T C. MİLLÅ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÅ EĞİTİM VE ÉĞRETİM SİSTEMİNİN GÑÖLENDİRİLMESİ PROJESİ) BAHÖECİLİK BİTKİLERDE BÑYÑME GELİŞME ANKARA 2007
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modéller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait ÑerÑeve Öğretim programlarında amañlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş Öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). ModÉller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel Öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla Öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek Ézere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. ModÉller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amañlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim Öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması Önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. ÜrgÉn ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modéllere internet Ézerinden ulaşabilirler. Basılmış modéller, eğitim kurumlarında Öğrencilere Écretsiz olarak dağıtılır. ModÉller hiñbir şekilde ticari amañla kullanılamaz ve Écret karşılığında satılamaz.
İÖİNDEKİLER AáIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÜĞRENME FAALİYETİ- 1...3 1. BİTKİLERDE BãYãME VE GELİŞME FİZYOLOJİSİ...3 1.2. Bitkilerin BÉyÉmesi...4 1.3. BÉyÉmeye Etki Eden FaktÖrler...4 1.3.1. Dış FaktÖrler...4 1.3.2. İÑ FaktÖrler...5 1.4. BÉyÉme ile İlgili Bazı Problemler...6 1.4.1. Bitkilerde Polarite...6 1.4.2. Bitki Organları Arasındaki Korelasyon...6 1.4.3. Dormansi...6 1.4.4. Bitkilerde Absisyon...6 1.4.5. Bitkilerde Gelişme Periyodisitesi, ÜmÉr ve ÜlÉm...7 1.4.6. Bitkilerde RestitÉsyon...7 UYGULAMA FAALİYETİ...8 ÜLáME VE DEĞERLENDİRME...9 ÜĞRENME FAALİYETİ- 2...11 2. BİTKİLERDE HAREKET FİZYOLOJİSİ...11 2.1. Yer Değişim Hareketleri...11 2.1.1. AmÖboik Hareket...11 2.1.2. Protoplazma Hareketi...11 2.1.3. GÖÑÉm Hareketleri...12 2.2. Durum Değiştirme Hareketi...12 2.2.1. Tropizmalar...12 2.2.2. Irganım (nastiler)...14 2.3. Periyodik Hareketler...16 2.4. Bitkilerin Cansız Dokularındaki Hareket...16 UYGULAMA FAALİYETİ...17 ÜLáME VE DEĞERLENDİRME...18 MODãL DEĞERLENDİRME...20 CEVAP ANAHTARI...22 ÜNERİLEN KAYNAKLAR...23 ÜNERİLEN KAYNAKLAR...23 KAYNAKáA...24 i
AÖIKLAMALAR KOD ALAN DAL / MESLEK AÖIKLAMALAR 621EEH011 Baháecilik Ortak Alan MODÑLÑN ADI MODÑLÑN TANIMI SÑRE 40/ 24 Bitkilerde Bàyàme Gelişme Bitkilerde béyéme, gelişme ve hareket fizyolojisi konularının anlatıldığı Öğrenme materyalidir. ÉN KOŞUL YETERLİLİK MODÑLÑN AMACI EĞİTİM ÉĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÉLÖME VE DEĞERLENDİRME Ün koşul yoktur. Bitkilerde béyéme ve hareket fizyolojisini araştırmak. Genel Amaá Bu modél ile gerekli ortam sağlandığında bitkilerdeki béyéme, gelişme ve hareket fizyolojisini anlayabileceksiniz. Amaálar 1. İÑ ve dış faktörlerin etkilerine göre bitkilerde béyéme ve gelişme olaylarını kavrayabileceksiniz. 2. İÑ ve dış faktörlerin etkilerine göre bitkilerdeki hareket olaylarını kavrayabileceksiniz. Ortam: TepegÖz, yazı tahtası, internet ortamı, sınıf, sera Donanım: Televizyon, VCD, DVD, tepegöz, projeksiyon, bilgisayar, mikroskop ModÉlÉn iñinde yer alan her Öğrenme faaliyetinden sonra verilen ÖlÑme arañları ile kendinizi değerlendireceksiniz. ModÉlÉn sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri, tavırları ÖlÑmek amacıyla Öğretmen tarafından hazırlanacak ÖlÑme arañları ile değerlendirileceksiniz. ii
