmak için uygun bulunmuştur. Ülkemiz sahip olduğu uygun iklim ve toprak koşulları nedeniyle meyvecilik açısından çok sayıda tür ve çeşit yetiştirme şansına sahiptir. Türkiye bugün gerek meyve tür ve çeşit sayısı, gerekse üretim miktarı bakımından dünyanın önemli meyve üreticisi ülkeleri arasında yer almaktadır. Ülkemiz elma, armut, ayva, erik, kiraz, vişne, fındık, antepfıstığı, badem, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar ve üzümün anavatanıdır.bu meyve türleri arasında renk, tat, aroma, bakımından hoşa giden ve aranan meyvelerden biriside de eriktir. Yabani eriklerin çok eski zamanlardan beri Küçük Asya dan tüm Akdeniz ülkelerini kapsayan geniş alanlarda yetiştiği bilinmektedir. Birçok araştırıcıya göre eriğin orjininin Karadeniz ile Orta Asya arasındaki bölge olduğu bildirilmektedir (Yılmaz, 2002). Redalen ve ark. (2002), 60 Kuzey Norveç te yaptıkları bu çalışmanın amacı, modern erik üretimi ile pazar isteklerine uygun yüksek kaliteli erik meyveleri eldesiyle ileriye dönük erik üretimi sağlamak olmuştur. Burada Opal ve Victoria ana çeşit, Mallard, Edda ve Jubileum onlara nazaran büyüyen çeşit, Avalon, Anita, Excalibur, Meritare, Reeves ve Reine Claude Souffriau ise yeni ümit var çeşitler olarak saptanmıştır. Deneme de St. Julien A dominant erik anacı kullanılmıştır. Genç bahçelerde normal ağaç sıklığı 1.5-2 3.5-4 m yada hektara 1250-1905 ağaçtır. Kuzeyde yapılan yetiştiricilikte düşük yaz ve kış sıcaklıklarına nispeten kısa büyüme dönemlerine bağlı problemler ile karşılaşılmıştır. Bununla beraber tepelik arazilerde meyveler küçük ve üretim masrafı daha çok olmuştur. Kuzey bölgede yetiştiriciliğin sağladığı yararlar ise gün uzunluğu ve yaz ortasına kadar günlük güneşlenmenin yüksek olması (ışıklanma süresi), bu sebeple çiçeklenme peryodunun geçikmesi ile ilkbahar geç donlarından zararlanmanın nispeten daha az olması ve soğuk iklimde hastalık ve zararlı etmenlerinin daha az olması olarak saptanmıştır. Hodun ve ark. (2002), Bu çalışma Polonyada Skierniewice da Pomoloji ve Floriculture enstitüsüne bağlı Dobrowice de deneysel meyve bahçelerinden erik koleksiyonunda yürütülmüştür. 1996-2000 yılları arasında 80 adet Avrupa erik çeşiti değerlendirlmiştir. Myrobolan çöğürü üzerine aşılı erik ağaçları 1989-91 yıllarında 5 4 aralıklarla dikilmiştir. Başlangıç olarak çeşitlerde çiçeklenme peryodu ve bu peryodun sonu değerlendirilmiştir. Çiçeklenme peryoduna göre çeşitler en erkenci, erkenci, orta mevsim, geçci ve çok gecçi olarak gruplarda toplanmıştır. Çiçeklenme dizininde en popüler çeşitler 'Gilbert' oldukça erkenci, 'Wegierka Dabrowicka', 'Fryga' ve 'Ruth Gerstetter ' erkenci 'Stanley', 'Valjevka' and 'Anna Spath' gecçi, 'Wegierka Zwykla' ve 'Wegierka Wloska', çok gecçi olarak belirlenmiştir Eldeki diğer çeşitler 'Brzosk winiowa', 'Cacanska Lepotica' ve 'President' orta dönem