TÜRKİYE ve RUSYA MAKARNA SEKTÖRÜ

İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO:2003-60 TÜRKİYE ve RUSYA MAKARNA SEKTÖRÜ Hazırlayanlar: Tezer Paiacıoğlu Etüt ve Araştırma Şubesi Sef i Taluy Emil Etüt ve Araştırma Şubesi Araştırma Raportörü İstanbul 2004

Bu eserin tüm telif hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarmın ismi kaydedilmek koşuluyla yaymdan almtı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. MAYIS 2004 ISBN 975-512-816-6 İTO yayınlan için ayrıntılı bilgi İTO Ticari Dokümantasyon Servisi'nden edinilebilir. Tel. Faks E. Posta (212) 455 60 00/63 29-63 30 (212)513 88 27-520 10 27 dokumantasvon@tr-ito.com BASKI MEGA AJANS REKLAMCILIK MATBAACILIK VE FUAR HÎZM. LTD. ŞTL Tel: (0212) 528 93 15 - Tel/Fax: (0212) 528 94 32 www.megaaians@sistemd.com

ONSOZ Türkiye'nin makarna sektörüne yapmış olduğu yatırımlar ülkemizi dünyanın en büyük beşinci makarna üreticisi haline getirirken, ileri üretim teknolojisi, bilgi ve tecrübe birikimi, yüksek üretim ve ihracat kapasitesi ile ihracatta daha başarılı bir seyir izlenerek dünyanın en büyük ihracatçılarından biri konumuna gelinmiştir. Yetersiz tanıtım, dengeli beslenme hakkında bazı yanlış yönlendirmeler, Türk halkının makarna yeme alışkanlığının henüz yeterince arttırılamaması ve kişi başı makarna tüketiminin dünya ortalamasının altında olması, sahip olunan büyük kapasitenin dış pazarlara açılarak kullanılması gereğini ortaya koymaktadır. Türkiye'de makarna sektörünün profili, sorunları, iç ve dış pazar imkanlarının geliştirilmesi için yapılması gerekenlerin yanı sıra beş yıl öncesine kadar bir numaralı ihracat pazarı konumunda olan Rusya Federasyonu'nun da makarna sektörünün incelenmesi, muhtemel dış alıcıların beklentileri doğrultusunda Türk makarna sektörünün geleceğine ışık tutacaktır. Makarna sektörümüzün yapısı, sorunları ve ihracat potansiyelinin incelenmesinin yanı sıra, dış pazarlar itibariyle ihracatçılarımıza rakip ülke firmalarıyla rekabet edebilecek düzeyde bilgi sağlanması amacıyla gerçekleştirdiğimiz "Türkiye ve Rusya Makarna Sektörü" isimli bu çalışmanın üyelerimize, sektördeki diğer kuruluşlara, yetkililere ve ilgililere faydalı olmasını diler, yayını hazırlayan Etüt ve Araştırma Şubesi Etüt Servisi Şefi Tezer Palacıoğlu ve Araştırma Raportörü Taluy Emil'e teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

1. BÖLÜM TÜRKİYE MAKAENA SEKTÖRÜ İÇİNDEKİLER 1.1. Makarnanın Tanımı 9 1.1.1. Makarna Tanımı ve Çeşitleri 9 1.1.2. Makarna Üretim Yöntemleri 12 1.2. Makama Ticareti 13 1.2.1. Dünyada ve Türkiye'de Makarna Ticareti 13 1.2.2. Dünya Ticareti.16 1.2.2.1. İthalat 16 1.2.2.2. İhracat 18 1.3. Türkiye Makarna Sektörü 20 1.3.1. Üretim 20 1.3.2. Sektördeki Kuruluşlar ve Üretim Kapasiteleri 24 1.3.3. Firmalarm Pazar Paylan ve Dağıtım Kanalları 28 1.3.4. Tüketim.30 1.4. Dış Ticaret..34 1.4.1. İthalat 36 1.4.1.1. Genel Makama İthalatı 36 1.4.1.2. Ürün Türlerine Göre İthalat 37 1.4.1.3. Ülkelere ve Yıllara Göre İthalat 38 1.4.2. İhracat 38 1.4.2.1. Genel Makama İhracatı 39 1.4.2.2. Ürün Türlerine Göre İhracat 41 1.4.2.3. Ülkelere ve Yıllara Göre İhracat 41 1.5. Makarna Sektör Anketi ve Anket Değerlendirmesi 44 2. BÖLÜM RUSYA FEDERASYONU MAKARNA SEKTÖRÜ 2.1. Rusya Hakkmda Genel Bilgiler 57 2.1.1. Coğrafi Konum 57 2.1.2. Nüfus 58 2.1.3. İklim 59 2.1.4. Para Birimi 59 2.1.5. Dü 60 2.1.6. Din-Etnik Köken 60 2.1.7. Yönetim Biçhni 61

2.1.8. Rusya'nın Ekonomik Durumu 62 2.1.8.1. Genel 62 2.1.8.2. Dış Ticaret 63 2.1.8.3. Türkiye ile Ticari İlişkiler 66 2.2. Rusya Makama Sektörü 68 2.2.1. Makarna Üretimi 68 2.2.2. Makama Tüketimi 70 2.2.3. Makama Dış Ticareti 76 2.2.4. Genel Değerlendirme 79 2.3. Rus Makama Firmaları 80 2.3.1. Rus Makama Pazarma Hakim Bazı Firmalar 80 2.3.2. En Büyük 50 Firma 83 3. BÖLÜM SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 3.1. Sektörde Karşılaşılan Sorunlar 91 3.2. Makama Ticaretini Geliştirme Yollan 93 EK. 1 Rusya Yabancı Sermaye Mevzuatı 95 EK.2 Yararlı Adresler 104 EK.3 Görüşülen Kişi ve Kuruluşlar 107 Kaynaklar 108

1. BÖLÜM TÜRKİYE MAKARNA SEKTÖRÜ

1.1. MAKARNANIN TANIMI 1.1.1. Makarna Tanımı ve Çeşitleri Makarna durum buğdaymdan elde edilen irmiğin su ve bazı zenginleştirici maddeler ile karıştırılması ve istenilen biçimler verilip kurutulması suretiyle elde edilen yarı hazır gıda maddesidir. Tanım açısından makarnayı sade, katkılı ve zenginleştirilmiş olmak üzere üçe ayırmak mümkündür. Makarna hamuruna yumurta, sebze, baklagil unu vs. ilavesiyle elde edilen ürünler "katkılı makarna" protein, vitamin ve mineral madde ilavesiyle hazırlanan ürünler ise "zenginleştirilmiş makarna"olarak tanımlanmaktadır. Şekil yönünden ise, "uzun makarna" (çubuk, lazanya, yassı, uzun erişte vb.), "kesme makarna" (tırtıl, burgu, kabuk, boncuk, erişte, fiyonk, kuskus kalem, mantı vb), ve "şehriye" (tel, arpa, yıldız) çeşitleri bulunmaktadır.

Makarna Çeşitleri* Kuru, Taze, Dondurulmuş Geleneksel" Geleneksel olmayan Sade Doldurulmuş^ jetjlinize edilmiş Diyet Ön pişirilmiş Ön Buğday unundan Peynir ve süt ürünleri ile,. Et ile Sebze ile, Balık ile Yumurta ile. Sebze ile. Et veya balık ile. Doğal lezzetlendiriciler ile, hububat unlarından Katkı maddeleri ile unlardan A Buğday Hububat dışındaki dışındaki A ^Kaynak: ÎGEME Makarna Dış Pazar Araştırması Kalıplarda şekillendirilmiş Silindirlerden geçirilmiş Preslenmiş Kesilmiş Tane şeklinde

Bir öğün makarnanın besin değeri aşağıdaki tabloda görülmektedir: Değer Ölçü (%) Su 12,0 Protein 11,8 Karbonhidrat 75,0 Yağ 1,2 Değer Miktar (mg) A vitamin 0,06 Bl vitamin 0,02 B2 vitamin 0.08 Niacin 2.1 Sodyum 120 Potasyum 160 Kalsiyum 20 Fosfor 200 Demir 2.1 Kaynak:TMSD Makarna ürünleri üretildiği ülkelerin yerel mutfak kültürlerine göre farklılıklar göstermekle birlikte spagetti gibi uluslararası pazarlarda kabul görmüş standart ürünleri de mevcuttur. Armonize Sistem Nomanklatürü esas alınarak düzenlenen istatistik pozisyonlarına bölünmüş gümrük giriş tarife cetvelinde makarnalar, 19.02 pozisyon numarasında yer almaktadır. Makarna ürünleri, Standart Uluslararası Ticari Sınıflandırması 2'ye (SITC Revision/II) göre COl, 3'e (SITC Revision/III) göre ise 41544 pozisyonlarda yer almaktadır. Türk Standartları Enstitüsü tarafından yayınlanan TS 1620 standartı makarna için tatbik edilmekte olup, ihraç mallarında ise ülkelere göre farklı spesifîkasyonlar ve standartlar üretimde rol oynamaktadır. Ülkemizde makarnalar TS 1620 Makarna Standardı'nın ilgili hükümlerine göre üretilip paketlenmektedir.

1.1.2. Makarna Üretim Yöntemleri Makarnalık buğday irmiğe dönüştürülmeden önce buğday tanesinin fiziksel yapısı öğütülmeye uygun duruma getirilmelidir. Tavlama olarak isimlendirilen bu işlem ise belli bir sıcaklık derecesinde belli bir sürede taneye rutubet verilmesi veya uzaklaştırılmasıdır. Tavlama sonucunda tane içindeki rutubetin dağılımı ve miktarı değişikliğe uğramaktadır. Makarna yapımında ilk aşama, durum buğdayından elde edilen irmiğe % 27-33 oranında su katılarak elde edilen hamurun yoğrulmasıdır (Su miktarı irmiğin iriliğine, öz miktarına, makarna şekline ve su sıcaklığına göre değişmektedir). Tekniğine uygun olarak su ile karıştırılan irmiğin yoğrulması sonucu hazırlanan hamur kurutulma işlemine tabii tutulur. Makarna yapımında kurutma tekniğinin önemi büyüktür. İçinde %28-35 su bulunan makarna hamuru preste veya kesilerek şekillendikten sonra su oranı % 12,5-13 olana dek kurutulur. Kurutma işlemi ön kurutma, dinlendirme ve son kurutma olmak üzere üç aşamada gerçekleşir. ön Kurutma: Önemli ve kritik bir devre olup, bu dönemde makarnadaki nem buharlaşır, böylelikle makarnanın dış yüzeyinde makarnaya sertuğini kazandıran ince bir tabaka oluşurken, küf gelişmesi önlenir, makarna şeffaf bir görünüm ahr, son kurutma dönemi kısalır ve makarnanın şekli sabitleşir. Dinlendirme (Yumuşatma): Makarna dinlendirilerek iç kısmındaki suyun düzgün şekilde dağılması sağlanır. Son Kurutma: Sıcak hava akımı uygulanarak makarnadaki su miktarı % 12,5-13,0 oranına getirilerek işlem tamamlanır. Kurutmanın süresi kullanılan ekipmana ve makarnanın şekline göre değişir. Soğutma: Makarna üretiminin son adımıdır. Kurutması tamamlanarak dışarı alman makarnalar soğutularak elevatörler ve kayar bantlar yolu ile dinlendirme silolarında depolanır. Teknolojik olarak üretim şekline göre çubuk ve kesme olmak üzere iki türlü makarna bulunmaktadır. Çubuk makarna, spagetti, tırnak ve bamya çeşitleri kalıplarla ve basınçla üretilmektedir. Diğeri ise pasta hamuruna

muhtelif şekiller verilerek hazırlanan kesme makarnalardır. Şehriyeler (tel, arpa, harf) ve fıyong şeklinde olan makarnalar bu yolla işlenmektedir. 1.2. MAKARNA TİCARETİ 1.2.1. Dünyada ve Türkiye'de Makarna Ticareti Dünyada, makarna ürünlerine olan genel talep istikrarlı bir artış içinde olmasına rağmen ülkemizdeki makarna tüketimi beklenen düzeye ulaşmamış olup, ayrıca, bölgesel farklılıklar da göstermektedir. Bu arada, ülkemizde makarna kültürünün de henüz gerçek anlamda gelişmemiş olması da tüketimde beklenen artışların yaşanmasını engellemektedir. Türkiye'de önceleri tamamı evlerde yapılan makarna, 1922 yılında fabrikalarda üretilmeye başlanmış olup, 1980'ler sonrasında da kullanılan ileri teknolojiler ile dünya standartları yakalanarak makarna ürünleri ihracatında önemli adımlar atılmıştır. Ülkemizdeki makarna üretimi yıllar itibariyle artış göstermekle birlikte özellikle son yıllarda iç ve dış talepte görülen dalgalanmalar sonucu inişli çıkışlı bir seyir izlemektedir. Üretimi belirleyici unsurların başında ise "sert durum buğdayı"nın rekoltesi gelmekte ve rekoltenin düşük olduğu yıllarda üretim artışı yavaşlamaktadır. îç talep yıllar itibariyle yavaş da olsa düzenli bir şekilde artmakta ancak üretimde dalgalanmalar yaşanmaktadır. 1990 yılından sonra makarna ihracatında görülen hızlı artışla birlikte makarna fabrikaları ihracata yönelik üretimlerini arttırmışlardır. Ancak, ihracatta 1990-1997 arasında yaşanan altm yıllardan sonra 1998-2002 arasında gerek Rusya'da yaşanan ekonomik krizin gerekse global krizin etkisiyle ihracatta görülen keskin düşüşler sektördeki firmaların atıl kapasitelerle çalışmalarına neden olmuştur. Yıllık 375 bin tonluk üretimiyle dünya makarna üretiminde altıncı sırada yer alan Türkiye, ihracatta da söz sahibi olmaya çalışmaktadır. Kurulu kapasitesi yıllık 1 milyon tona yaklaşan ve kapasite kullanım oranı % 40'lar seviyesinde olan Türk makarna sektörü gerçekte yüksek ihracat potansiyeline sahiptir. Kurulu kapasitesi zaten yüksek olan sektöre son yıllarda yeni fabrika kurulması için verilen yatırım teşvikleri Kapasite Kullanım Oranın yıllar itibariyle azalmasına neden olmuştur. 1996 yılında % 66.0 olan KKO, 1999