GİRİŞ GİRİŞ Sevgili ãğrenci, Her canlı doğar béyér ve ÖlÉr. Bitkiler de canlıdır. Bu kural onlar iñin de geñerlidir.ancak bazı bitkilerin ÖmÉrleri o kadar uzundur ki, onların Ölmediğini sanırız. 500-600 yıl yaşayan Ñınarlar bize bu duyguyu yaşatır. Canlıların béyémesi hécre Ñoğalmasıyla mémkéndér. Bitkilerde sérekli olan béyéme, bölénér dokular sayesinde gerñekleşir.kök, gövde ve dal uñlarındaki bu dokular bitkinin boyuna béyémesini, kambiyum ise enine béyémeyi sağlar. Bu modélde bir tohumun nasıl Ñimlendiğini, fidenin nasıl oluştuğunu, bir bitkinin nasıl meydana geldiğini Öğreneceksiniz. Bitkinin béyérken hangi maddelere ihtiyañ duyduğunu, her bitkinin béyémesinin farklı olduğunu Öğreneceksiniz. Bitkilerde gelişimi etkileyen faktörleri Öğrenerek Éretiminizi ona göre ayarlayacaksınız. Hepimiz bitkilerin hareket etmediğini sanırız.oysa her canlının kendine ÖzgÉ hareketleri vardır. Bitkiler yer değiştiremez ama durum değişikliği yapabilir. İşte bu modélde bunları Öğreneceksiniz. 1
2
ÉĞRENME FAALİYETİ 1 ÉĞRENME FAALİYETİ- 1 AMAÖ İÑ ve dış faktörlerin etkilerine göre bitkilerde béyéme ve gelişme olaylarını kavrayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bitki gelişimine etki eden faktörler nelerdir? Araştırma yapıp sınıfta tartışınız. 1. BİTKİLERDE BÑYÑME VE GELİŞME FİZYOLOJİSİ Her canlı gibi, bitkiler de doğarlar, béyéyép farklılaşarak gelişirler ve sonuñta ÖlÉrler. Bitki veya bitki organlarına yeni maddelerin eklenmesiyle oluşan hacim artışı olayına béyéme denir. BÉyÉme sonucunda kazanılan yeni maddelerle hacim artışı olduğu gibi farklılaşmada meydana gelir.béyéme olayı birbirini takip eden iki evreden oluşur; BÉyÉme Gelişme ve farklılaşma Bu iki olay bitkilerin en kéñék birimi olan hécrelerden en Ñok farklılaşma gösteren organlarına kadar bétén doku ve organlarda görélér. 1.1. Öimlenme Tohumlar oluştukları ana bitkiden ayrıldıktan sonra, serbest veya meyve iñinde olarak, belli bir sére dinlenme evresi geñirir. Bu sırada tohum soğuk ve sıcak gibi dış etkilere ve diğer mekanik darbelere karşı direnñ gösterecek yapıdadır.tohumu yapan hécrelerin sitoplazmasının su miktarı en az dézeye inmiş, hayati işlevleri de ayırt edilemeyecek kadar azalmıştır.tohum bu halde iken Özel ve Ñeşitli olan arañları ile uzak veya yakın bir yolculuğa hazırdır. Tohum, Ñimlenmeye uygun ortam bulduğunda yaşam belirtileri hemen hızlanmaya başlar.tohum iñindeki bölénebilir, embriyonik hécrelerden yapılmış embriyonun gelişmesini sağlayacak bu biyolojik olaya áimlenme denir.áimlenme iñin gereken ortamı iñ ve dış şartlar olmak Ézere iki kısımda toplamak mémkéndér.iñ şart, tohumun oluşumu ve yapısı bakımından gelişebilme yeteneğidir. Dış şartlar ise başta su olmak Ézere, ısı ve havanın oksijenidir. Ayrıca ileri devrelerde ışığa da ihtiyañ vardır. 3
áimlenme, Önce tohumun ortamdan su alarak şişmesiyle başlar. Bunu tohumların besi dokularındaki maddelerin Özel enzimler aracılığı ile eritilmesi, gerekli yerlere gönderilerek kullanılması gibi fizyolojik olaylar izler.ãñéncé kademede ise besin maddelerinin alınmaya başlaması ve bunlaran sağladığı béyéme ve gelişme olayları takip eder. Bu olaylar sérecinde embriyonun genñ, bölénebilen hécreleri bir taraftan hızla bölénerek embriyoda hécre sayısı artar. Diğer taraftan bir kısım hécreler uzar, genişler ve sonunda embriyonun Ñeşitli organları béyéyerek belirgin bir hale geñer. áimlenmede tohumdan dışarı Ñıkan ilk organ embriyonun kökñéğédér.bu esnada tohumun sert kabuğu şişme sonucunda Ñatlamış ve embriyo kısımlarının dışarı doğru uzanması sağlanmış olur. KÖkÑÉk, toprağa doğru uzanır ve hızla gelişir. GenÑ bitkinin béyémesi iñin, kendine gerekli besin maddelerini topraktan alacak olan organ köktér.kökén gelişmesinden sonra, gövde ve yaprakñıkların toprak ÉstÉnde yékseldiği görélér.tohum embriyosundan meydana gelen kök, gövde ve yapraklardan oluşan genñ bitkiye fide denir. 