çiçeklenme karakterine sahiptir. Çalışmanın her iki yılında da hava sıcaklığına baplı olarak çiçeklenme peryodunun başlama ve devam süreci tüm çeşitlerde farklı olmuştur. En erken çiçeklenme Nisan ortası dönemlerde gözlenmiştir fakat en geç çiçeklenme mayıs ayında olmuştur. Çalışmadaki çeşitlere ait en uzun çiçeklenme dönemi 8-10 gün, en kısa çiçeklenme süresi 3-4 gün sürmüştür. Yıllara göre değişmekle beraber en gecçi çeşitlerin çiçeklenmesi, erkenci çeşitlere göre 5-10 gün daha geç olduğu belirtilmiştir. 9

ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erik meyve türü Avrupa grubu erikler ve Jopan grubu erikler olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Japon grubu eriklerin ana vatanı Asya dır. Bu gruptaki" erikler İtalyan eriği adı ile de anılır. Çeşitler habitüs olarak değişiklik gösterir. Sık seyrek dallı, yayvan, dik yayvan, sarkık taç yapabilirler. Ağaç yükseklikleri 6-7 m yüksekliğe kadar ulaşabilir. Çeşitlere göre değişmekle birlikte yıllık soğuklama ihtiyacı 450-600 saat arasındadır. Bölgelere göre Haziranın ilk haftasından Ekim 15 e kadar pazara meyve sunma imkanı vardır. Genel olarak genç dallar Avrupa gruplarına göre daha zayıf ve kısadır, fakat Avrupa gruplarından daha fazla dallanır. Meyveler 2 ve 3 yıllık dallarla birlikte yaşlı dallardaki meyve buketlerinde görülür. Avrupa grubu erik çeşitlerine göre yaşlı dallarda ki meyve buket sayısı daha azdır. Meyve iriliği bakımından ise hem Avrupa grubu hem de Can eriklerinden daha iri meyveler yaparlar (Anonim, 2004). Ertekin ve ark.(2005), Antalya koşullarında iki erik (Prunus domestica L.)çeşidinin fenolojik, pomolojik ve beslenme özellikleri üzerinde çalışma yürütmüşler. Araştırma sonucunda Frenze 90 çeşitine ait meyvelerin meyve boyu,eni ve yüksekliği açısından sırasıyla 58,33mm, 47,70mm ve 45,49mm değerlerine sahip olduğunu belirlemişlerdir. Frenze 90 çeşidine ait tüm değerlerin Stanley çeşidinden daha yüksek olduğunu saptamışlardır. Ünlü ve ark (2001), Erzincan şartlarına uygun P. domestica L. türüne ait erik çeşitlerinin tespit edilmesi amacıyla 19 çeşitle (R. C. d Althan, R. C.Violette, Stanley, Empres, Tulue Gras, Anna Spath, President, Emperor, K. Damson, P. 2740, Tragedy, T. Timpuriu, T. Dulce, S. Frühzwetche, Giant, Hungarian, T. De Valani, Sugar ve Victoria) bir deneme kurulmuşlardır. Deneme de her çeşitten 7 şer ağaç ve 6x6 m aralık olacak şekilde 1992 yılında bahçe tesis edilmiş fakat, 1997 yılında da 4 çeşit (R. C. d Althan, T. Timpuriu, S. Frühzwetche, President) deneme dışı bırakılarak 15 çeşitle çalışma devam ettirilmiştir. 1998 2001 yıllarında çeşitlerin fenolojik gözlemleri ile pomolojik ve teknolojik ölçümlerini yapmışlardır. Denemede verim, meyve iriliği, S.Ç.K.M., et/çekirdek oranı, sululuk, albeni ve kalite, çekirdeğin ete bağlanma durumu, kabuk kalınlığı ve meyve eti sertliği kriterleri göz önüne alınarak yapılan Değiştirilmiş Tartılı Derecelendirme Metodu sonucunda Emperor, R.C. Violette, P. 2740, Anna Spath, Hungarian ve Stanley çeşitlerini yöre için en uygun çeşitler olarak tespit etmişlerdir. 10