yılında % 45,0'a, 2000 yılında % 44,0'a, 2001 yılında ise % 40,2 ye kadar gerilemiştir. Öte yandan, son beş yılda makarna için Rusya gibi en büyük pazarlar miktar olarak daralırken diğer pazarlar değişmemiş veya çok az artış göstermişlerdir. Değer bazında da genel olarak gerileme olmuştur. 1997 yılında 70 milyon $'a kadar çıkan makarna ihracatı, Rusya pazarının kaybedilmesi sonrasında 10 milyon $'a kadar gerilemiştir. 1990'ların başlarında ABD pazarını kaybeden Türkiye Rusya pazarını da kaybedince alternatif pazar bulamamış ve 1998'den sonra makarna ihracatı 11.5 milyon $'ı aşamamıştır. Bilindiği üzere, uluslararası pazarlarda rakip ülkelerin ekonomik ve siyasi güçlerini kullanarak avantajlı bir konumda ihracat yapabildikleri de bilinen bir gerçektir. Örneğin, İtalya, Fransa, İspanya, Yunanistan gibi AB üyesi makarna ihracatçıları bu pazarlarda kotasız ihracat yapabilirken, Türkiye'nin AB ile imzalamış olduğu anlaşma ile 01.01.1996 tarihinde yürürlüğe giren Gümrük Birliği'ne rağmen yapılan anlaşma çerçevesinde, tarım ürünlerine kota uygulanması ve makarnanın da işlenmiş tarım ürünleri içerisinde yer almasından dolayı AB ye kısıtlı koşullarda ihracat gerçekleştirebilmektedir. Rusya pazarının kaybedilmesinin ardından makarna ihracatı eski Sovyet Cumhuriyetleri'ne ve Ortadoğu ülkelerine yönelmiştir. 2002 yılı itibariyle en yüksek ihracat birleşik Arap Emirlikleri'ne yapılmış olup toplam ihracatın %20'si kadar pay almıştır. 1999-2000 yıllarında 25 bin ton civarında gerçekleşen ihracat, 2001 yılında sektörün gösterdiği çabalar sonucunda 35 bin tona ulaşmıştır. Sektörün 2002 yılı ihracatı 50 bin ton seviyesinde gerçekleşirken, yeni pazarlar arama çabalarıyla 2003 yılında bu rakamın üzerine çıkılacağı tahmin edilmektedir. Makarna ihracatında günümüzde Gürcistan, Lühnatiy AB ülkeleri ilk sıralarda yer almaktadır. Bu arada, fırmalarımızca, önemli bir pazar olan Japonya'ya da makarna ihracatı yapılmaya başlanmıştır. FAO'nun verilerine göre dünya makarna ihracatı 2000 yılında 1,5 milyar USD olarak gerçekleşmiş olup, bundan %6riik pay alan İtalya 940 milyon USD değerindeki ihracatı ile dünyadaki en büyük ihracatçı ülkedir. 14

italya tek başına, hem miktar bazında dünya ihracatının %50,3'nü gerçekleştirerek, en önemli ihracatçı ülke konumunu korumakta hem de kişi başına makarna tüketiminde %28,5'luk oranla açık ara önde bulunmaktadır. Krizden kurtulmak için yeni arayışlara giren bazı firmalarımızın son bir yıldır fizibilite çalışmaları yaptırdıkları ve alınan sonuçlar çerçevesinde, BDT ülkelerine ve Rusya içine gümrük duvarları ve navlun sorunu olmaksızın makarna ihracatının sağlanması için Rusya'daki mevcut fabrikalara fason üretim yaptırtma ya da fabrika alma yönünde girişimlerde bulundukları gözlemlenmektedir. Ancak, makarna sektöründe son üç yıldır ihracatta yaşanan büyük düşüşler, tek pazara bağtmithğtn sakıncalarını diğer sektör ihracatçılarına göstermesi bakımından ciddi bir örnek olarak yorumlanabilir. Sağlıklı, ucuz bir gıda maddesi olan makarnanın tüketimini artırmak ve sektörde yaşanan atıl kapasite sorununu çözmek için son yıllarda firmalar "sos" kültürünü geliştirirken ürün çeşitlerini de artırma yoluna gitmişlerdir. Makarnanın ülkemizde tüketiminin düşük olmasının sebepleri arasında; Sos tüketim kültürünün Türk mutfağında yerleşik olmaması, - Üretimde çeşitliliğe ancak son yıllarda gidilmesi, - Makarna pişirilmesi konusunda halkımızın yeterince bilgi sahibi olmaması, Y - Makarnanın besleyici değerinin yeterince anlatılamaması ve tüketiciler arasında "makarna şişmanlatır" inancının yer alması gibi hususlar ülkemizde makarnanın diğer ülkelere nazaran daha az tüketilmesine neden olmaktadır. Son yıllarda makarnayı sevdirmek ve bugüne değin makarnayla ilgili yanlış algılamaları azaltmak amacıyla sektörel reklam kampanyası başlatılmıştır. Tüketicileri aydınlatıcı reklam kampanyaları son derece başarılı olmuş ve sektör yıllık % 2-3 civarında olan pazar büyümesini % 5-6'ya çıkarmıştır.

1.2.2. Dünya Ticareti Dünya makarna ticareti incelemelerinde son sağlıklı araştırma 2001 yılında yapılmıştır. 2001 yılı itibariyle 1.492.042.000 $'lık ithalat, 1.462.233.000 $'lık ihracat yapıldığı görülmektedir. Miktar olarak ise 1.981.Ö46 ton ithalat, 2.115.441 ton ihracat yapılmıştır. Rakamlardaki farklılık ihracatın FOB, ithalatın CİF olarak hesaplanması ve de bazı az gelişmiş ülkelerin kayıtlarının yetersiz ve sağlıksız olmasından kaynaklanmaktadır. 1.2.2.1. İthalat Dünyanın önde gelen ülkeleri, bir çok sektörde olduğu gibi makarna ithalatında da ilk sıralarda yer almaktadır. İhracat bölümünde görüleceği üzere dünya makarna ihracatında da benzer ülkeler en yüksek ihracat rakamlarına sahiptirler. Dünyada 1999 yılında 1.531 milyon $, 2000 yılında 1.465 milyon $, 2001 yılında da 1.492 milyon $ ithalat yapılmıştır. Aşağıdaki tabloda 1999, 2000 ve 2001 yılları itibariyle dünya makarna ithalatında ilk 10 ülke yer almaktadır. DÜNYA MAKARNA İTHALATI (1.000 $) Ülke 1999 2000 2001 1 ABD 304.555 302.229 279.644 2 Almanya 143.660 129.798 150.805 3 Fransa 156.619 125.286 131.570 4 Japonya 124.313 122.871 121.838 5 ingiltere 121.893 103.137 93.876 6 Kanada 78.242 81.754 89.189 7 Belçika-Lüks. 46.220 42.515 38.677 8 isviçre 33.114 35.294 36.713 9 Çin, Hong Kong 35.553 35.951 36.381 10 G. Kore 27.959 35.703 35.616 Diğer 459.769 451.121 477.733 Toplam 1.531.897 1.465.659 1.492.042 * Sıralama 2001 yılma göre düzenlenmiştir. Kaynak : FAO

2001 yılı itibariyle ilk 10 ülke toplam dünya ithalatının %68'ini karşılamıştır. 180'den fazla ülkenin makarna dış ticaret kaydının bulunduğu gözönüne alınacak olursa, ilk 10 ülkenin yaptığı ithalat dünya ithalatını da kontrol altında tutmaktadır. ABD yıllardır tartışmasız dünyanın en büyük ithalatçısı konumunda olup en yakın rakibinin iki katı ithalat yapmaktadır. İlk beş ülkeye bakıldığında ise Almanya, Fransa, Japonya ve İngiltere ABD'yi sürekli takip eden ülkeler konumundadırlar. Geri kalan 170 kadar ülke ise toplam ithalatın yalnızca %32'sini karşılamaktadır. Diğer %33" ABD %19 G. Kore %2 Çin-Hong Kong %2 İsviçre %2 ' Belçika-Lüks Kanada %3 %6 ingiltere %6 Japonya " %8 Almanya %10 "Fransa %9 ABD, dünyada ithalat edilen makarnanın 280 milyon $ ile %19'unu karşılarken Almanya 150 milyon $ ile %10'unu, Fransa 130 milyon $ ile %9'unu, Japonya 120 milyon $ ile %8'ini ve İngiltere 94 milyon $ ile dünya ithalatının %6'sını karşılamaktadır. Türkiye'nin ithalatı, dünya ithalatının binde birinin altında kalmaktadır.

1.2.2.2. İhracat Dünya'da 1999 yılında 1.509 milyon $, 2000 yılında 1.552 milyon $ ve 2001 yılında1.462 milyon $ makarna ihracatı gerçekleşmiştir. Miktar olarak ise 1999 yılında yaklaşık 1,9 milyon ton, 2000 ve 2001 yıllarında 2,1 milyon ton makarna ihracatı gerçekleştirilmiştir. Aşağıdaki tabloda 1999,2000 ve 2001 yılları itibariyle dünya makarna ihracatında ilk 10 ülke yer almaktadır. DÜNYA MAKARNA İHRACATI (1.000 $) Ülke 1999 2000 2001 1 italya 897.122 939.635 866.982 2 ABD 71.448 76.710 77.327 3 Kanada 81.709 82.288 54.094 4 Tayland 39.473 41.216 42.312 5 Belçika-lüks. 39.641 38.169 38.397 6 isviçre 38.201 34.486 37.006 7 Meksika 18.418 25.566 27.719 8 Fransa 34.253 23.913 25.363 9 Endonezya 12.344 17.606 20.684 10 Almanya 21.028 19,759 18.582 Diğer 256.274 253.475 253.767 Toplam 1.509.911 1.552.823 1.462.233 Sıralama 2001 yılma göre düzenlenmiştir. Kaynak: FAO Dünya makarna ihracatının incelemesi ithalata göre daha net sonuçlar vermektedir. Makarnayla neredeyse özdeş durumda olan İtalya'nın dünyadaki konumu, diğer ülkelerin söz sahibi olmasını imkansız hale getirmektedir. 2001 yılı itibariyle ilk 10 ülke toplam dünya ihracatının %83'ünü karşılamıştır. Bunun yanında İtalya tek başına dünya ihracatının %60'ını gerçekleştirmiştir. İtalya 1999 yılında 897 milyon $,2000 yılında 939 milyon $, 2O01 yılında da 867 milyon $ ihracat yapmıştır.

/Diğer [ %40 İtalya j %60 / İtalya'nın bu rakamları ile mukayese edilmesi güç olsa da ABD 77 milyon $ (2001), Kanada 54 milyon $, Tayland 42 milyon $ ve Belçika- Lüksemburg 38 milyon $ ihracat gerçekleştirerek ilk beş sırada yer almıştır. İlk 10 dışında kalan ülke ihracatçı 106 ülke ise toplam ihracatın yalnızca %17'sini karşılamaktadır. Endonezya Almanya %1.. %1 Diğer %17 Fransa %1 Meksika %1 İsviçre %3 " Belçika -Lüks. %3 İtalya %59 Tayland %3 Kanada %5

italya'nın %59'luk oranının ardından ABD ve Kanada %5'er payla ikinci ve üçüncü, Tayland, Belçika-Lüksemburg ve İsviçre %3'er payla.dördüncü, beşinci ve altıncı sırada yer almaktadır. Türkiye Rusya pazarını kaybetmeden önce gerçekleştirebildiği 70 milyon $'lık ihracat rakamlarını sürdürebilmiş olsaydı, bugün eskiden olduğu gibi ikinci veya üçüncü sırada yer almış olacaktı. Oysa 2000'U yıllarda gerçekleştirdiği 10 milyon $ civarındaki ihracat rakamıyla dünya makarna ihracatından ancak binde altı pay alabilmektedir. 1.3. TÜRKİYE MAKARNA SEKTÖRÜ Türkiye'de üretilen durum buğdayının miktar olarak makarna fabrikalarının ihtiyacını karşılamaya yeterli olmakla birlikte kalite açısından yetersiz olmasından dolayı ülkemizde üretilen toplam buğdayın ancak %30-40'ı makarna sektöründe değerlendirilebilmektedir. Son yıllarda toplam buğday üretiminde makarnalık durum buğdayının payında önemu düşüşler olmuştur. 1970'lerden bu yana yaşanan gelişmelere bakıldığında toplam buğday rekoltesinden makarnalık durum buğdayının aldığı payın %30'lardan, % 8-1 Olara gerilediği görülmektedir. Bu durumda makarna üreticileri kaliteli ve yeterli miktarda hammadde açıklarını ithalat yoluyla kapatmaktadırlar. 1.3.1. Üretim Bilindiği üzere, makarna sanayiinin temel hammaddesi irmiktir. Makarnalık buğday, ekmeklik buğdaya oranla daha fazla irmik verimine sahiptir. Makarnalık buğday irmiğe dönüştürülmeden önce buğday tanesinin fiziksel yapısının öğütülmeye uygun duruma getirilmesi gerekir. Tavlama olarak isimlendirilen bu işlem, belli bir sıcaklık derecesinde, belli bir sürede taneye rutubet verilmesi veya uzaklaştırılmasıdır. Tavlama sonucunda tane içindeki rutubetin dağılımı ve miktarı değişikliğe uğramaktadır. En iyi kalitede makarna üretimi için un içermeyen, irilik bakımından homojen olan, orta boyutta, kaliteli irmikler tercih edilmelidir. Makarnanın irmikten yapılması şartı varsa durum buğdayının kullanılması gerekmekte olup, diğer buğdayların katılım miktarının %10'u aşmaması istenmektedir.