1.2. Bitkilerin Bàyàmesi Tohum Ñimlenmesi ile gelişen fidede onu yapan Ñeşitli organların her hécresi Önce hacimce genişler. Gelişir, farklılaşır ve bir Ñokları sérekli bölénerek hécre sayısını artırır. BÖylece embriyonun tém béyémesi sağlanır.bétén bu olayların tekrarı ve sérekli oluşumu ile de fidecik gitgide daha gelişmiş duruma geñer. Fideciği yapan Ñeşitli organlar ve onları oluşturan hécreler de aynı béyéme ve gelişme kademelerini durmadan devam ettirerek, daha yéksek gelişme ve farklılaşma evrelerine ulaşacak ana bitkiyi oluşturur. KÖk, gövde ve yaprak gibi organların tam oluşup farklılaşması ile bitkinin yapısal béyéme ve gelişme dönemi biter. 1.3. Bàyàmeye Etki Eden Faktãrler Bitkilerin béyéme ve gelişme olayları, ortamın Ñeşitli faktörleri ve her bitkinin kendine ÖzgÉ olan iñ Özelliklerine bağlıdır. 1.3.1. Dış Faktãrler áeşitli dış faktörler béyéme ve gelişme Ézerine farklı etkiler gösterirler. 1.3.1.1. Işık Yeşil bitkilerin, béyéme ve gelişmeleri iñin belli bir ışık gereklidir.ancak bazı ilkel bitkiler ışık istemez.fazla ve şiddetli ışığın Ñoğu zaman béyéme Ézerinde durdurucu etki yaptığı da bilinen bir gerñektir.fazla géneşli ortamlarda bitkilerin bodur oluşu bu sebeptendir.buna karşılık ışıksızlık béyémede hızlandırma yapar. Bitkinin anormal gelişmesine neden olur. Karanlık ortamda yaşamaya zorlanan bir bitki fazla uzar, rengi sarı ve yaprakları kéñék olur.böylece anormal bir gelişme gösterir. 4
En uygun ışık siddeti, bitki térlerine göre değişir.bu bakımdan bitkiler, gölge seven ve géneş seven bitkiler diye ayırt edilir. Demek ki, her bitkinin yapısal béyémesinde gerek duyduğu ışık değişkendir ve ışık şiddeti béyémede Önemli bir etkendir. 1.3.1.2. Sıcaklık Her bitkinin béyéyép gelişmesi iñin bulunduğu ortamda belli bir sıcaklığın olması gerekir.genel olarak 0 0 ile 40 0 C arasında bitkiler gelişme ve béyéme gösterebilir.her bitkiye göre değişen uygun ısı derecelerinin altında ve ÉstÉnde gelişme ve canlılık sona erer. Her bitkinin soğuğa ve sıcağa dayanması farklıdır 1.3.1.3. Su ve Nem Su bitkilerin yaşaması iñin zorunlu maddelerden biridir. Bitkilerin béyéyép gelişmesi iñin belli miktarda suya ihtiyañ vardır. Su fazlalığı genel olarak béyémeyi hızlandırır.buna karşılık kurak ortamlarda yetişen bitkilerde béyémede gerilik görélér ve dolayısıyla bodurluk göze Ñarpar.Su azlığı ayrıca farklılaşmayı olumsuz etkiler. 1.3.1.4. Yer Öekimi YerÑekimi bitkilerde hormon salgısını hızlandırır. Bu olay béyéme ve gelişmeye etki eder.dolayısıyla yer Ñekiminin etkisi dolaylı olarak gerñekleşir. 1.3.2. İá Faktãrler Her bitkinin genetik Özellikleri béyéme ve gelişmede etkilidir. Bunun iñin dış ortam ne olursa olsun, bir bitkinin kendi kalıtsal yeteneğinin sonucu olarak kendi téréne uygun bir birey meydana getirir. Bitkilerde béyéme ve gelişmeye etki eden faktörlerden biri de hormonlardır.hormonlar, Éretildikleri yerlerden başka tarafa taşınabilen, Ñok az olmalarına ragmen etkileri Ñok olan organik maddelerdir. Bitkisel hormonları ÉÑ farklı grupta inceleyebiliriz. Bàyàme hormonları: Oksinler, giberellinler, sitokininler. Organ yapıcılar: Bu hormonlar ÑiÑek, kök, gövde, yaprak oluşumuna etki eder. Yara hormonlar: Bitkinin yaralandığı durumlarda salgılanır. Yaranın iyileşmesini sağlar. Bitkilerde béyéme ve gelişmeye etki eden faktörlerden biri de vitaminlerdir. Vitaminler hormonlar gibi Ñok az miktarları bile béyéme ve gelişmeyi etkileyen organik bileşiklerdir. 5