MATERYAL ve METOT 3. MATERYAL ve METOT 3.1. Materyal 3.1.1. Araştırma Yerinin Coğrafik Özellikleri Kahramanmaraş 27 11'-38 36' kuzey paralelleri ile 36 15'-37 42' doğu meridyenleri arasında yer alır. Yüzölçümü 14.327 km 2 'dir. Türkiye'de toprak büyüklüğü bakımından 12. sırada yer almaktadır ve Türkiye topraklarının %1.7'sini kaplamaktadır. Denizden yüksekliği ortalama 700 metredir. Doğu Akdeniz bölgesinin yukarı havzasında yer alır. Topraklarının bir kısmı Güneydoğu Anadolu'da, bir kısmı da Doğu Anadolu Bölgesinde yer alır. Güneybatısını Nur Dağlarının kapladığı ilde diğer önemli yükseliler Berit, Engizek, Binboğa, Delihöbek ve Ahır Dağlarıdır. Adıyaman, Adana, Gaziantep, Sivas, Kayseri, Malatya ve Osmaniye illerine komşudur. Elbistan, Afşin, Ekinözü, Nurhak, Çağlayancerit, Göksun, Pazarcık, Türkoğlu ve Andırın olmak üzere 9 ilçesi mevcuttur. Kahramanmaraş, Elbistan, Göksun ovaları ilin önemli ovaları olup, Ceyhan nehri ile Aksu çayı önemli akarsularıdır. Kahramanmaraş ilinde, genel olarak denize uzaklık ve yükselti nedeniyle, değişikliğe uğramış karasallaşmış bir Akdeniz iklimi özellikleri hakimdir. Yazları sıcak, kışları ılıman ve yağışlıdır. İlde uzun yıllar meterolojik değerlere bakıldığında ortalama sıcaklık 16.5, ortalama toplam yağış miktarı ise 711.5mm, olarak belirlenmiştir (Kahramanmaraş Meteroloji İl Müdürlüğü). 3.1.2. Araştırma Materyali ve Denemenin Kurulması Deneme Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Ziraat Fakültesi Sert Kabuklular Araştırma ve Uygulama Merkezin (SEKAMER) de kurulmuştur. SEKAMER şehir merkezinin yaklaşık 20-30 km doğusunda yer almakta olup, 940 m yükseklikte, hafif bünyeli taşlı çakıllı bir toprak yapısına sahiptir. Denemede materyal olarak Japon grubu erik çeşitleri (Black Diamond, Black Beaut, Angeleno, Friar, Fortune, Autumn Giant, October Sun, Orginal Sun, Obilnaja, Queen Rose, Bella Di Barbiano, Globe Sun, Larry Ann, Black Amber, TC Sun, Avrupa grubu ise Frenze 90 olmak üzere 17 çeşitten oluşmaktadır. Frenze 90 çeşidine dölleyici olarak President çeşidi kullanılmıştır. Deneme bahçesi 2001 yılında her çeşitten 5 ağaç olmak üzere sıra üzeri 5m, sıra arası 6m aralık mesafesinde kurulmuştur. Tüm çeşitler için Myrobolan 29 C anacı kullanılmıştır. Sulama damla sulama sistemi kullanılarak yapılmıştır (Şekil 3.1.). Denemede,çeşitlerin fenolojik, pomolojik özellikleri gözlenmiş ve verim değerleri alınmıştır. Pomolojik gözlemlerde 25 er meyve kullanılmıştır. Elde edilen veriler %5 önem düzeyinde SPPSS testi ile bilgisayar programında karşılaştırılmıştır. 11