Durum buğdaymm anavatanı Rusya'dır. Durum buğdayı soğuk ve yarı kurak iklimlerin olduğu ülkeler ve bunun dışında sadece Akdeniz ülkelerinde yetiştirilebilmektedir. Bu ülkeler, ABD, Kanada, Rusya, Arjantin, Kuzey Afrika Ülkeleri, İtalya, Fransa ve Türkiye'dir. Avrupa'da bir çok ülke durum buğdayı ihtiyacını ABD ve Kuzey Afrika ülkelerinden sağlamaktadır. Dünya makarna üretiminde söz sahibi ülkeler İtalya, ABD, BDT ülkeleri, Brezilya, Mısır, Türkiye, Meksika, Almaya ve Fransa'dır. Çoğu ülke iç piyasa talebini karşılamak için üretim yaparken İtalya, ABD, Türkiye ve son yıllarda Çin dış piyasalara yönelik üretim yapmaktadırlar. Ülkeler Bazında Dünya Makarna Üretimi ÜlkeAdı Üretim Miktarı ÜlkeAdı Üretim Miktarı (Ton) (Ton) 1- italya 2.900.000 11-Peru 185.000 2- ABD 1.164.000 12- Meksika 175.000 3- Brezilya 980.000 13- Kanada 170.000 4- Rusya 545.000 14- Şili 168.000 5- Türkiye 510.000 15- Arjantin 160.000 6- Mısır 409.000 16- Polonya 150.000 7- Almanya 278.800 17- Japonya 138.000 8- Fransa 270.000 18- Tunus 110.000 9- Venezüella 240.000 19-Hindistan 100.000 10-Ispanya 212.000 20-Yunanistan 92.000 Kaynak: Makarna Sanayicileri Derneği Makarna Üretimi: Türkiye ekilen alanlarının üçte birini buğday tarımına ayırmakta, ortalama her yıl 9.5 milyon hektar araziye buğday ekilmektedir. Dünya buğday üretiminde yedinci sırada bulunan ülkemiz makarna üretiminin temel hammaddesi olan durum buğdayı üretiminde de dünyanın en önemli üretici ülkeleri arasında yer almaktadır.

Yıllar İtibariyle Makarna Üretim ve Talebi YıUar Üretim Talep (BinTon) (BinTon) 1985 217 208 1990 295 282 1996 463 354 1997 504 399 1998 480 376 1999 428 401 2000 440 414 2001 430 418 Kaynak: Makarna Sanayicileri Derneği, (Devlet Planlama Teşkilatı) Ülkemizde makarna üretimi yıllar itibariyle artış göstermekle birlikte son yıllarda iç ve dış talep gelişmeleri sonucu dalgalı bir seyir izlemektedir. Üretimi belirleyen unsurların başında sert durum buğdayının rekoltesi gelmekte ve rekoltenin düşük olduğu yıllarda ise üretim artışı yavaşlamaktadır. 1990'lı yıllara kadar talep üretim artışına paralel bir seyir izlerken bu yıldan sonra ihracat artışına bağlı olarak üretim yurtiçi talepten daha fazla artmıştır. 1985 yılında 217 bin ton olan makarna üretimi 1990 yılında %35,9 oranında artarak 295 bin tona, 1995 yılında ise %43,4 artışla 423 bin tona ulaşmıştır. 1996 yılında firmalara sağlanan teşviklerin de etkisiyle üretimde %9,4 artış sağlanmış ve makarna üretimi 463 bin tona ulaşmıştır. İhracattaki artışa bağlı olarak talep artış hızı ise % 9.6 ile üretim artış hızının üzerinde gerçekleşmiş ve 354 bin tona ulaşmıştır. 1997 yılınday iç pazarda süper marketlerdeki hızlı gelişim ve perakende gıda ticaretindeki paylarının artması, AB ile imzalanan Gümrük Birliği Anlaşması sonucunda sektörde kullanılan her türlü yardımcı madde ve ekipman ithalatındaki kolaylık, yeni yatırımların gerçekleştirilmesi gibi etkenlerle makarna üretimi 504 bin tona, yurt içi talebi ise 399 bin tona ulaşmıştır.

1998 ve 1999 ytîlannda dünyada yaşanan global kriz ve Rusya Krizine bağlı olarak sektörde faaliyet gösteren firmalar özellikle Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde büyük pazar kaybına uğramış, ihracattaki azalışa bağlı olarak, üretim 1998 yılında %4,8 azalışla 480 bin tona, 1999 yılında ise %10,8 azalışla 428 bin tona gerilemiştir. 2000 yılında ise %2,8 üretim artışı sağlanarak 440 bin tona ulaşılmıştır. 2000 yılının Kasım ayından sonra Türkiye'de yaşanan ekonomik kriz ve bu krizin 2001 yılında da devam etmesi aşırı rekabet içinde zor durumda bulunan sektörü olumsuz yönde etkilemiş, iç talep daralmıştır. 2000 kriziyle birlikte bazı firmalar üretimlerine ara vermek durumunda kalmıştır. Bugün, özellikle Gaziantep'te yer alan 11 adet makarna fabrikasından sadece 5 tanesi faaliyetlerini sürdürmekte olup kapasite kullanımları %25'lere kadar gerilemiştir. Artan maliyetler ve ekonomik belirsizlik sonucu firmalar üretimlerini kısmış ve üretim %2,3 azalarak 430 bin tona gerilemiştir. Firmalar daralan talep karşısında yurtiçi talebi canlandırmak için artan maliyetlerine rağmen fiyatlar seviyesini aynı tutmaya çalışmış, ayrıca TL'nın aşırı değer kaybı sonucu ihracat faaliyetlerine önem vererek ihracatlarını artırmışlardır. Makarna Üretim Maliyeti: Makarna üretim maliyetlerinin en büyük kalemini %54.5'lik oranla üretimin temel hammaddesi olan makarnalık buğday oluşturmaktadır. Dolayısıyla, dünyada ve Türkiye'de makarnalık buğday fiyatlarındaki değişmeler makarna sanayicilerinin maliyetlerine doğrudan yansımaktadır. Destekleme alım fiyatlarının dünya fiyatlarına göre yüksek olması ve ithal edilen makarnalık buğdaya % 40 oranında vergi uygulaması pahalı hammadde sorununu ortaya koymaktadır. Son yıllarda bu sorunun giderilmesine yönelik olarak Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) dünya fiyatlarından üreticiye kahteli durum buğdayı sunmaktadır.

irmik / Makarna Maliyet Kombinasyonu (*) GIRDILER IRMIK (%) MAKARNA (%) Makarnalık Buğday 88 - İşçilik 2 5 Elektrik 3 3 Amortisman 3 - Yardımcı Servis 4 4 İrmik - 62 Isıtma - 1 Ambalaj - 5 Amortisman - Satış Giderleri - 8 8 Finansman - 4 TOPLAM 100 100 C^) Girdilerin tümü yerlidir. Kaynak: 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı Makarna Sanayi Komisyonu Özel İhtisas Raporu 1.3.2. Sektördeki Kuruluşlar ve Üretim Kapasiteleri Üretim Kapasiteleri: Dönüm noktalarını baz alarak sektörün üretim kapasitelerine bakacak olursak; Dönı fjan Yıllarına Göre Makama Üretim Ka] pasiteleri (ton/yıl) 1962 1970 1980 1993 2000 2001 33.000 100.000 250.000 530.000 900.000 1.153.368 Çoğunluğunu küçük ve orta boy işletmelerin oluşturduğu makarna sanayinde, 1962 yılında 33.000 ton olan kurulu kapasite, 1970 yılında 100.000 ton, 1980 yılında 250.000 ton, 1993 yılında 530.000 ton, 2000 yılında 900.000 ton, 2001 yılında ise 1.153.368 ton olarak gerçekleşmiştir. Sektördeki mevcut üretim tesisleri, coğrafî olarak ana girdi olan makarnalık (durum) buğdayın yetişme alanları olan Güneydoğu Anadolu, Orta ve Batı Anadolu'da yoğunlaşmış olup, mevcut üretim kapasitesinin ortalama %37'si Gaziantep, %36'sı Orta Anadolu, %27'si ise Ege Bölgesinde gerçekleştirilmektedir.

Sektörde dış pazarlarda pay sahibi olan entegre tesislerin yanı sıra, mahalli özellik arz eden tesislerle birlikte 31 civarında fabrika bulunmaktadır. Durum buğday üretimi oldukça yüksek olan Türkiye'nin makarna üretimi ve kalitesi artarak uluslararası pazarda makarna fabrikaları ile teknolojik olarak rekabet edecek düzeye ulaşmıştır. özellikle ihracata yönelen firmalarımız 2000'li yılların teknolojisi ve bilgisayar destekli son derece modern entegre tesislerine sahiptir. Kapasite kullanım oranı ortalama % 50.0 olan makarna sektörü, iç ve dış talebi karşılayacak düzeyde bulunmaktadır. Türkiye'deki tüm makarna fabrikaları üretimleri için gerekli olan irmiği kendileri üretmektedir. Oysa, bu durum, Avrupa üreticilerinde fazlaca yaygın olmayan bir sistem olup, Türk üreticilerine öncelikle düşük maliyet standardizasyonu, araştırmageliştirme ve yüksek kalite gibi avantajlar sağlamaktadır. Yıllar İtibariyle Sektörün Kapasite Kullanım Oranlan YıUar KKO 1996 66,0 1997 63,0 1998 56,0 1999 45,0 2000 44,0 2001 40,2 Kaynak: Makarna Sanayicileri Derneği Kurulu kapasitesi zaten yüksek olan sektöre son yıllarda yeni fabrika kurulması için verilen yatırım teşvikleri KKO'm yıllar itibariyle azalmasına neden olmuştur. 1996 yılında %66 olan KKO, 1999 yılında %45'e, 2000 yılında % 44'e, 2001 yılında ise %40,2'ye kadar gerilemiştir. Sektörde yeni fabrikaların kurulmasına yönelik yatırım teşviklerinin verilmesine devam edilmesi halinde atıl kapasite sorununun giderek artacağı ve ortalamanın gelecek yıllarda %25'e kadar düşeceği tahmin edilmektedir.

Firmalar ve Markaları: Sektördeki mevcut üretim tesisleri coğrafi dağılım açısından makarna üretiminde ana girdi olan sert durum buğdaytntn yetişme alanları olan Güney Doğu Anadolu, Orta ve Batı Anadolu bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Bölgeler kurulu kapasite açısından incelendiğinde Güney Doğu Anadolu Bölgesinin başta Gaziantep ili olmak üzere (% 40,0) ilk sırayı aldığı, bu bölgeyi başta Ankara ili olmak üzere Orta Anadolu (% 35,0) bölgeleri izlemektedir. Sektörde faaliyet gösteren ve her birinin kurulu kapasitesi 170 ton/gün*ün üzerinde olan 6 büyük firma kapasite açısından yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Sektörde Faaliyet Gösteren Firmalar ve Markalan Firma Adı Marka Yerleşim Yeri Maktaş Makarnacılık ve Tic.A.Ş. Piyale izmir Filiz Gıda San ve Tic.A.Ş. Filiz / Barilla Bolu Nuh'un Ankara Makarnası San ve Tic A.Ş. Nuh Ankara PastaviUa Makarnacılık San ve TicA.Ş. PastaviUa izmir Beslen Makarna Gıda San ve Tic A.Ş. Beslen Gaziantep Oba Gıda San ve Tic.A.Ş. Oba Gaziantep Doğa Makarna A.Ş. Doğa Gaziantep Mutlu Makarnacılık San ve Tic A.Ş. Mutlu Gaziantep Selva San A.Ş. Selva Konya Sultan Makarna Sultan Manisa Konya Makarnacılık Tic.Ltd.Şti. Tadım Konya Tat Makarnacılık San ve Tic A.Ş. Tat Gaziantep Yayla îrmik ve Makarna San A.Ş. Yayla Ankara UluKartal Makarnacılık San ve Tic A.Ş Kartal izmir Uğur Gıda San ve Tic A.Ş Doyum Burdur Gap Tarım Ürünleri San ve Tic A.Ş. Öğün Gaziantep Dost Gıda Sanayi Dost Çorum Can Gıda San ve Tic. A.Ş Can Burdur Örnek Makarna San ve Tic A.Ş. Örnek Gaziantep Kaynak:Makarna Sanayicileri Demeği

Türkiye'deki JVlakarna Fabrikalarının Yerleri ve Kapasiteleri (2001) Kapasite Fabrika Adı (YıIhkTon) Nuh 114.000 Nuh 21.600 Oba 104.400 Kombassan 101.088 Filiz 99.000 Kartal-PastaviUa 72.000 Maktaş Piyale 72.000 Beslen 61.200 Tat 54.000 Sultan 36.000 Selva 54.000 Mutlu Makarna 72.000 Mer Gıda 25.920 Türkmen 30.240 Barsan 25.200 Narin 28.800 Ece 25.000 Doyum 21.240 Doğa 23.400 Göymen 18.000 Dost Gıda 18.000 Can 31240 Yayla 18000 Öğün 17280 Tadım 14400 Ünal 10800 Barrak 5400 Örnek 5400 TOPLAM 1.153.368 KaynakMakarna Sanayicileri Derneği