1.4. Bàyàme ile İlgili Bazı Problemler 1.4.1. Bitkilerde Polarite Bitkilerde Önemli problemlerden biri béyéme ile ilgili ÉÑ boyutlu biñim ve farklılaşmanın oluşmasıdır. Gelişme esnasında embriyonik evrelerden itibaren gelişimin ilerlemiş olduğu kademelerde tek veya Ñok hécreli bétén organizmalar Ñeşitli biñimler kazanır. Bu biñimlerin kazanılması séresi iñinde de asimetrik olan Ñeşitli bölgeler ortaya Ñıkar. Bu durum biyolojide Bir eksenin karşılıklı uñlarda morfolojik ve fizyolojik bir asimetrinin bulunmasıdır. şeklinde añıklanır. 1.4.2. Bitki Organları Arasındaki Korelasyon Bitkinin téméné teşkil eden Özelliklerin, o bitkinin Ñeşitli organlarının Özelliklerinin toplamından oluştuğu bilinmektedir. Bir bitkinin farklı organlarının her biri kendine ÖzgÉ Özellikler ve davranışlar gösterir. Bu davranışların témé bitkinin kendine ÖzgÉ davranışlarını oluşturur. Üte yandan bu farklı Özelliklere sahip Ñeşitli organlar bitkide uyum iñinde Ñalışır. Ancak bir bitkiyi yapan değişik organların, herhangi birinin Özellikle veya yanlışlıkla koparılması sonucunda bitkide belli bir değişmenin olduğu da bilinmektedir. Ürnek olarak bir yaprağın ayası kesilirse, yaprak sapının béyémesi Önemli derecede azalır.buna karşılık yaprak sapının saptan kopup déşmesi (yaprak dãkàmà) Ñabuklaşır.Şu halde, yaprak ayasının eksikliği yaprak sapının uzamasına azaltıcı bir etki yaptığı halde, sapın dökélmesine sebep olan mantar dokusu gelişmesini hızlandırmıştır.bu da bize, ayasının var olduğu zamanlarda sapın uzamasını hızlandırıcı etki, halbuki sapın dökélmesini sağlayan mantar dokusu gelişmesinde de durdurucu bir etki yarattığını añıklar. 1.4.3. Dormansi Bitki organları béyéme ve gelişme bakımından yılın bazı dönemlerinde dinlenme evresine girer. Buna uyku hali ya da dormansi denir. Değişik ortam faktörleri ve Ñeşitli kimyasal maddeler işleme sokularak uyku hali kırılır. Gelişme ve béyémenin o organda uyandırılışı ve uyku halinin kısaltılması söz konusudur. 1.4.4. Bitkilerde Absisyon Bitkilerin béyéme ve gelişmelerinin gözle görélen en belirgin belirtilerinden biri, ilkbaharda yapraklanıp, sonbaharda yapraklarını dökmeleridir. Bitkilerin belli dış ve iñ şartların etkisi altında yapraklarını kaybetmelerini sonuñlandıran olay (yaprak dökémé) absisyon diye tanımlanır. Bilhassa odunsu Ñift Ñenekli bitkilerde yaprak dökémé karakteristik bir Özelliktir. BirÑok hallerde otsularda da görélebilen yaprak dökémé bazen oldukña ani ve birden, bazen ise yavaşña ve kademeli olarak gerñekleşir. 6
1.4.5. Bitkilerde Gelişme Periyodisitesi, Émàr ve Élàm GÉnlÉk hayatımızda ağañların kış ve ilkbaharda yaşamsal faaliyetlerinde farklılıklar olduğu gözlemlenmiştir. BÖyle bir periyodik gelişimi tamamen dış faktörlere bağlı olduğunu déşénemeyiz. Kesinlikle böyle bir periyoditede dış ortam şartlarının rolé béyéktér. Fakat sadece dış şartları göz ÖnÉne alan göréşler her zaman gelişmedeki bu peryodizmayı añıklayamaz. áénké sıcak iklime taşıdığımız bir bitkide dahi ortamın bozulması diye kabul ettiğimiz kış olmamasına rağmen, yaprak dökémé ile gelişmede azalma ve anormallikler yine olur.bundan dolayı sadece dış faktörler değil, iñ faktörlerde olaya katılıyor demektir. Bitkiler, gerek bu periyodik gelişme sebebiyle, gerekse daimi bölénebilen meristematik dokulara sahip bulunduklarından hayvan ve insanlara göre sınırsız bir béyémeye sahiptir ve ÖmÉrleri Ñok daha uzundur.nitekim bitkiler arasında bir hafta ÖmÉr sérenler, yıllık ve Ñok yıllık bitkiler kolaylıkla ayırt edilir. Ancak birñok ağacın Ñok uzun Ömre sahip olduğu da bilinir. Fakat her canlının sonu ÖlÉmdÉr. 1.4.6. Bitkilerde Restitàsyon Bitkilerde, yaralanan bir bölgede,o bölgenin bölénmez doku hécrelerinin bölénebilme yeteneği kazanarak, hızla bölénép yarayı onardığı görélér. HÉcrelerinin bölénmeye başlayıp yarayı kapatması olayı regenerasyon diye tanımlanır. Bazen bu yetenek sayesinde eksilen bir organ hatta bir doku parñasından tém bir bitki oluşabilir. Regenerasyonun yardımıyla bir organ veya organların oluşumuna restitàsyon denir. Bu olayların pratik sonuñları tarımda geniş uygulama bulmuş olan aşı yapma tekniğini ortaya koymuştur. 7
UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI áimlendirilecek bir tohum señiniz. áimlendirme ortamı hazırlayınız. Tohumu ekiniz. áimlenme ihtiyañlarını belirleyiniz. áimlenme döneminde inceleme yapınız. áimlendirme esnasında ısı, ışık ihtiyañlarına göre ortam ayarlaması yapınız. ÉNERİLER Tohumu señerken ortam şartlarına dikkat ediniz. Tohumu bir kañ farklı yere ekiniz. Isı, ışık gibi ihtiyañları belirlemek iñin kontrollé deney yapınız. Dikkatli gözlem yapınız. Tohumlarda Ñimlenme olmadıysa nedenlerini araştırınız. Farklı tohumlarla işlem basamaklarını tekrarlayınız. 8
ÉLÖME ÉLÖME VE VE DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME Aşağıda verilen değerlendirme sorularını cevaplandırarak faaliyete ilişkin bilgilerinizi ÖlÑÉnÉz. ÉLÖME SORULARI Aşağıda boşi bırakılan yerlere uygun ifadeleri getiriniz. 1. Tohum iñindeki bölénebilir, embriyonik hécrelerden yapılmış embriyonun gelişmesini sağlayacak biyolojik olaya denir. 2. Tohum embriyosundan meydana gelen kök, gövde ve yapraklardan oluşan genñ bitkiye denir. 3. Fazla ışık Ñoğu zaman bitki Ézerinde olumsuz etki yaparak bitkinin.. kalmasına neden olur. 4. Bitkilerde en iyi gelişim ve sıcaklıkları arasında olur. 5. Yer Ñekimi salgılanmasına neden olur. 6. Bitkilerin béyéme ve gelişmesine etki eden hormonlara... hormonları denir. 7. Bitkilerin belli dış ve iñ şartların etkisi altında yapraklarını kaybetmelerine. denir. 8. Bitkilerde diğer canlılar gibi, ve ÖlÉr. 9. Bitkilerde yaralanan yerlerin hécre bölénmesi ile iyileştirilmesine denir. 10. áimlenmekte olan tohumun,.ve suya ihtiyacı vardır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ediniz. Hatalı yanıtlarınız iñin konuyu tekrar ediniz. Tamamen doğru ise değerlendirme ÖlÑeğine geñiniz. 9
DEĞERLENDİRME ÉLÖEĞI Uygulama faaliyetinde kazandığınız bilgi ve beceriler doğrultusunda tohum Ñimlendirme uygulaması yapınız. Yapmış olduğunuz Ñalışmayı aşağıdaki kriterlere gore değerlendiriniz. DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır 1 áimlenecek tohumu señtiniz mi? 2 áimlendirme yapmak iñin kasaları hazırladınızmı mı? 3 Kasaları farklı ortamlara yerleştirdiniz mi? 4 Kontrol grubu iñin kasa ayırdınız mı? 5 GÖzlemlerini yapıp, gerekli notları tuttunuz mu? 6 Tohumlarınız Ñimlendi mi? 7 áimlenme oranını tespit ettiniz mi? Tohumlarınızın % 50 si Ñimlendiyse uygulama testini başarıyla geñtiniz. Tebrik ederiz. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayısını belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Hatalı yanıtlar iñin bilgi konularını tekrar ediniz. TÉm yanıtlar doğru ise bir sonra ki Öğrenme faaliyetine geñiniz. 10
ÉĞRENME FAALİYETİ- 2 AMAÖ ÉĞRENME FAALİYETİ- 2 İÑ ve dış şartların etkisine göre bitkilerdeki hareket olaylarını kavrayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Işığa yönelim ve yer Ñekimine yönelimi deney dézenleyerek gösteriniz. Sonucu sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. 2. BİTKİLERDE HAREKET FİZYOLOJİSİ 2.1. Yer Değişim Hareketleri YÉksek yapılı bitkiler kökleriyle toprağa bağlı olduklarından yer değiştiremezler. Ancak ilkel bitkiler ve tek hécreliler sitoplazmik hareketlerle yavaşta olsa yer değiştirebilir. İlkel bitkilerde görélen bu olay ÉÑ Ñeşittir. 2.1.1. Amãboik Hareket Bu hareket cıvık mantarlarda görélér. Cıvık mantarlarda sitoplazmanın Ézerinde herhangi bir koruyucu kılıf yoktur. Bu canlılar sitoplazmadan Ñıkardıkları yalancı ayaklarla uzantılar meydana getirir. Bu uzantılar doğrultusunda yer değiştirebilir. 2.1.2. Protoplazma Hareketi Bitki hécrelerinde protoplazma normal şartlarda sérekli hareket halindedir. Bitkilerde bu hareketi görmek iñin su bitkisi olan elodea bitkisini ele alalım. Elodea bitkisi bir sére géneşte tutulduktan sonra mikroskopta incelendiğinde iñine su alan bu bitkide protoplazmanın hareketleri gözlenebilir. Protoplazma hareketleri iki Ñeşittir. Rotasyon; Protoplazmanın hécre Ñeperini izleyerek her zaman aynı yönde hareket etmesidir. Sirkàlasyon; áok kofullu hécrelerde protoplazmanın Ñeşitli yönlere hareket etmesidir. Protoplazma hareketleri sırasında organellerde yer değiştirir. 11