MATERYAL ve METOT Şekil 3.1. Deneme bahçesinin genel görünüşü 3.1.2.1. Denemedeki Bazı Erik Çeşitlerinin Özellikleri Autumn Giant : Orijin : Kaliforniya, F. Zaiger tarafından elde edilmiştir.ağaçları orta kuvvetli, oldukça verimlidir, kendine uyuşmazlık gösterir.meyveleri çok büyük, yuvarlak ve hafif kalp formundadır; parlak sarı üzerine hemen hemen %50 si kırmızı lekelidir ; sarı meyve eti sert, vasat kokulu ve yarmadır, fazla sulu değildir. Hasat Zamanı Ekim ortası ve sonudur. Büyük boyutu, çekici rengi ve olgunlaşma süreci nedeniyle ilginçtir; ama kokusudan dolayı kusurludur. Angeleno : Orijin : Kaliforniya, "Queen Rose"un serbest tozlanmasıyla elde edilmiştir. Ağaçları güçlü ve yüksek verimlidir. Meyveleri, çok büyük, basık yuvarlak şekilli, siyah kabuklu ve kırağılıdır; sarı meyve eti dayanıklıdır ve çekirdeğinden kolay ayrılır Hasat zamanı, Ekim başı ve ortasıdır Değişik tozlayıcılara gereksinim duyar. Aralık ayı sonuna kadar soğuk hava depolarında saklanabilir; hasat geciktirilirse tat kalitesi artar. Black Beaut: Orjini Kaliforniya dır. Anderson dan elde edilmiştir. Ağaçları güçlüdür ancak verimi vasattır. Meyveleri orta büyük, koyu mor neredeyse siyah renklidir; sarı-kırmızı meyve et rengine sahiptir. Meyve eti dayanıklıdır. Olgunluk döneminde mükemmel kokuludur. Hasat zamanı Temmuz başı ve ortasıdır. Olgunlaşma süreci bakımından ilginçtir ama tozlayıcılara bağlı olarak sadece kış soğuklarının etkili olmadığı bölgelerde denenmelidir. Black Amber : Orjini Kaliforniya dır. 1980 de Fresno nun USDA tarafından melezlenmesi ile elde edilmiştir. Ağaçları orta kuvvetli ve uzama eğilimlidir, yüksek verimili ve kendine verimsizdir. Meyveleri büyük, yuvarlak şekilli, olgunlaştığında siyah renklidir; kırmızı 12

MATERYAL ve METOT damarları olan parlak sarı etli, sert, güzel kokuludur ve çekirdeğinden zor ayrılır. Hasat zamanı Temmuz sonu Ağustos başıdır. Friar dan sonra Kaliforniya da elde edilen en yüksek verime sahip çeşittir. Bella Di Barbiano : Orijin : Kanada, Summerland B.C. dir Ağaçları güçlüdür, hızlı meyvelenir; meyve verimi yüksek ve süreklidir.kendine verimsizdir. Onaylanmış tozlayıcıları: "Badacsony" ve "Noir de Meched". Diğerleri : "Van", "Lapins", v.b. Meyveleri çok büyüktür (11-11.5 g), kalp biçimindedir; parlak, kırmızı şarap rengindedir; meyve eti açık kırmızı, dayanıklı, sulu, yarı yapışık ve oldukça lezzetlidir. Yağmurda oluşan çatlamalara dayanıklıdır.hasat Zamanı Ağustos sonu Eylül ortası. Özellikle büyük meyveler sergiler. Firenze 90 : Orjini Italyan. Dip. di orto-florofrutticoltura di Firenze tarafından elde edilmiştir. Ağaçları çok büyük, oldukça boyuna büyüyen yapılı ve çok verimlidir. Meyveleri orta veya orta-iri, yuvarlak-uzunumsu şekillidir; koyu morumsu kabukludur; sarı meyve eti çok dayanıklı, iyi duyusal özelliklere sahiptir ve çekirdekten ayrılır. Hasat zamanı Ağustos ortası ile sonu arasındadır. Verimlidir. Meyvesi güzel