1.3.3. Firmaların Pazar Payı ve Dağıtım Kanalları Makarna sektöründe 19 firma faaliyet gösterirken, pazar paymm büyük bölümünü dört firma (Nuh'un Ankara, Fihz, Piyale, PastaviUa) elinde bulundurmaktadır. Söz konusu firmalar 1996 yılında pazarın %82,7'sini elinde bulundururken bu oran, 1997 yılında %81,8, 1998 'de %76,7, 1999'da %78, 2000 yılında %72, 2001 yılında ise %72,2 olarak gerçekleşmiştir. Kurulu kapasiteleri fazla olmasına rağmen birkaç firmamızın pazar paylarının düşük olması, bu firmalarımızın ihracata yönelmelerinden kaynaklanmıştır. Makarnada Firmalann Pazar Payları (%) (Tonaj bazında) Firmalar 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Filiz Gıda 23 25 25 23 27 27 Nuh'un Ankara 30 29 29 26 26 27 Kartal-PastaviUa 11 8 9 9 11 11 Piyale 17 15 15 15 10 9 Selva ~ 3 6 7 7 Beslen 8 10 4 5 4 5 Diğer 11 13 15 16 15 14 (Değer bazında) Firmalar 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Filiz Gıda 23 24 24 23 28 28 Nuh'un Ankara 30 29 29 25 25 26 Kartal-Pastavilla 12 9 10 11 13 13 Piyale 17 16 16 9 10 15 Selva 1 3 7 6 5 Beslen 8 9 4 5 4 5 Diğer 10 12 14 20 14 8 Kaynah AC Nielsen ZET Yurtiçi Satış Dağılımı: Toplam makarna pazarındaki perakendeciliğin ağırlığı süpermarketler lehine gelişmekte olup, bakkal ve orta büyüklükteki marketlerin oranı azalmaktadır. 1999 Ağustos ayı itibariyle toplam makarna satışlarının % 43,0'ı süpermarketler de gerçekleştirilirken bu oran 2000 Ağustos ayında % 47,0, 2001 Mart ayında ise % 50,0 olmuştur. Dağıtım

kanalları içinde orta ölçekteki marketlerin payı 2001 yılında önemli ölçüde azalırken bakkalların makarna satışından aldıkları pay aynı kalmıştır. Yurtiçi Satış Dağılımı (%) Dağıtun Kanalları 1999 Ağustos 2000 Ağustos 2001 Mart Süper marketler 43,0 47,0 50,0 Marketler 15,0 15,0 10,0 Bakkallar 43,0 39,0 40,0 Bölgeler itibariyle makarna satışlarının dağılımında % 38,0 ile Marmara bölgesi ilk sırayı alırken, bunu % 18,0 ile İç Anadolu, % 17,0 ile Ege Bölgesi izlemiştir. Ev yapımı erişte ve bulgurun daha fazla tüketilmesi ve milli gelirden aldıkların payın az olması nedeniyle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde üretilen makarnanın ancak % 5,0'ı satılmaktadır. 2001 Haziran itibariyle Bölgeler İtibariyle Makarna Satışları Marmara 38 Ege 18 Iç Anadolu 17 Akdeniz 15 Karadeniz 7 Doğu ve Güneydoğu Anadolu 5 KaynakrNielsen Zet Sektöre Verilen Teşvikler: 1980'li yıllardan itibaren sektörde yer alan küçük kapasiteli tesisler yerini fabrikalara bırakmıştır. Sektöre verilen teşviklerle fabrikalar kurulu kapasitelerini artırırken, diğer ülkelerle rekabet edecek modernizasyona da sahip olmuştur. Ancak yeni fabrikaların kurulmasına yönelik verilen teşvikler zamanla sektörde atıl kapasitenin oluşmasına neden olmuştur. Sektöre 1997 yılında 15.113 milyar TL tutarında teşvik verilirken 554 kişiye iş imkanı tanınmıştır. 1998 yılında verilen teşvikler % 69,4 artışla 25.594 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Kurulu kapasitenin yıllar itibariyle artış göstermesi ile sektöre yönelik verilen teşvik tutarında 1999 yılından itibaren azahşlar yaşanmış, 1999 yılında 3.298 milyar TL.'ye gerileyen yatırım tutarı, 2000 yılında % 61,2 azalış ile 1.280 milyar TL seviyesine kadar inmiştir.

Belge Toplam Yatırım Döviz İstihdam Sayısı (MUyarTL) İhtiyacı ($) (Kişi) 1997 12 15.113 65.531 554 1998 11 25.594 52.555 1.052 1999 3 3.298 3.091 154 2000 2 1.280 1.771 100 Sektörde yıllar itibariyle atıl kapasitenin artması nedeniyle komple yeni yatırımlara verilen teşviklerin modernizasyon, yenileme, araştırmageliştirme ve kalite düzeltmeye yönelik olarak kullanılması, sektörde oluşan atıl kapasite probleminin çözülmesine yardımcı olacaktır. 1.3.4. Makarna Tüketimi ülkemizde un ve unlu mamullerin tüketiminin yüksek oluşu karşısında makarna tüketimi yetersiz kalmıştır. Günlük karbonhidrat ihtiyacını ekmekten alan Türk insanı makarnayı gerek bulgur gerekse pirinç pilavında olduğu gibi ana devam yemeği olarak kabul etmemiştir. Ancak son yıllarda yüksek enflasyon, hızlı nüfus artışı, makarnanın alternatif gıda maddelerine kıyasla ucuz olması, pazarlama ve ulaşım olanaklarının artması, hızlı kentleşme sonucunda çalışan kadınların hazır gıdaları tercih etmeleri makarna tüketimini artıran etmenleri oluşturmuştur. Ülkemizde kişi başına makarna tüketiminin gelişimini incelediğimizde toplam talebe benzer şekilde artış gösterdiği görülmektedir. 1962 yılında tüketim 1,2 kg düzeyinde iken 1978'de 3,8 kg'a 199rde 5,0 kg, 1999 yılında ise 5,9 kg'a yükselmiş, 2001 yılında ise 5,2 kg seviyesine gerilemiştir. Makarna tüketimini bölgesel olarak incelediğimizde ise Türkiye'de kişi başına yıllık ortalama makarna tüketimi 5,0 kg iken, bu oran Marmara Bölgesinde 6,4 kg. Doğu Anadolu Bölgesinde ise 3,6 kg olmaktadır. Bölgeler arası bu dengesizliğin nedenini doğuda ev yapımı erişte, bulgur ve ekmek tüketiminin yoğunluğu ile gelir dağılımındaki dengesizlik nedeniyle alım gücünün zayıflığı oluşturmaktadır. Bölgesel bazda son üç yıllık tüketim eğilimini incelediğimizde; İç Anadolu Bölgesinde tüketimin hızla gelişim gösterdiği, Akdeniz bölgesinde ise büyük ölçüde turizm etkisiyle talep canlanması yaşayan "Catering" sektörünün ihtiyaçlara cevap verecek şekilde arttığı görülmektedir.

Türkiye'de Yıllar İtibariyle Kişi Başına Makarna Üretim ve Tüketimi Yıl Tüketim Üretim (Kg/kişi) (kg/kişi) 1990 4,99 5,22 1991 5,00 5,98 1992 5,29 6,31 1993 5,46 6,33 1994 5,24 6,64 1995 5,28 7,06 1996 5,60 7,32 1997 5,86 7,84 1998 5,90 6,67 1999 5,94 6,05 2000 5,55 5,03 2001 5,20 5,89 Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü

Dünyada Kişi Başına Makarna Tüketimi ülke Tüketim İtalya 28,0 Venezüella 12,7 Tunus 11,7 isviçre 10,1 ABD 9,0 Yunanistan 8,8, Peru 8,3 ŞÜİ 8,2 Fransa 7,3 Arjantin 6,8 Portekiz 6,8 Macaristan 6,5 Kanada 6,3 Brezilya 6,1 Rusya 6,0 Belçika/Lüksemburg 5,7 Almanya 5,5 ispanya 4,6 Türkiye 4,5 Kaynak: Makarna Sanayicileri Derneği Bazı AB Ülkelerinde Kişi Başına Makarna Tüketimi üye ülkeler 1990 1994 1999 2000 2001 Belçika 4.1 4.5 4.3 4.5 4,6 Almanya 4.8 4.5 5.4 5.5 5,7 Yunanistan 7.6 8.5 8.7 8.9 8,6 ispanya 4.7 4.1 4.5 4.6 4,5 Fransa 6.6 6.7 7.2 7.3 7,4 italya 25.7 27.0 27.9 28.0 28,5 ingiltere 1.5 2.0 2.4 2.5 2,5 Hollanda 3.8 4.1 4.4 4.4 4,6 Kaynak:UN.I.P.I Yular itibariyle dünyada makarna tüketimi artma eğilimi içinde bulunmasına rağmen Türkiye'de kişi başına makama tüketimi ve tüketim 32

arttş hızının oldukça düşük olduğu görülmektedir, 1990 yılında Yunanistan'da kişi başına makarna tüketimi 7,6 kg iken 2000 yılında % 17,1 artarak 8,9 kg'a, Hollanda'da 3,8 kg iken % 15,8 artarak 4,4 kg'a, Fransa'da ise 6,6 kg, iken tüketim 2000 yılında % 10,6 artarak 7,3 kg'a yükselmiştir. Sağlıklı, ucuz bir gıda maddesi olan makarnanın tüketimini artırmak ve sektörde yaşanan atıl kapasite sorununu çözmek için son yıllarda firmalar "sos" kültürünü geliştirirken ürün çeşitlerini de artırma yoluna gitmişlerdir. Makarna tüketiminin ülkemizde düşük olmasının sebepleri arasında; Sos tüketim kültürünün Türk mutfağında yerleşik olmaması, - Üretimde çeşitliliğe ancak son yıllarda gidilmesi, - Makarna pişirilmesi konusunda halkımızın yeterince bilgi sahibi olmaması, - Makarnanın besleyici değerinin yeterince anlatılamaması ve tüketiciler arasında "makarna şişmanlatır" inancının yer alması gibi hususları saymak mümkündür. Son yıllarda makarnayı sevdirmek ve bugüne değin makarnayla ilgili yanlış algılamaları azaltmak amacıyla sektörel reklarn kampanyası başlatılmıştır. Tüketicileri aydınlatıcı reklam kampanyaları son derece başarılı olmuş ve sektör yıllık % 2-3 civarında olan Pazar büyümesini % 5-6'ya çıkarmıştır. Makarna tüketiminin arttırılabilmesi için; i ) öncelikle makarnanın taşıdığı özellikler konusunda tüketicilerin aydınlatılması ve kalitenin yükseltilmesi sağlanmalıdır. ii) Makarnanın fazla besleyici olmadığı ve kilo yaptığına dair yaygın olan inancın kırılması için öncelikle aile içi mutfak ihtiyaçlarının saptanması ve damak zevklerinin yönlendirilmesinde etkili olan hanımlara makarnanın enerji veren ancak kilo aldırmayan bir besin maddesi olduğunun çeşitli yollarla anlatılması gerekmektedir.

İÜ) iv) Bunun yanısıra vitaminlerce zenginleştirilmiş ve çocuklara yönelik olarak üretilecek makarnalarm etkili bir reklam kampanyası ile piyasaya sunulması makarna tüketimini artıracak bir faktördür. Tüketim artışında etkili olacak bir diğer faktör ise belirli sayıda ürün alan kişilere yemek tarifleri içeren kitaplar veya çeşitli hediyelerin verilmesi, genelde yoğurt, ketçap vb. gibi ürünlerle tüketilen makarnaya yönelik Türk tüketicisinin damak tadına uygun makarna soslarının piyasaya sunulması söz konusu ürüne olan talebi arttıracaktır. v) Tanıtımın yanısıra talebi artıracak faktörlerden birisi de makarnanın kalitesidir. Makarnanın kalitesini etkileyen faktörlerin hasında da makarna üretiminde kullanılan irmiğin elde edildiği durum buğdayının kalitesi gelmektedir. Bazı firmalar tarafından özellikle dökme makarna olarak nitelendirilen makarnanın üretilmesinde düşük kaliteli durum buğdayı ve ekmeklik buğday kullanılmaktadır. Dökme makarna tüketiminin kırsal kesiminde ve gelir düzeyinin düşük olduğu bölgelerde daha fazla olduğu, bu kesim insanlarının makarnadan ziyade bulgur, erişte vb. gıda maddelerini daha çok tükettikleri bilinmektedir. Bu tip piyasalara sunulan düşük kaliteli ürünler alışkanlıkları değiştiremediğinden potansiyel talebi de yok etmektedir. Bu nedenle üretici firmaların iç piyasada TSE standartlarında kaliteli makarnayı pazarlaması yurtiçi talebin artması açısından öiieiiı//görülmektedir. Kaliteli ürünün pazara sunulması kısa dönemdeki yüksek kar marjı yerine uzun dönemde sağlıklı bir pazar yapısı oluşturulması açısından da önem arz etmektedir. 1A DIS TİCARET Dış ticarette ürün tanımlarının ülkeden ülkeye farklılık göstermesinin önlenmesi amacıyla ortak bir ürün tanım sistemi oluşturulmuştur. Türkiye'de 01.01.1989 tarihinden itibaren yürürlüğe giren "Armonize Mal Tanımı ve Kodlama Sistemi Uluslararası Sözleşmesi"nde yer alan Armonize Sistem Nomanklatürü'ne göre ise makarna Gümrük Giriş Tarife Cetveli'nde 1902 pozisyonunda yer almaktadır. (Uluslararası Standart Ticari sınıflandırmasında ise ((SITC)) 0483'de yer almaktadır.)