2.1.3. Gãáàm Hareketleri Bir hécreli ve bazı Ñok hécreli canlılar Ñeşitli maddelerin etkisinde yer değişim hareketi yapar. Bu olaya taksis denir. Canlıların bu hareketi yapmalarını sağlayan etmen ışık ve kimyasal maddelerdir. Bir canlının ışık etkisi altında hareket etmesine Fototaksis, kimyasal maddelerin etkisinde hareket etmesine Kemotaksis denir. Fototaksisi basit bir deneyle inceleyelim. áevrenizdeki bir su birikintisinden bir bardak su alıp, etrafını siyah bir kılıf ile kapatalım. Bardağın Ézerine bir delik añalım. BirkaÑ gén bu şekilde bekletelim. Siyah kabı bardağın Ézerinden Ñektiğimizde delik bulunan kısımda yeşilimtrak bir göréném oluşur. Su iñindeki su yosunlarının bu kısma hareket ettiği görélér. 2.2. Durum Değiştirme Hareketi Bitkiler kökleriyle toprağa bağlı olduklarından hayvanlar gibi yer değiştiremez. Ancak iñinde bulundukları ortamdan daha fazla yararlanmak iñin durum değiştirme hareketleri yapar. Durum değiştirme hareketi yapabilmek iñin bitkide aksi yönde béyéme veya turgor bakımından asimetrinin yaratılması gerekir. Buna göre durum değiştirme hareketi iki grupta incelenir. Nutasyon hareketleri; Asimetrik béyémenin neden olduğu durum değiştirme hareketidir. Varisyon hareketleri; Bitki organlarındaki turgor asimetrisinin neden olduğu durum değiştirme hareketidir. 2.2.1. Tropizmalar Durum değişim hareketleri uyartının geliş yöné ile ilgili, uyartı yönénde veya uyartı yönéne ters yönde olabilir. Bu hareketlere tropizma denir. Kısacası tropizma, uyaranın yönéne bağlı durum değiştirme hareketleridir. BÉyÉme hormonu oksinin dézensiz dağılımına bağlı dézensiz béyémeden kaynaklanır. Tropizmalar uyaranın Ñeşidine göre adlandırılır. Fototropizma: Bitkinin gövde ucundan salgılanan oksin hormonu ışığın olmadığı tarafta daha Ñoktur. Bu nedenle ışığın doğrudan geldiği tarafta oksin hormonu az, ışığın gelmediği tarafta Ñok birikir. Bunun sonucu olarak géneş görmeyen bölgelerde béyéme hızlı, géneş gören tarafta béyéme yavaş olur. Bu olayda bitkinin géneşe yönelmesini sağlar. Cam kenarına konan ÑiÑeklerin yapraklarını cama doğru döndérmesi bu nedenledir. 12
Fotoğraf 2.1: Bitkilerde fototropizma Geotropizma: Yer Ñekimine bağlı durum değiştirme hareketidir. Bitkinin kökénde pozitif geotropizma görélérken, gövdede negatif geotropizma görélér. KÖkteki pozitif tropizma bitkinin toprağa bağlanmasını sağlar. Fotoğraf 2.2.: Gãvdede negative geotropizma Hidrotropizma; Suya yönelim hareketidir. Dere kenarındaki bitkilerin köklerinin suya yönelmesi Örnek verilebilir. Travmatropizma; Bitkilerin yaralanma uyaranına gösterdikleri yönelim hareketidir. Eğer bitkinin kökénde yaralanma olmuşsa o bölgede yara hormonu salgılanır. Bunun sonucunda kök, yara yönénén tersine doğru yönelir. 13
Kemotropizma; Bitki kökleri topraktaki yararlı organik ve inorganik maddelere doğru béyér. Bu sırada zararlı maddelerden uzaklaşır. Bitkinin kimyasal maddelere yaklaşması ya da uzaklaşması hareketine kemotropizma denir. Haptotropizma; Bitkinin dokunma uyartısına karşı gösterdiği tepkidir. Genellikle sarılıcı gövdelerde görélér. Bitki dokunduğu yerde haptotropizma etkisi ile sarılarak béyémesini sérdérér. 2.2.2. Irganım (nastiler) Fotoğraf 2.3: Bitkide haptotropizma Bitkilerde uyaranın yönéne bağlı olmayan harekettir. Uyaran hangi taraftan gelirse gelsin bitkinin tepkisi aynı şekilde olur. Nasti hareketleri turgor basıncındaki ani değişmelerle gerñekleşir. Nasti Ñeşitleri şunlardır. Fotonasti: Işık uyaranı ile oluşur. Bu olaya Örnek olarak mimoza ve akşam sefası bitkisi verilebilir.akşam sefası bitkisinde ÑiÑekler ışık nereden gelirse gelsin Ñok ışıkta kapanır, az ışıkta añılır. 14