görünümlü ve ağaçta kalmaya ve elle işlenmeye dayanıklıdır. Fortune : Orjini Kaliforniya dır. Ağaçları orta kuvvetli orta derecede bodur kalma eğilimlidir. Meyveye erken yatar, verimi oldukça düzenlidir ve kendine verimsizdir. Meyveleri büyük veya çok büyüktür, olgunlaştığında kırmızıya dönen sarı lekeli parlak kırmızı renklidir; sarı meyve eti kabuğunun altında kırmızı damarlı, orta kokulu ve yarmadır, çok sulu değildir. Hasat zamanı Ağustos ortası ve sonudur. Hiç kuşkusuz, gerek tarımsal açıdan gerekse meyvelerin güzelliği açısından kırmızı kabuğu nedeniyle eriklerin en ilgincidir. Friar : Orjini Kaliforniya Fresno dan J.Weinberger tarafından elde edilmiştir. 1968 de yayılmıştır. Ağaçları orta kuvvetli ve uzama eğilimlidir, düzenli ve yüksek verimli kendine verimsiz, bakterilere karşı duyarlıdır. Meyveleri büyük, basık küresel şekillidir; koyu mor, olgunlaştığında oldukça benekli parlak siyah renkte ve çok kırağılıdır; şeffaf sarı meyve eti güzel, tatlı, hoş asitli, çok sert, olgunlaştığında yarmadır. Hasat zamanı Ağustos ortası veya sonudur. Sadece sıcak veya bakterilerin az olduğu ortamlarda yetiştirilebilir. Globe Sun : Orjini Kaliforniya.H.P. Metzer s Operation dan elde edilmiştir. Ağaçları kuvvetli, bodur kalma eğilimli, düzenli ve yüksek verimlidir, kendine verimsizdir. Meyveleri büyük, oval-yuvarlak şekillidir; canlı sarı, güneşe gelen kısımları kırmızı renklidir, ince ama dayanıklı kabukludur; sarı-portakal rengi meyve eti yumuşak, sulu, çok hoş kokulu ve dayanıklıdır. Hasat zamanı Ağustos başı ve ortasıdır. Tarımsal kalitesi ve bu gruba giren meyveleri açısından ilginç başka bir eriktir. Larry Ann (Freedom) : Orijin : Kaliforniyalı,,USDA tarafından Fresno nun melezlenmesi ile elde edilmiş ve 1980 de yayılmıştır.ağaçları orta kuvvetli ve uzama eğilimlidir, erken meyveye yatar. Meyveleri yuvarlak, düzgün şekilli; belirgin gözcükleri olan mavi-mor renkli ve kırağılıdır; sarı meyve eti çok dayanıklı, yarma ve mükemmel kokuludur. Hasat zamanı Eylül ortası ve sonudur. Bakterilere karşı biraz duyarlı olsa da tarımsal olarak çok kullanılmaktadır; meyveleri çok güzeldir, tat kaliteleri çok iyidir ve dayanıklılıkları ile 13

MATERYAL ve METOT kokularını koruyarak Aralık ayı sonuna kadar soğuk hava depolarında saklanabilirler. Obilnaja : Rus, Kırım da kendi içinde melezleme ile elde edilmiştir. Ağaçları orta büyüklüktedir. Meyveye erken yatar, yüksek ve düzenli verimlidir. Kendine verimsizdir. Meyveleri orta-iri, yuvarlak, asimetrik şekillidir; morumsu kırmızı renktedir; sarı-turuncu meyve eti orta dayanıklı, sulu, şekerli, aromatiktir ve çekirdekten yarı ayrılır. Hasat zamanı temmuz ortasıdır. Oldukça ilginçtir; belirgin değerleri olmamasına rağmen çok verimlidir. Meyveleri olgunluklarını uzun süre koruyabilir. Ayrıca elle işlemeye dayanıklıdırlar. October Sun : Orjini Kaliforniya, T. Chamberlin