Makarnaların gümrük tarife pozisyonlarına göre sınıflandırması aşağıdadır. Makarnalarc a Kullanılan Gümrük Tarife Numaraları 1902 Makarnalar (pişirilmiş veya et ile veya diğer maddelerle doldurulmuş veya başka şekilde hazırlanmış olsun olmasın) (spagetti, makaroni, şehriye, lazanya gnocchi, ravioli, canelloni gibi); kuskus (hazırlanmış olsun olmasın); - Pişirilmemiş Makarna (dondurulmamış veya başka şekilde hazırlanmamış) 1902.11 Yumurta içerenler 1902.11.00.00.11 Sadece yumurta ve makarnalık buğday (durum buğdayı) unu ve irmiği içerenler 1902.11.00.00.19 Diğerleri 1902.19 Diğerleri 1902.19.10.00.00 Ekmeklik buğday unu veya irmiği içermeyenler Diğerleri 1902.19.90.00.11 Sebzeli olanlar 1902.19.90.00.12 Sade olanlar 1902.19.90.00.13 Fetilketonüri hastaları için düşük proteinli makarna 1902.19.90.00.19 Diğerleri 1902.20 -Doldurulmuş makarnalar (pişirilmiş veya başka şekilde hazırlanmış olsun olmasın): 1902.20.10.00.00 Ağırlık itibariyle % 20 den fazla balık, yumuşakça, kabuklu hayvan ve diğer su omurgasızları içerenler Ağırlık itibariyle % 20 den fazla sosis ve benzerlerini, her cins et ve sakatatı içerenler (her türlü katı yağ dahil) 1902.20.30.10.00 Et ve sakatat içerenler 1902.20.30.90.00 Diğerleri Diğerleri 1902.20.91.00.00 Pişirilmiş 1902.20.99.00.00 Diğerleri 1902.30 -Diğer makarnalar 1902.30.10.00.00 Kurutulmuş 1902.30.90.00.00 Diğerleri 1902.40 -Kuskus 1902.40.10.00.00 Hazırlanmış kuskus 1902.40.90.00.00 Diğerleri

1.4.1. İthalat Genel olarak ihracatçı ülke konumunda olan Türkiye'de yapılan makarna ithalatı daha ziyade lüks tüketime giren mallara yönelik olarak yapılmakta, bu tür ürünler lüks otel ve lokantalarda tüketilmektedir. İthalatın genel seyri, ürün türüne ve ülkelere göre yapılan ithalat aşağıda incelenmektedir. 1.4.1.1. Genel Makarna İthalatı Türkiye'nin makarna üretimi tüketim ihtiyacını yeterince karşılayacak düzeyde olduğundan, çok düşük düzeyde ithalat yapılmaktadır. Son beş yıla bakıldığında da ithalatın yarım milyon dolar seviyelerini geçmediği ve son dört yılda istikrarlı olarak gerilediği görülmektedir. Türkiye'nin yıllar itibariyle makarna ithalatı YıUar Miktar (kg) Değer ($) 1999 309.021 631.506 2000 298.924 524.724 2001 307.407 443.235 2002 305.315 577.819 2003* 179.626 360.980 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı *(Ocak-Temmuz) 80000 60000 40000 20000 O m m m 1999 2000 2001 2002 2003

Son beş yıl içinde en çok ithalat 1999 yılında gerçekleştirilmiş olup 310 bin ton makarna ürününe 630 bin $ harcama yapılmıştır. Son 5 yıl içinde ithalatta bir gerileme sözkonusudur. 1.4.1.2. Ürün Türlerine Göre İthalat Türkiye'de yaygın olarak üretimi yapılan makarna çeşitlerinden ziyade az rastlanan makarnalar ithal edilmektedir. Tür olarak kurutulmuş sınıfına giren makarnalar ithal edilirken gümrük tarife cetvelinde "DİĞER" kısmına giren makarnalar da yoğunluk gözlenmektedir. Bir defada aynı türden en çok makarna ithalatı 1902.11.00.00.11 tarife nolu pişirilmemiş sadece yumurta ve makarnalık buğday (durum buğdayı) unu ve irmiği içerenler makarnalar kaleminde gerçekleşmiş olup 249.953 dolarlık ithalat yapılmıştır. Ürün türlerine göre ithalat rakamları aşağıdadır: GTÎP Sınıflamasına Göre İthalat ($) ÜRÜN TÜRÜ 1999 2000 2001 2002 2003=^ 1902.11.00.00.11 124.565 127.193 124.193 249.953 109.122 1902.11.00.00.19 22.533 29.441 20.112 3.236 1902.19.10.00.00 24.072 35.098 14.733 581 4.248 1902.19.90.00.11 6.190 13.435 2.066 0 1902.19.90.00.12 68.986 79.019 74.906 0 11.695 1902.19.90.00.13 0 0 0 11.237 7.838 1902.19.90.00.19 8.867 7.298 1.133 5.819 1.901 1902.20.10.00.00 18.217 18.520 0 0 0 1902.20.30.10.00 0 0 0,0 0 1902.20.30.90.00 10.059 7.695 0 0 0 1902.20.91.00.00 29.426 83.260 25.243 42.670 60.935 1902.20.99.00.00 69.422 109.063 145.683 203.741 100.497 1902.30.10.00.00 246.065 1.097 0 9.470 10.237 1902.30.90.00.00 3.104 13.571 35.166 51.112 54.507 1902.40.10.00.00 0 27 0 0 0 1902.40.90.00.00 0 7 0 0 0 TOPLAM 631.506 524.724 443.235 577.819 360.980 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşar lığı * Ocak-Temmuz

1.4.1.3. Ülkelere ve Yıllara Göre İthalat Makarna ithalatında italya'nın dünyada olduğu gibi Türkiye'de de üstünlüğü belirgin olarak görülmektedir. İtalya, Çin ve Tayland dışında hiçbir ülkeden düzenli ithalat yapılmamakta olup yıldan yıla değişmekle beraber, bir belirgin özellik de Uzakdoğu mallarının ithalatta ön sıralarda yer almasıdır. Çin, Güney Kore, Tayland ve Japonya'nın ilk 10 ülke arasında yer alması, Uzakdoğu yiyecek kültürünün merak edilmesi ve özellikle lüks lokantalarda bu yörelerin yiyeceklerine olan talepten kaynaklanmaktadır. Aşağıdaki Tabloda son 5 yılda ilk on ülkeden yapılan ithalata ait rakamlar yer almaktadır. Türkiye'nin ülkeler itibariyle makarna ithalatı ($) ÜLKELER 1999 2000 2001 2002 2003* 1-ITALYA 219.120 212.545 319.102 409.120 196.511 2-ıSVıCRE 10.330 0 0 61.006 108.971 3-CıN 42.483 30.282 21.632 50.106 31.274 4-AVUSTURYA 0 0 27.426 28.225 0 5-ALMANYA 2.026 1.361 0 11.237 12.086 6-GÜNEYKORE 29.827 87.878 0 9.470 8.862 7-TAYLAND 21.913 26.270 10.400 5.390 1.901 8-TAPONYA 31.585 30.988 0 3.265 1.375 9-BELCIKA-LÜKS 0 8.364 14.290 0 0 10-FRANSA 4.837 15.844 0 0 0 "^Ocak-Ağustos 1.4.2. İhracat Yıllık 375 bin tonluk üretimiyle dünya makarna üretiminde altıncı sırada yer alan Türkiye, ihracatta da söz sahibi olmaya çalışmaktadır. Kurulu kapasitesi yıllık 1 milyon tona yaklaşan ve kapasite kullanım oranı % 40'lar seviyesinde olan Türk makarna sektörü yüksek ihracat potansiyeline sahiptir. Ancak, rakip ülkelerin makarna sektörleri büyük teşvikler alırken yeterli teşvik alamayan Türk üreticisi düşen dünya fiyatlarına ayak 38

uyduramamakta ve hunun sonucunda da yeterli ihracatı yapamamaktadır. 1999-2000 yıllarında 25 bin ton civarında olarak gerçekleşen ihracat, 2001 yılında sektörün gösterdiği çabalar sonucunda 35 bin tona ulaşmıştır. Sektörün 2002 yılı ihracatının 50 bin ton seviyesine varırken, sektörün yeni pazarlar arama çabalarıyla 2003 yılında ihracatını 50 bin tona kadar ulaştırması hedeflenmektedir. Makarna ihracatında günümüzde Gürcistan, Lübnan, AB ülkeleri ilk sıralarda yer almaktadır. Bu arada, firmalarımızca, önemli bir pazar olan Japonya'ya da makarna ihracatı yapılmaya başlanmıştır. Öte yandan, son beş yılda makarna için Rusya gibi en büyük pazarlar fniktar olarak daralırken diğer pazarlar değişmemiş veya çok az artış göstermişlerdir. Değer bazında da genel olarak gerileme olmuştur. Bilindiği üzere, uluslararası pazarlarda rakip ülkelerin ekonomik ve siyasi güçlerini kullanarak avantajlı bir konumda ihracat yapabildikleri bir gerçektir. Bu çerçevede, İtalya, Fransa, İspanya, Yunanistan gibi AB üyesi makarna ihracatçıları bu pazarlarda kotasız ihracat yapabilirken, Türkiye ile AB arasında 01.01.1996 tarihinde yürürlüğe giren Gümrük Birliği çerçevesinde, işlenmiş tarım ürünleri içerisinde yer alan makarna için tarım payı olarak ton başına 106,7 ECU'luk gümrük vergisi ile yıllık 2,5 milyon ECU* tutarında tarife kotası uygulanmaktadır. NOT:Türkiye'nin Gümrük Birliği'ne girdiği tarihte AB'nin sanal hesaplamalarda kullandığı para birimi ECU idi. 1.4.2.1. Genel Makarna İhracatı 1997 yılında 70 milyon $'a kadar çıkan makarna ihracatı, Rusya pazarının kaybedilmesi sonrasında 10 milyon $'a kadar gerilemiştir. 1990'ların başlarında ABD pazarını kaybeden Türkiye Rusya pazarını da kaybedince alternatif pazar bulamamış ve 1998'den sonra 20 milyon $'ı aşamamıştır.

Aşağıda 1995-2003 yılları arasında toplam makarna ihracat rakamları yer almaktadır. Türkiye'nin Yıllar İtibariyle Makarna İhracatı YıUar Miktar (kg) Değer ($) 1995 111.230.000 53.214.000 1996 108.894.000 58.106.000 1997 135.988.803 70.129.092 1998 90.949.365 45.199.823 1999 23.988.755 9.984.081 2000 25.836.832 9.803.447 2001 34.285.729 11.586.636 2002 48.576.152 16.826.471 2003* 28.693.198 10.823.652 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı * Ocak-Temmuz (Bin$) 80.000' 70.000' 60.000' 50.000' 40.000' 30.000' 20.000' 10.000-0. 1 ı, I- I 1 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

1.4.2.2. Ürün Türlerine Göre İhracat ihracat seviyesi en yüksek makarna türü "sade makarnalar" olarak görülmektedir. GTİP kodlarma göre makarna türlerinin ihracat rakamları aşağıdadır. GTİP Sınıflamasına Göre İhracat ($) ÜRÜN TÜRÜ 1999 2000 2001 2002 2003=^ 1902.11.00.00.11 560.515 226.684 107.273 14.499 8.522 1902.11.00.00.19 396.369 112.248 152.248 38.184 74.100 1902.19.10.00.00 442.925 1.159.092 2.040.066 2.896.999 2.270.089 1902.19.90.00.11 0 130.684 11.516 5.659 19.771 1902.19.90.00.12 5.412.887 4.462.437 5.744.310 9.701.327 6.577.412 1902.19.90.00.13 0 0 0 0 1.178 1902.19.90.00.19 644.473 902.667 1.113.973 1.395.235 460.568 1902.20.10.00.00 0 1.390 199 0 0 1902.20.30.10.00 8.530 12.726 7.399 25.904 28.507 1902.20.30.90.00 25.990 2.041 2.504 23.618 0 1902.20.91.00.00 80 34.400 0 3.230 0 1902.20.99.00.00 40.596 10.156 13.059 20.703 2.913 1902.30.10.00.00 231.431 282.883 202.056 73.824 43.093 1902.30.90.00.00 2.191.578 2.397.415 2.160.957 2.618.886 1.334.500 1902.40.10.00.00 462 1.974 0 345 0 1902.40.90.00.00 28.245 66.650 31.076 8.058 2.999 TOPLAM 9.984.081 9.803.447 11.586.636 16.826.471 10.823.652 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı "^Ocak-Temmuz 1.4.2.3. Ülkelere ve Yıllara Göre İhracat Rusya pazarının kaybedilmesinin ardından makarna ihracatı eski Sovyet Cumhuriyetleri'ne ve Ortadoğu ülkelerine yönelmiştir. 2002 ve 2003 yılları itibariyle en yüksek ihracat Birleşik Arap Emirlikleri'ne (BAE) yapılmış olup toplam ihracatın 2002'de toplam ihracatta %20'den fazla, 2003'te ise (ilk 6 ay itibariyle) %30'dan fazla pay almıştır. Aşağıdaki tabloda son beş yılda ilk 10 ülkeye yapılan ihracat rakamları yer almaktadır. Son yıllarda Gürcistan ve Azerbaycan istikrarlı bir biçimde ilk üç sırada yer almaktadır.