Fotoğraf 2.4: Bitkilerde fotonasti Sismonasti: Sarsıntı uyaranı ile oluşur. Ürnek olarak késtém otu verilebilir. KÉstÉm otu sarsıntı olduğunda yapraklarını kapatır ve aşağı doğru sarkıtır. Fotoğraf 2.5: Bitkilerde sismonasti Termonasti: Sıcaklığın etkisi ile oluşur. Ürneğin, lalelerin ÑiÑekleri yéksek sıcaklıkta añılırken déşék sıcaklıkta kapanır. Tigmonasti: Dokunma uyaranı ile oluşur. Sinek kapan bitkisi buna Örnek verilebilir. Sinek kapanın yaprağına böcek konarsa dokunmanın etkisiyle yapraklar kapanır. 15
Fotoğraf 2.6: Bitkilerde tigmonasti 2.3. Periyodik Hareketler BirÑok bitkide görélen bazı hareketler gece ile géndéz arasında farklılık gösterir. Pek Ñok bitkide geceleri görélen yaprağını aşağı sarkıtma, ÑiÑeklerini kapatma, géndéz ise ÑiÑek añma ve yapraklarını dikleştirme hareketleri ritmik olarak devam eder. Bu hareketlere pedriyodik hareketler denir. Bu olay insanlarda gece uykusuna benzetilebilir. Periyodik hareketlere késtém otu, akasya, ve fasélye bitkisinde görélen hareketleri Örnek verebiliriz. FasÉlye bitkisinde yapraklar geceleri aşağı doğru sarkarken, géndéz tam tersine yukarı doğru yönelme gösterir. Periyodik hareketler turgor basıncındaki değişmeler sonucu oluşur. Pek Ñok yerde bu hareketlere uyku hareketleri de denir. 2.4. Bitkilerin Cansız Dokularındaki Hareket Bitkilerin canlı dokularında görélen hareketlerin dışında, cansız dokularda da bazı hareketler görélér. Cansız dokularda görélen hareketler asimetrik şişme sonucunda olur. DÖn baba bitkisinde görélen meyve kılñığındaki dönme hareketi, yaşlı kozalaklardaki añılıp kapanma hareketleri cansız dokulardaki harekete Örnek verilebilir. Cansız dokularda görélen bu hareket havanın nemi ve kuraklığı ile ilgilidir.bitkinin her yerinde şişme aynı derecede olmadığından kıvrılma ve békélme şeklinde oluşur. 16
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI Akvaryumculardan elodea bitkisi alınız. Elodeanın yapraklarını bir sére géneşte bırakınız. Elodea bitkisinin bir parñasını lam Ézerine koyup Ézerine su damlatınız. Lameli kapatıp preparatı mikroskoba yerleştiriniz. Elodea da hécre iñi hareketi gözlemleyiniz. Bir saksı bitkisi alınız. Saksıdaki bitkinin yaprakları oda iñine dönék olacak şekilde pencere ÖnÉne yerleştiriniz. Yaprakların hareketini gözlemleyiniz. Bir saksı bitkisi alınız. Saksıyı yan yatırarak bir kañ gén bu şekilde tutunuz. Saksıdaki bitkinin gelişimini izleyiniz. áevrenizdeki bitkileri gece ve géndéz inceleyerek durumlarını rapor ediniz. ÉNERİLER Elodea bitkisinin kurumamasına dikkat ediniz. Mikroskopta inceleme yaparken hızlı olmaya Ñalışınız. GÖzleminizi Ñizgisiz bir deftere Ñiziniz. HÉcre iñindeki su hareketini gözlemleyiniz. SeÑtiğiniz bitkinin Ñok yapraklı olmasına dikkat ediniz. Yaprakların ışığa yönelme nedenini araştırınız Yan durumda bıraktığınız saksının déşmemesine dikkat ediniz. Bitkileri sulamayı unutmayınız. áevrenizdeki bitkileri iyi gözlemleyiniz. Bitkilerin gece ve géndéz hareketlerini karşılaştırınız. 17
ÉLÖME VE DEĞERLENDİRME ÉLÖME VE DEĞERLENDİRME Aşağıda verilen değerlendirme sorularını cevaplandırarak faaliyete ilişkin bilgilerinizi ÖlÑÉnÉz ÉLÖME SORULARI Aşağıdaki cémlelerde boş bırakılan yerlere uygun ifadeleri getiriniz 1. Bir hécreli bitkilerde sitoplazmik uzantılar Ñıkarılarak yapılan harekete... denir. 2. Taksisler...ve... maddeler etkisiyle olur. 3. Varisyon hareketleri asimetrik...etkisiyle olur. 4. Uyaranın yönéne bağlı olarak yapılan hareketlere...denir. 5. Fototropizma...hormonunun etkisiyle olur. 6. Hidrotropizma...yÖnelimdir. 7. Bitkilerin gece ve géndéz gösterdiyi farklı hareketlere... hareketler denir. 8. Uyaranın yönéne bağlı olmayan hareketlere...denir. 9. Cansız dokularda görélen hareketin nedeni asimetrik...dir. 10. Sinekkapan gibi böcekñil bitkilerde...görélér. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ediniz. Hatalı yanıtlarınız iñin konuyu tekrar ediniz. Tamamen doğru ise değerlendirme ÖlÑeğine geñiniz. 18