tarafından P.Metzier s Operation da elde edilmiştir.ağaçları büyük, yayvan taçlı, çok verimlidir ancak kendine verimsizdir.meyveleri iri, düzgün, yumurta şekillidir; kabuğu pembemsi sarı renktedir, olgunlaştığında veya saklama süresince morumsu kırmızı renk alır; meyve eti pembemsi sarı renkte, sulu, mükemmel tattadır. Hasat zamanı Ekim ortasıdır. Olgunlaşma döneminden dolayı ilginçtir; Kaliforniya da meyvelerinin kalitesi bakımından geççi çeşitler arasında en iyisi olarak kabul edilir. Orıgınal Sun : Orjini Kaliforniya, H. P.Metzler s Operation tarafından elde edilmiştir. Ağaçları orta büyüklükte ve yayvan yapılı, yüksek ve düzenli verimlidir, kendine verimsizdir. Meyveleri iri, yuvarlak şekilli, çok belirgin yumruludur, bütün meyveleri aynı anda olgunlaşır; kabuğu homojen siyah renktedir; beyaz-krem renkli meyve eti dayanıklı ve lezzetlidir. Hasat zamanı Ağustos sonu Eylül başıdır. Mükemmel siyah erik çeşididir, diğerlerinden yumrulu özel şeklinden dolayı ayrılır. President : Orjini İngiliz, 1901 de yaygınlaşmış genelojisi bilinmiyor. Güçlü ve boyuna büyüyen bir ağacı vardır, düzenli ve yüksek verimlidir. Kendine verimsizdir. Meyveleri iri veya çok iri, eliptik şekillidir; kırmızımsı koyu mor renktedir; sarı meyve eti az tatlı, çok sert ve yarmadır, aromatik değildir. Hasat zamanı Eylül sonudur. Ağaçları çok verimlidir, meyvelenme sonrası seyreltmeyi kolaylaştırır; elle işlemeye, muhafazaya ve yola çok elverişlidir. Her zaman güvenilir bir çeşittir. T.C. Sun : Orjini Kaliforniya, T. Chamberlin tarafından P.Metzier s Operation da elde edilmiştir. Ağaçları orta büyüklükte, hafif boyuna büyüyen, yapılı ve çok verimlidir. Kısmen kendine verimsizdir. Meyveleri iri, yuvarlak ve hafif yumruludur; altın sarısı rengi hasattan sonra ve saklama süresince kırmızıyla beneklenir; açık sarı meyve eti dayanıklıdır, çekirdekten ayrılmaz ve yüksek duyusal özelliklere sahiptir. Hasat zamanı Eylül başı veya ortasıdır. Geççi sarı erik çeşididir, üretime erken girişinden dolayı çok ilginçtir. Bütün bölgelerde yüksek ve düzenli verime sahip ve bakteriyoz a dayanıklıdır; çok çekici ve çatlamaya dayanıklı meyveleri bir kerede toplanabilir,yüksek dayanıklılık ve saklanabilirlik özelliğine sahiptir ve mükemmel tattadır. Queen Rosa : Orjini Kaliforniya, USDA tarafından Fresno dan elde edilmiş ve 1972 de yaygınlaşmıştır. Ağaçları çok büyük, yayvan taçlı, meyveye yatması yavaş ama maksimum yüksekliğe ulaştığında düzenli verimlidir, kendine verimsizdir. Meyveleri iri veya çok iridir; koyu sarı zemin üzerine morumsu kırmızı renktedir; sarı meyve eti dayanıklı, sulu, mükemmel tatta, şekerli ve aromatiktir, çekirdekten ayrılmaz. Hasat zamanı Temmuz başıdır. Farklı ekolojilerde gösterdiği verimlilik açısından ilginç bir çeşittir. Meyveleri mükemmel duyusal özelliklere sahip Santa Rosa nın meyvelerine benzer. 14