Rusya'ya yapılan ihracat 1997 yılına göre %99,8 düşerken BAE'ne yapılan ihracat %10.251,9 oranında artmıştır. Türkiye'nin Yıllar İtibariyle Makarna İhracatı Yaptığı Ülkeler ($) ÜLKELER 1999 2000 2001 2002 2003* BAE 0 53.701 624.666 3.601.489 3.523.989 AZERBAYCAN 513.325 811.989 863.327 1.296.779 903.572 GÜRCİSTAN 240.338 122.488 946.827 1.237.146 497.773 ABD 589.929 551.135 767.890 1.183.300 676.945 ÜRDÜN 136.191 318.185 582.445 668.265 100.241 KKTC 710.786 602.101 500.940 648.127 292.717 HOLLANDA 271.151 202.131 259.264 531.415 300.818 ALMANYA 358.704 322.893 346.244 529.637 297.414 S. ARABİSTAN 330.483 433.769 474.240 476.936 42.937 ANGOLA 553.783 438.462 472.185 349.531 214.877 JAPONYA 19.505 43.978 163.314 343.178 316.857 BELÇİKA 786.965 867.228 547.084 307.348 16.331 LÜBNAN 757.442 855.043 883.434 242.165 316.150 TÜRKMENİSTAN 125.262 110.350 62.410 171.128 93.059 UKRAYNA 299.722 238.455 291.519 165.055 0 RUSYA 1.140.116 64.877 219.148 105.367 27.984 DIGER 3.150.379 3.766.662 3.581.699 4.969.605 3.201.988 TOPLAM 9.984.081 9.803.447 11.586.636 16.826.471 10.823.652 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Ocak-Temmuz

1997 ile 2002 yılı İhracat Karşılaştırması ÜLKE 1997 2002 Değişim ($) ($) (%) Rusya 57.580.650 105.367-99,8 Gürcistan 1.229.626 1.237.146 +0,6 S. Arabistan 598.878 476.936-20,4 Belçika 588.177 307.348-47,7 ABD 578.634 1.183.300 + 104,5 Lübnan 560.511 242.165-56,8 Azerbaycan 492.885 1.296.779 + 163,1 Hollanda 318.436 531.415 +66,9 Angola 166.500 349.531 +109,9 BAE(a) 34.042 3.523.989 +10.251,9 sıralaması göz önüne alınmıştır, a) 1998

1.5. MAKARNA SEKTÖR ANKETİ VE ANKET DEĞERLENDİRMESİ İSTANBUL TİCARET ODASI MAKARNA SEKTÖRÜ ANKET FORMU A) ÜRETİMDE YAŞANAN SORUNLAR; 1) Firmanızda atıl kapasite sorunu var mıdır? Evet Hayır 2) Cevabınız Evet ise, Kapasite Kullanım Oranınız kaçtır? a) 0-20 b) 20-40 c) 40-50 d) 50-60 e) 60-80 f) 80-100 3) Nedenlerini önem sırasına göre belirtiniz: 1 ) 11) m) 4) 5 yıl öncesine göre üretim kapasiteniz hangi oranda değişti? a) Azaldı b) Arttı c)oranı % 5) Kaç çeşit makarna üretiyorsunuz? 6)Türkiye*de üretilen durum buğdayının kalitesi ve fiyatı hakkındaki görüşleriniz: 7) Makarnada %8 olan KDV oranı hakkındaki görüşünüz nedir? a)çok yüksek b)yüksekq c)uygunq d)düşükq e)çok Düşük B) İHRACATTA YAŞANAN SORUNLAR; 1) Halen ihracat yapıyor musunuz? a) Evet b) Hayır 2) Geçmişte ihracat yaptınız mı? a) Evet b) Hayır 3) Halen hangi ülkelere ihracat yapıyorsunuz? 4) Geçmişte hangi ülkelere ihracat yapıyordunuz? 5) Rusya'ya ihracat yaptınız mı ve halen devam ediyor mu? a)evetq b)hayır c)devam 6) Geçen yıl (2002) gerçekleşen toplam ihracatınız: Miktar: Ton, Değer: USD 7) İhracatta düşüş yaşadınız mı? a) Evet b) Hayır c) Düşüş oranı:%.. 8) İhracattaki düşüşün sebebi sizce nedir? 9)İhracatın arttırılması için devletin veya diğer kuruluşların aşağıdaki önlemlerden hangisini almasını istersiniz? Teşvik Fuar Organizasyonu Hedef Pazar Araştırması 10)İhracat yapmak istediğiniz hedef ülke pazarları hangileridir? piyasası hakkında bilgi ihtiyacınız var? 11) En çok hangi ülke C) SİZCE MAKARNA TİCTKETİMÎNİ A R T ^ YAPILMALIDIR?

ANKET DEĞERLENDİRMESİ Anket formu, 21 makarna üreticisi firmaya gönderilmiş olup, 11 firmadan cevap aimmıştır. Cevap veren %52 Cevap vermeyen %48 Ankete Gaziantep'ten 3, Burdur, Konya ve Ankara'dan 2, Çorum ve İstanbul'dan da birer firma iştirak etmiştir. Ankete cevap veren firmalar aşağıdadır: ^ Beslen Makarna (Gaziantep), ^ Can Gıda (Burdur), ^ Dost Gıda (Çorum), ^ Doyum Makarna (Burdur), ^ Filiz Gıda (İstanbul), ^ GAP Öğün Makarna (Gaziantep). ^ Göymen (Gaziantep), ^ Konya Makarnacılık (Konya), ^ Nuh'un Ankara (Ankara), ^ Selva Gıda (Konya), ^ Yayla Makarna (Ankara).

Anket sonuç ve değerlendirmesi aşağıda sunulmuştur. A) ÜRETİM 1) Firmanızda atıl kapasite sorunu var mıdır? Evet 11 Hayır O Firmalann tamammda (tahmin edildiği gibi) atıl kapasite sorunu olduğu görülmektedir. 2) Cevabmız Evet ise, kapasite kullanım oranmız yüzde kaçtır? a)0-201 b)20-40 3 c)40-501 d)50-60 2 e)60-80 4 f)80-100 O Türkiye genelinde yapılan araştırmalarda kapasite kullanım oranının %40'lar seviyesinde olduğu bilinmektedir. Ankete verilen cevaplarda kapasite kullanım oranının ağırlıklı ortalamayla %48.6 olduğu görülmektedir.

3) Nedenlerini önem sırasma göre belirtiniz. Firmalardan gelen cevaplar dört ana başlıkta toplanmaktadır. 1- Kurulu kapasitenin yüksek olması: Kapasite kullanım oranının düşük olmasının en önemli sebeplerinden birisi olarak ihtiyacın üzerinde üretim kapasitesi olması gösterilmektedir. İç talep düşüklüğü ve ihracatın azalması sonucu kurulu kapasitenin altında üretim yapma gereği doğmaktadır. 2-Maliyetlerin yüksekliği: Başta durum buğdayının dünya fiyatlarının üzerinde olması, KDV, enerji fiyatları gibi girdilerin yüksekliği, atıl kapasite sorununun sebepleri arasında gösterilmektedir. 3-İhracattaki düşüş: Başta Rusya ve ABD olmak üzere ihracatın azalması, dolayısıyla dış satışların düşmesi üretimin gerilemesine yol açmıştır. Ayrıca dış pazar fiyat rekabeti, ihracat desteğinin yetersiz olması ve döviz fiyatlarındaki düşüş de ihracatın azalmasına sebep olmaktadır. 4-Talep yetersizliği: Makarna yeme alışkanlığının yetersiz oluşu, fiyat istikrarsızlığı ve makarnanın şişmanlatıcı etkisi olduğuna dair yanhş inanışlar, iç talebin yetersiz olmasının sebepleri arasında gösterilmektedir. Ayrıca iç pazardaki fiyat istikrarsızlığı, stok bulundurma maliyetlerinin yüksekliği, işletme sermayesi finansmanının yetersiz oluşu, atıl kapasite sorununun diğer gerekçeleri arasında yer almaktadır. 4) 5 yd öncesine göre üretim kapasiteniz hangi oranda değişti? a)azaldı 8 b)arttı 2 c)cevapsız 1 Arttı %20 ^ m mm V y Azaldı %80

Firmaların %80'i üretimlerinin 5 yıl öncesine göre gerilediğini belirtmiştir. Oran olarak sorulduğunda ise üç firma üretimlerinin %15, %30 ve %50 oranında düştüğünü belirtirken, üretimlerinin arttığını bildiren 2 firma artış oranlarını %17 ve %25 olarak bildirmişlerdir. 5) Kaç çeşit makarna üretiyorsunuz? Bu soruya 9 firma rakamsal cevap verirken 1 firma makarna isimleri yazmış, bir firma da "her çeşit" şeklinde bir cevap vermiştir. Rakamsal verilen cevaplar aşağıdadır: 9,12,15,18,20,25,30,35,36 Ortalama olarak firmalar 22 çeşit makarna üretmektedir. 6) Türkiye'de üretilen durum buğdayınm kalitesi ve fiyatı hakkındaki görüşleriniz: Yukarıdaki soruya firmaların cevapları net olarak ortaya çıkmaktadır: KALİTE DÜŞÜK, FİYAT YÜKSEK. Durum buğdayının fiyatı ile ilgili olarak 10 firma fiyatın yüksek olduğunu, 1 firma da fiyatın istikrarsız olduğunu belirtmektedir. Bu firmalardan 4 tanesi buğday fiyatlarının dünya borsa fiyatları seviyesinde olması gerektiğini ifade etmektedir. Buğday kalitesi hakkında ise 10 firma görüş belirtmektedir. Bunlardan 6'sı kalitenin düşük olduğunu, 1 firma kalitenin standart olmadığını, 1 firma kalitenin normal olduğunu belirtirken, 1 firma kalitenin belirli yörelerde iyi olduğunu, 1 firma da kalitenin Doğu Anadolu'da iyi olduğunu ifade etmektedir.

Durum Buğdayı Hakkında Firma Görüşleri 7) Makarnada %8 olan KDV oranı hakkındaki görüşünüz nedir? a)çok yüksek 7 b)yüksek 3 c)uygun 1 d)düşük O elçokdüşüko Genel eğium %8'lik KDV oranının normahn üstünde olduğunu, firmalardan 7'si bu oranın çok yüksek olduğunu belirtirken sadece 1 firma bu oranın normal olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca bir firma, bu oranın %3 olması gerektiğini söylemektedir.

B) İHRACAT 1) Halen ihracat yapıyor musunuz? Evet 7 Hayır 4 Firmaların %64'ü halen ihracat yapmaktadır. Genel olarak Türkiye'nin makarna ihracatının büyük düşüş yaşadığı bilinmekle beraber, bu düşüşün firma sayısı olarak değil rakam bazında olduğu anlaşılmaktadır. İhracatçı firma sayısında, 70 milyon dolar seviyelerinden 10 milyon dolar seviyelerine düşen ihracat rakamları kadar büyük bir düşüş yaşanmadığı gözlemlenmektedir. 2) Geçmişte ihracat yaptmız mı? Evet 11 Hayır O Tüm üreticilerin aynı zaman da ihracatçı oldukları görülmektedir. Birinci soruyla bağlantı kurulacak olursa, 11 firmanın 4'ü ihracatı bırakmıştır. 3) Halen hangi ülkelere ihracat yapıyorsunuz? Ankete cevap veren firmalardan 4 firma KKTC, 3 firma Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Gürcistan, Azerbaycan, 2 firma Japonya cevabı verirken, bölge olarak 3 firma Ortadoğu ve Afrika ülkelerine, birer firma da AB, Asya ve Uzakdoğu ülkelerine ihracat yaptığını beyan etmektedir. 1 firma ise ülke beyan etmeden 34 ülkeye ihracat yaptığını bildirmektedir. Diğer ihracat yapılan ülkeler aşağıdadır.

ABD Bosna-Hersek Türkmenistan Cibuti Tayvan Danimarka Somali S. Arabistan Hırvatistan Almanya İngiltere Mısır Romanya G. Afrika Cum. Gana Ürdün Lübnan Irak Mayotte Fildişi Angola Jamaika Sudan Filipinler 4) Geçmişte hangi ülkelere ihracat yapıyordunuz? Ankete cevap veren firmalardan 7 firma Rusya, 3 firma ABD, 2 firma Azerbaycan ve Gürcistan cevabı verirken, bölge olarak 4 firma Türk Cumhuriyetleri (BDT), 2 firma da AB ve Ortadoğu ülkelerine ihracat yaptığını beyan etmektedir. 1 firma ise ülke beyan etmemiştir. Diğer ihracat yapılmış olan ülkeler: BAE, Lübnan, S. Arabistan, Tayvan, KKTC, Bahama, Angola, Fas, Mısır, Sudan. 5) Rusya'ya ihracat yaptmız mı ve halen devam ediyor mu? Evet 5 Hayır 7 Devam O Bu soru dördüncü soruyla birleştirildiğinde ortaya bir çelişki çıkmaktadır. Geçmişte ihracat yapılan ülkeler arasında Rusya'ya 7 firma evet derken bu soruda evet sayısı 5'te kalmıştır. Sorunun özünden kaynaklanan bu çelişki de 2 firmanın "Rusya'ya ihracatımız halen devam etmiyor" manasında hayır dedikleri anlaşılmaktadır. Sonuç olarak hiçbir firma şu anda Rusya'ya ihracat yapmamaktadır. 6) Geçen yıl (2002) gerçekleşen toplam ihracatınız: Fikir edinmek amacıyla sorulan bu soruya firmalar (6 firma) 115.000 dolardan (350 ton) 2.965.000 dolara (8.050 ton) kadar çeşitli cevaplar vermişlerdir. 7) İhracatta düşüş yaşadınız mı? Evet 8 Hayır 2

Hayır %20. 1 ^v,^^^ ^^^^ ' Evet %80 Soruyu cevaplandıran 10 firmanın 8'i ihracatta düşüş yaşadığını belirtirken 3 firma düşüş oranını %20, %60 ve %80 olarak cevaplamıştır. Hayır diyen 2 firma Rusya pazarı bitince yeni pazarlara yöneldiklerini ifade etmişlerdir. 8) İhracattaki düşüşün sebebi sizce nedir? Firmalar genel olarak durum buğdayının dünya fiyatlarıyla rekabet edemediğini, ülkemizdeki yüksek enflasyonu, dolar kurunun düşük oluşunu, Rusya ve ABD pazarlarının kapanmış olmasını, devletin ihracat teşvikini kesmesini, ihracat formalitelerinin çokluğunu ve özet olarak makarna maliyetinin yüksek olması sebebiyle dünyayla rekabet edilemediğini ihracattaki düşüş nedeni olarak görmektedir. 9) îhracatm arttırılması için devletin veya diğer kuruluşların aşağıdaki önlemlerden hangisini almasmı istersiniz? Teşvik 11 Fuar Organizasyonu 1 Hedef Pazar Araştırması 4 Firmaların tamamı teşvik istemekte, 4 firma ise hedef pazar araştırması istemektedir. Dikkat çekici nokta, fuar organizasyonu talep eden firmanın ankete cevap veren 11 firma arasında ihracatı en yüksek olan firma olmasıdır. Sözkonusu firma. Dünya Ticaret Örgütünün fuar organizasyonlarını, teşviklerini ve pazar araştırmalarını örnek göstermektedir.