DEĞERLENDİRME ÉLÖEĞI Uygulama faaliyetinde kazandığınız bilgi ve beceriler doğrultusunda bitkilerin ışığa yönelimi uygulamasını yapınız. Yapmış olduğunuz Ñalışmayı aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır 1 Bitkiyi pencere ÖnÉne yerleştirdiniz mi? GÉnÉn belli saatlerinde yaprakların durumunu gözlemlediniz 2 mi? 3 Bitkiyi yan konuma getirdikten sonra suladınız mı? 4 Bitkilerdeki değişimleri incelediniz mi? Bitkilerin yaşamsal faaliyetleri iñin ışığa ihtiyañ duyduğunu 5 Öğrendiniz mi? Aynı deneyi başka bitkiyle tekrarlayınız. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayısını belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Hatalı yanıtlar iñin bilgi konularını tekrar ediniz. TÉm yanıtlarınız doğru ise modél değerlendirmeye geñiniz. 19
MODÑL DEĞERLENDİRME MODÑL DEĞERLENDİRME Aşağıda verilen değerlendirme sorularını cevaplandırarak modéle ilişkin bilgilerinizi ÖlÑÉnÉz. 1. Bitki organlarına yeni madde eklenerek hacimlerini artırmalarına.denir. 2. áimlenmenin başlaması iñin tohumun ortamdan..alması gerekir. 3. Organ yapıcı hormonlar ÑiÑek,..,. ve oluşumunu sağlar. 4. Bitkiler yılın belli zamanlarında dinlenme evresi geñirir. Buna denir. 5. AmÖboik hareketler..mantarlarda görélér. 6. Tohumdan Ñıkan ilk organ..tér. 7. Bir hécrelilerin yer değiştirme hareketine.denir. 8. Bitkilerde géneş ışığı uyaranının etkisiyle oluşan harekete ne denir? A.) B.) C.) D.) Fototropizma Geotropizma Hidrotropizma Travmatropizma 9. Bitkilerde kimyasal maddeye yaklaşma veya uzaklaşma şeklindeki görélen hareket aşağıdakilerden hangisidir? A.) B.) C.) D.) Fototropizma Kemotropizma Geotropizma Haptotropizma 10. KÉstÉm otunda hangi tér nasti görélér? A.) B.) C.) D.) A)Fotonasti B)Termonasti C)Sismonasti D)Tigmonasti 11. I. Fotonasti II.Fototropizma III.Jeotropizma Yukarıda verilen bitki hareketlerinden hangisi veya hangileri uyarıcının yönéne bağlı olan hareketlerdir? A.) B.) C.) D.) Yalnız I Yalnız II II ve III Yalnız III 20
12. áimlenme iñin aşağıdakilerden hangisi gerekli değildir? A.) B.) C.) D.) Su Sıcaklık Oksijen Karbondioksit 13. Bitkilerde gece ve géndéz farklı hareket görélmesine ne denir? A.) B.) C.) D.) Periyodik hareket Tropizma Vernilizasyon Nutasyon 14. Tropizma hareketi iñin; I. Sitoplazma hareketidir. II.Bitkilerde görélér. III.Uyartının yöné hareketi etkiler. IV.Durum değiştirme hareketidir. İfadelerinden hangisi veya hangileri doğrudur? A.) B.) C.) D.) I ve II III ve IV Yalnız II II, III ve IV 15. Bitkilerin bodur kalmasının bir nedeni suyun az olmasıdır. Bir başka nedeni ne olabilir? A.) B.) C.) D.) Işık Sıcaklık Yer Ñekimi HiÑbiri DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayısını belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Hatalı yanıtlar iñin bilgi konularını tekrar ediniz. TÉm yanıtlar doğru ise bir sonra ki modéle geñiniz. ModÉlÉ tamamladınız. Üğretmeninizle iletişime geñiniz. 21
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARI ÉĞRENME FAALİYETİ -1 ÉĞRENME FAALİYETİ -2 1 Öimlenme 1 Amãboik hareketler 2 Fide 2 Işık, kımyasal 3 Bodur 3 Bàyàme 4 25-35 4 Tropizma 5 Hormon 5 Oksin 6 Bàyàme 6 Su 7 Absisyon 7 Periyodik hareket 8 Doğar, bàyàr 8 Nasti 9 Regenerasyon 9 Şişme 10 Oksijen, sıcaklık 10 Tigmonasti MODÑL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI 1 Bàyàme 2 Su 3 Kãk, gãvde, yaprak 4 Dormansi 5 Cıvık 6 Taksis 7 Kãk 8 A 9 B 10 C 11 C 12 A 13 A 14 D 15 A 22
ÉNERİLEN KAYNAKLAR ÉNERİLEN KAYNAKLAR ÉNERİLEN KAYNAKLAR Lise 1,2,3 Biyoloji ders kitapları 23
KAYNAKÖA KAYNAKÖA Kızılcan N. A., E DÉzgÉn., C Yılmaz. Lise-2 Biyoloji Ders Kitabı DÉzgÉn yayıncılık-istanbul 2001 SÉs bitkileri A. M.Lisesi Bitki Fizyolojisi Ders Notları Yalova 2005 24