10) ihracat yapmak istediğiniz hedef ülke pazarları hangileridir? Ankete cevap veren firmalardan 6 firma Rusya, 5 firma ABD, 2 firma Irak ve birer firma da Ürdün, G Afrika, Çin, S. Arabistan, Japonya cevabmı vermiştir. İhracat yapmayı arzu ettikleri bölgeler olarak ise 4 firma Afrika, 3'er firma AB ve Ortadoğu, 2 ülke Afrika, ve Ter firma Türk Cumıhuriyetleri (BDT), Uzakdoğu ve Orta Avrupa ülkelerini belirtmişlerdir. 11) En çok hangi ülke piyasası hakkmda bilgi ihtiyacınız var? Ankete cevap veren firmalardan 3 firma Rusya ve ABD, 2 firma Çin ve 1 er firma da Japonya, Irak ve S. Arabistan cevabını vermiştir. Piyasalarını öğrenmek istedikleri bölgeler olarak ise 2 firma Afrika ve Ter firma da AB, Uzakdoğu, Türk Cumhuriyetleri (BDT) Orta Avrupa ve gelişmekte olan ülkeler şeklinde beyanda bulunmuşlardır. SÎZCE MAKARNA TÜKETİMİNİ ARTTIRMAK İÇİN NELER YAPILMALIDIR? Firmalardan gelen cevaplar değerlendirildiğinde ihracata yönelik olsun olmasın teşvik, kalitenin ve çeşidin arttırılması, tanıtım ve reklama ağırlık verilmesi, Devlet Bakanlığı aracılığıyla makarnanın ev kadınlarına TV aracılığıyla anlatılması ve değişik pişirme tariflerinin öğretilmesi, ilköğretim okullarından başlayarak makarnanın besin değerinin öğretilmesi ve makarna konusunda "kilo aldırır" şeklindeki yanlış inancın kırılması, KDV oranının düşürülmesi, sos kültürünün geliştirilmesi, AR-GE'ye ağırlık verilmesi şeklinde tavsiyelerde bulundukları görülmektedir.

2. BÖLÜM RUSYA FEDERASYONU MAKARNA SEKTÖRÜ

2. BÖLÜM RUSYA FEDERASYONU MAKARNA SEKTÖRÜ 2.1. RUSYA HAKKINDA GENEL BİLGİLER Resmi Adı: RUSYA VEDERASYOİSİU-Rossiyskaya Federatsiya Sovyetler Birliği dönemindeki adı: RUS SOVYET FEDERE SOSYALİST CUMHURİYETİ-i?055iy5İ:a7a Sovyetskaya Federativnaya Sotsialistiçeskaya Respublika Kuruluşu : 1991 2.1.1. Coğrafi Konum Rusya 17,075,400 km'lik yüzölçümü ile dünyanın en geniş topraklara sahip ülkesi olup Kuzey 40-80 enlemleri, Doğu 30-Batı 170 boylamları arasında yer almaktadır. Ülkenin kara sınırları 19.971 km deniz sınırları 37.673 km uzunluğundadır. Bu topraklar Eski Sovyetler Birliği topraklarının %76'sına denk gelmektedir. Ülkenin batısında ovalar, Sibirya bölgesinde ormanlık alanlar ve tundralar, güneyinde ise dağlar bulunmaktadır. Toplam yüzölçümün %46'sı orman ve ağaçlık alan, %8'i tarımsal alan, %4'ü otlak ve meralar ve geri kalan %42'si diğer (tundra) topraklarla kaplıdır. Kuzey bölgelerinde sadece verimsiz kutup toprakları mevcuttur. Ülkenin kuzeybatısında Norveç ve Finlandiya, batısında Baltık Denizi, Estonya, Letonya, Beyaz Rusya ve Ukrayna, güneybatısında Gürcistan ve Azerbaycan, güneyinde Karadeniz, Kazakistan, Moğolistan, Çin ve Kuzey Kore bulunmaktadır. Doğusu Pasifik Okyanusu ile sınırlıdır. Rusya'nın ayrıca Baltık Denizi kıyısında ayrı bir toprak parçası bulunmaktadır. Rusya'nın bu bölümünün ise Polonya ve Litvanya ile sınırı vardır. Rusya'nın kuzeyinde boydan boya Arktik Kuşak (Kuzey Buz Denizi) uzanmaktadır.

Rusya'da 2001 yılında yapılan son nüfus sayımına göre toplam nüfus 144 milyon kişidir. 2002 nüfusunun ise 100 bin kişi azalarak 143,9 milyon olduğu tahmin edilmektedir. Ülke nüfusunun yaklaşık %70'inden fazlası merkezi bölgelerde ve şehirlerde yaşamaktadır. Son yıllarda büyük şehirlere olan göçler kırsal kesimdeki nüfusta azalmaya sebep olmaktadır. Diğer yandan ise ekonomik sebepler ve sağlık ve yetersiz beslenme nedeniyle artan ölüm oranları yüzünden süregelen göçler, nüfusun şehir merkezlerinde de azalmasına yol açmıştır. NÜFUS (milyon kişi) 1998 1999 2000 2001 Şehirler 106,8 106,3 105,6 105,0 Kırsal 39,5 39,3 39,2 39,0 Toplam 146,3 145,6 144,8 144,0 Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet istatistik Komitesi Ülkede 2000 yılı rakamlarıyla nüfusu 1 milyonun üzerinde nüfusu olan il sayısı lo'un üzerindedir. Moskova 8 milyonun üzerindeki nüfusuyla en büyük, St. Petersburg (Leningrad) 4,5 milyonluk nüfusuyla ikinci büyük il konumundadır. Diğer büyük şehirlerin nüfusları aşağıdadır. NÜFUSUN İLLERE YA DA BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI (bin) iu 1998 2000 Moskova 8.298 8.305 St.Petersburg 4,695 4.628 Novosibirsk 1.402 1.393 Nizhny Novgorod 1.362 1.343 Yekateringburg 1.271 1.257 Samara 1.171 1.146 Omsk 1.158 1.138 Kazan 1.092 1.090 Ufa 1.087 1.089 Chelyabinsk 1.086 1.081 Kaynak:Rusya Federasyonu Devlet istatistik Komitesi

Ülke çok geniş bir yüzölçümüne sahip olduğundan dolayı iklim büyük değişiklikler göstermektedir. Batı ve güney bölgelerinde step iklim, kuzeyde tundra iklimi, Sibirya Bölgesi'nde ise kutup iklimi hakim olup toprakların büyük bir kısmı buzlarla kaplıdır. Genel olarak bakıldığında ise ılıman ve yağışlı geçen Karadeniz Bölgesi haricinde kışların çok sert geçtiği kara iklimi hüküm sürer. Soğuklar Eylül sonu Ekim başında başlayarak Nisan'a kadar sürer. Yılın en soğuk ayı olan Ocak ayında ise ısı ortalaması Moskova'da -12,5*^C, St. Petersburg'ta -8 C, Yakutsk'ta -43,5^C, en uç nokta olan Verhoyansk'ta ise -SO^C'dir. Temmuz ortalaması ülke genelinde 17-22 C arasında değişirken en soğuk yer olan Verhoyansk'ta 38 C 'ye yükselir. Yıllık ortalama yağış batıda 200-300 mm, doğuda ise 600 mm7nin üzerine çıkar. Ülke genelindeki yağış ortalaması 575 mm.'dir. 2.1.4. Para Birimi ülkenin para birimi Ruble'dir (Rb). 1 Rb (TL'deki Kuruş karşılığı) 100 Kopek'e eşittir. Uluslararası literatürde RUR (Russian Rouble) koduyla bilinen Ruble 2002 yıh sonu itibariyle 31,34 $'a eşittir. 1998 yılında yaşanan mali krizin ardından büyük oranda devalüe edilen Ruble, uygulanan ekonomik program neticesinde istikrarlı bir çizgi yakalamıştır. Ruble'nin yıllar itibariyle çeşitli paralar karşısındaki değeri aşağıdadır: Yular ABD Doları Euro 1998 9,71 11,45 1999 24,62 26,43 2000 28,13 26,07 2001 29,17 26,17 2002 31,34 31,30 Kaynak: IMF

Ülkenin Resmi dili Rusça'dır. Etnik cumhuriyetlerde ve diğer idari yapılarda halklar kendi öz dillerini kullanma ve o dilde eğitim ve öğrenim hakkına sahiptirler. Ülkede belli başlı beş temel dil grubu bulunmaktadır. Bunlar: 1) Hint-Avrupa Dil Grubu (Doğu Slavca ve Farsça) 2) Altay Dil Grubu (Türkçe, Moğolca, Mançuca-Tunguzca) 3) Ural Dil Grubu (Fince-Ugorca, Samoyedce) 4) Kafkas Dil Grubu (Abhazca-Adıgece, Nah-((Çeçence, İnguşça))- Dağıstanca) 5) Doğu Sibirya Dil Grubu (Paleosibirya dilleri) Türk dilleri ve lehçeleri ülkede Rusça'dan sonra en çok konuşulan dillerdir. 2.1.6. Din-Etnik Köken Oldukça fazla değişik etnik grubun yaşadığı Rusya'da çoğunluğu Slav kökenli Ruslar teşkil etmektedir. 60 civarında farklı milliyetten insanların oluşturduğu nüfus yapısının etnik kökenlerine göre dağılımı aşağıdadır: Rusya'daki Etnik Topluluklar (1997) Etnik Köken Oranı (%) Ruslar 86,6 Tatarlar 3,2 Ukraynalılar 1,3 Çuvaşlar 0,9 Başkırtlar 0,7 Çeçenler 0,6 Mordovyalılar 0,5 Beyaz Ruslar 0,3 Diğer 5,9 Kaynak: Ana Britannica

RUSYA'DAKİ ETNİK TOPLULUKLAR, Moldovyalılar Beyaz Ruslar Çeçenler Çuvaşlar Başkırtlar Tatarlar Ruslar Çok sayıda etnik grubun bulunmasıyla birlikte bir çok din de mevcuttur. Slavların büyük bir bölümü %75,2 oranıyla Hıristiyan Ortodoks'tur. Türkçe konuşan ulusların çoğu ise (%19) Sünni Müslüman'dır. Moğolca konuşan halklar da Budist'tir. Nüfusun geri kalanını da Musevi, Şaman ve diğer Hıristiyan mezhepleri oluşturmaktadır. Slavlar ülkenin daha çok Batı kesiminde yaşamaktadır. Sünni olan Müslümanların çoğu Kuzey Kafkasya ve Volga Bölgesi'nde, Museviler büyük şehirlerde, Budistler ise Tıva, Buryatin, Kalmıkya Cumhuriyetleri ile Moskova ve St.Petersburg şehirlerinde toplanmıştır. 2.1.7. Yönetim Biçimi Rusya Federasyonu'nun yönetim şekli "Federe Cumhuriyet"tir. 24.08.199rde bağımsızlığını ilan eden Rusya'da başkanlık sistemi uygulanmaktadır. Yasama görevini seçimle gelen Alt Meclis (Duma) ve Üst Meclis (Federal Kurul) olmak üzere 2 birim üstlenmektedir. Alt Meclis 450 üyeden. Üst Meclis 178 üyeden oluşmaktadır. Yeni yönetimle birlikte ülke 7 federal bölgeye ayrılmıştır. Bu federal bölgelerin her birinde devlet başkanına bağlı olarak çalışan federal bölge valileri ve birer merkezleri bulunmaktadır.

Rusya Federasyonu idari yapı itibariyle Devlet Başkanı'na bağlı Federal Bölge Valileri'nce yönetilen 7 Federal Bölge, 21 Özerk Cumhuriyet, 5 Otonom Bölge, 10 Ulusal Bölge, 1 Özerk Bölge, 2 Federal Şehir, 48 şehir olmak üzere 89 idari birimden oluşmaktadır. Federal Bölgeler ve Merkezleri: Merkez Federal Bölgesi (Moskova), Kuzey-Batı Federal Bölgesi (St.Petersburg), Kuzey Kafkasya Federal Bölgesi (Rostov-da-Donu), Volga Federal Bölgesi (Nizny-Novgorod), Ural Federal Bölgesi (Yekaterinburg), Sibirya Federal Bölgesi (Novosibirsk), Uzak Doğu Federal Bölgesi (Kabarovsk) Özerk Cumhuriyetler: Adıge, Başkortostan, Buryat, Çeçenistan, Çuvaşistan, Dağıstan, Gorno-Altay, Hakas, İnguş, Kabartay-Balkar, Kalmuk, Karaçay-Çerkes, Karelya, Komi, Kuzey Osetya, Mari, Mordovya, Tataristan, Tuva, Udmurt Yakutistan. Özerk İller: Agin-Buryat, Çukçi, Evenk, Hantı-Mansi, Komi-Permyak, Koryak, Nenets, Taymir, Üst-Ordinsk-Buryat, Yamalo-Nenets. Bölgeler: Altay, Habarovsk, Krasnodar Krasnoyarsk, Primorsk, Stravpol. Federal Şehirler: Moskova, St.Petersburg. Özerk Bölge: Yevreyskaya 2.1.8. Rusya'nın Ekonomik Durumu 2.1.8.1. Genel Rusya, 1998 yıhnda yaşanan ekonomik krizin ardından yapılan çeşitu reformlar sonucunda büyük gelişme göstererek milli gelirini 400 milyar $'ın üzerine çıkarmayı başarmıştır. Ekonomik kriz sürecinde %5 küçülen Rusya girdiği döviz sıkıntısı sonucunda ithalatını da büyük ölçüde düşürmüş ve döviz açığını azaltma yoluna gitmiştir. Döviz kurunda da istikrarı yakalayan ülkenin ekonomide dengeler sağlanarak ekonomi istikrara kavuşmuştur.

1999 yılında 191,3 milyar $ olan milli gelirin dört yılda ikiye katlanarak 2003 yılında 415,9 milyar $'a yükselmesi tahmin edilmektedir. Buna paralel olarak da kişi başı milli gelir 1999 yılında 1.325 $ iken bu rakam 2002 yılında 2.412 $'a yükselirken 2003 yıh rakamının 2.894 $ olacağı tahmin edilmektedir. Yapılan reformlar sonucunda 2000 yılında 159,5 milyar $ olan dış borç 2002 yılında 141,4 milyar $'a gerilerken aynı süreçte enflasyon oranı %85,7'den %15,8'e kadar gerilemiştir. TEMEL MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER 1999 2000 2001 2002 2003"^ GSYİH (muvar$) 191,3 259,3 309,5 346,1 415,9 Büyüme hızı (%) 5,4 9,0 5,0 4,3 4,2 Ki$i başı gelir ($) 1.325 1.800 2.140 2.412 2.894 Dış borç (milyar $) 159,5 140,1 131,9 141,4 143,6 İşsizlik oranı (%) 12,9 10,5 9,0 7,6 - Enflasyon (%) 85,7 20,8 21,5 15,8 14,9 Kaynak: Gosskomstat Tahmini 2.1.8:2. Dış Ticaret Rusya, genel ekonomik göstergelerinde olduğu gibi ekonomik krizden kaynaklanan olumsuzlukları dış ticaretinde de hissetmiştir. 1991'de kurulan yeni ülke krize kadar düzenli bir dış ticaret artışı gösterirken üretim düşüşü ihracatı, döviz darboğazı da ithalatı büyük ölçüde etkilemiş bulunmaktadır. Krizin etkilerini iki-üç yıl içinde atlatan ülkede günümüze kadar yeniden bir toparlanma dönemi yaşanmaktadır. İhracatının, tarihinin en yüksek seviyesine 2003 yılı sonunda ulaşacağı tahmin edilirken bu rakam 112 milyar $ civarında öngörülmektedir. İthalatını da ihtiyacı seviyesinde tutturarak önemli bir dış ticaret fazlası elde etmekte olup sonuç itibariyle pozitif ödemeler dengesi sayesinde dış borç yükünü de azaltmaya başlamıştır.

YILLAR İTİBARİYLE RUSYA DIS TİCARETİ (milyar $) YıUar ihracat ithalat Dış Ticaret Hacmi Dış Ticaret Fazlası/Açığı 1997 89,0 72,0 161,0 +17,0 1998 74,2 59,1 133,3 +15,1 1999 74,3 44,1 118,4 +30,2 2000 105,6 44,9 150,5 +60,7 2001 103,2 53,8 157,0 +49,4 2002 106,1 60,8 166,9 +45,3 2003* 112,0 62,0 174,0 +50,0 Kaynak: Rusya Devlet İstatistik Komitesi ^Tahmini Rusya'nm ihracatmda doğal gaz, petrol gibi enerji kalemleri, metaller, makine ve otomotiv ön plana çıkmaktadır. Rusya ihracatının yarısından fazlasını (%54,6).enerji kaynakları oluşturmaktadır.

RUSYA İHRACATININ ÜRÜNLERE GÖRE DAĞILIMI (2002) Kimyasal %7 Diğer %15 Makina- I otomotiv ' %10 Enerji Kaynakları %54 Kaynak: Gosskomstat Rusya'nın ithalatında ise en önemli kalemler makine-otomotiv, gıda ve tarım ürünleri ve kimyasallar olarak görülmektedir. RUSYA İTHALATININ ÜRÜNLERE GÖRE DAĞILIMI (2002) Metaller %6 Diğer %18 Makinaotomotiv %36 I Kimyasal %17 Gıda-tarım %23 Kaynak: Gosskomsat

2.1.8.3. Türkiye ile Ticari İlişkiler Rusya ile Türkiye'nin dış ticareti Rusya krizine kadar dengeli giderken 1999 yılından itibaren tamamen Türkiye'nin aleyhine dönmüştür. 1997 yılında 2.056,5 milyon $'a ulaşan ihracat, Rusya'nın toplam ihracatının düşüşüne paralel olarak 1999 yılında 588 milyon $'a kadar gerilemiş, daha sonra Rusya'nın ekonomik düzelmesine paralel olarak 1 milyar $'ı biraz olsun aşabilmiştir. Bununla birlikte 4 milyar $'a yaklaşan ithalat rakamları sebebiyle ihracatımızın ithalatı karşılama oranı 1997 yılında %94,6 iken 2000 yılında %16,6'ya kadar gerilemiştir. İhracatta yaşanan kıpırdanma sonucunda ise bu oran 2002 yılında iki kat artarak %30,2 olarak gerçekleşen karşılama oranının 2003 yılı sonu itibariyle biraz düşerek %25,4 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. TÜRKÎYE-RUSYA DIS TİCARETİ (milyon $) YıUar ihracatımız ithalatımız Dış Ticaret Hacmi Dış Ticaret Dengesi ihracatın İthalatı Karşılama Oranı (%) 1997 2.056,5 2.174,3 4.230,8-117,8 94,6 1998 1.348,0 2.155,0 3.503,0-807,0 62,6 1999 588,7 2.374,1 2.962,8-1.785,4 24,8 2000 643,9 3.886,6 4.530,5-3.242,7 16,6 2001 924,1 3,435,7 4.359,8-2.511,6 26,9 2002 1.163,0 3.855,0 5.018,0-2.692,0 30,2 2003* 953,0 3.759,0 4.712,0-2.806,0 25,4 Kaynak:DIE *Ocak-Eylül

TÜRKİYE İLE RUSYA ARASINDA İHRACAT-İTHALAT DENGESİNİN SEYRİ (Karşılama Oranı %) (%) 100-80- 60-1^1 \, 62,6 40-20. :;:24,8 SlliM 26,9 30,2 25,4 O- 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Türkiye'nin toplam ihracatı içinde Rusya'nın payı yıllar içerisinde düşüş gösterirken, toplam ithalatındaki payı nispeten artmaktadır.. 2002 yılı itibariyle toplam ihracatımızda Rusya %3,3 payla altıncı sıradadır. Toplam İthalatta ise Rusya'nın payı %7,6 olup üçüncü sırada yer almaktadır. Yular Rusya'nın Rusya'nın İhracattaki Payı (%) İthalattaki Payı (%') 1998 4,9 4,6 1999 2,2 5,8 2000 2,3 7,1 2001 3,0 8,3 2002 3,3 7,6 KaynakıDIE Türkiye, Rusya'ya çoğunlukla Demir-çelik, meyve, otomotiv yan sanayi ürünleri ihraç ederken petrol, doğalgaz vs. gibi enerji hammaddeleri ve demir-çelik ithal etmektedir.

2.2. RUSYA MAKARNA SEKTÖRÜ 2.2.1. Makarna Üretimi Rusya gıda piyasası araştırmalarına göre, makarna ürünleri, ekmek, kabuğu çıkarılmış tane, şeker gibi günlük tüketim malı olarak nitelendirilmektedir. Sovyetler Birliği döneminde makarna ürünlerinin kalitesinin yüksek olmadığı kabul edilirdi. Siyasi ve ekonomik koşullar nedeniyle üretim eski Sovyet makineleri ile sağlanır ve tüketim, makarnanın düşük kalitesinden ve niceliğinden dolayı sınırlı kalırdı. Makarna tüketiminin artmamasmm sebepleri arasında üretim kalitesinin düşüklüğü, tür sayısının zayıflığı, tüketim geleneğinin olmaması sayılabilmektedir. Bu sektördeki düşüşün SSCB'nin dağılmasından sonra da gözlenmektedir. 1991-1996 yıllarında üretim hacmi 1.115.000 tondan 444.000 tona düşmüştür. Ancak Rusya pazarındaki uzun süre gözlenen üretim düşüşü 1996 yılından itibaren yükselişe geçmiştir ve makarna mamullerinin üretimi artmaya başlamıştır. Makarna üretimi 2001 yılında 1997 yılma oranla %64 artarak 745.000 tona ulaşmıştır. 1999 yılında Rusya makarna üretiminde dünyada 5. sırada, 2000 yılında ise 4. sırada yer almıştır. Uzmanların değerlendirmelerine göre, 2002 yılı itibariyle toplam Rusya üretim kapasitesi 1,17 milyon tona ulaşmıştır. Bölgelerin çoğunda üretim %50 kapasiteyle yapılmaktadır. Fakat üretim artış eğiliminin yakın gelecekte de devam etmesi ve pazarın genişlemesi beklenmektedir. Tahminlere göre, gelecek yıllardaki üretim artışı % 4-5 seviyelerinde gerçekleşecektir. Rusya Makarna Üretimi (Bin 150 O 100 O 500 O ton) 1991 1996 1998 2000 2001 Kaynak: Kolomna, 2002

Günümüzde Rusya makarna pazarmda görülen genel eğilimlerin arasmda üretim çeşitlemesi, üretim kapasitesinin arttırılması, ithalatın düşmesi ve makarna sektörünün yeniden yapılandırılması yer almaktadır. Makarna üretiminde gerek niteliksel gerek niceliksel değişmeler yaşanmıştır. Çabuk pişirilebilen makarna türlerinin üretimi gelişmiştir. 1997 yılına kadar bu makarna türü yerli üreticiler tarafından hiç üretilmemiş iken, 2001 yılında ise bu ürün çeşidi genel üretimin % 10, Tini oluşturmaktadır. 2001 yılında katı buğday türlerinden üretilmiş (A grup) makarna mamullerin payı %26, yumuşak buğday türlerinden üretilmiş (B grup) ürünün payı ise %74 oranında olmuştur. 2001 yılında biçimh makarna ürününün payı piyasanın %33'ünü oluşturmaktadır. (1997 yılında ithalat oranı %17). Şu an paketlenmiş ürünün payı %25 olmakla birlikte bu alt sektör istikrarlı artış eğilimi göstermektedir. Uzmanlara göre bu süreç halk gelirlerinin artışından kaynaklanmaktadır. Paketlenmiş makarna ürünleri üretiminin hemen hemen tümü büyük ölçekli fabrikalarda gerçekleştirilir. Makarna üretimi Rusya'nın tüm bölgelerinde yapılmaktadır. Fakat üretim hacminin dağılımı bölgelere göre değişim gösterir. Merkez ve Ural bölgeleri Rusya makarna üretiminin yarısından fazlasını sağlamaktadır. Çelyabinsk bölgesi ve Moskova başta gelen üretim bölgeleridir. Uzak Doğu ve Güney bölgeleri ise makarna üretiminin en düşük olduğu bölgelerdir Makfa (Çelyabinsk) ve "Ekstra-M" (Moskova) en büyük üretici firmalardır. Bu iki firma Rusya makarna pazarının %20'sine sahiptir. Bu markalar, özel olarak başkentte ve tüm büyük şehirlerde rekabet ederler. Diğer büyük üreticiler arasında Vermani (Nijniy Novgorod), Veroia (Şamara), 1. Petersburg Makarna Fabrikası (Petersburg), Smak (Yekaterinburg, Makfa şirketine aittir), Altan (Barnaul), Moskova gıda fabrikası ve Kolos (Moskova).

Vermani (Nijniy Novgorod) 5% Makarna fabrikası (S-Peterburg) Verola (Samara) 5% Ekstra-M 8% Makfa 12% Diğer (İthalat dahil olmak üzere) 60% Rusya pazarındaki en büyük yabancı üreticiler Pasta Zara SPA, Federici SPA, Agnesi SPA (İtalya) ve Adriana (SRO) (Çek Cumhurriyeti) şirketleridir. En tanınan yabancı markalar ise Maltagliati, Pasta Zara, Pasta Mediterranea, Pasts Lori, Corona, Tomadini, Ponte, Federiçi'dir. Makarna piyasasındaki rekabetin doğal amacı alıcıyı kazanmaktır. Üreticiler masrafları optimal seviyede tutarak fiyatları mümkün olduğu kadar düşük düzeyde tutarlar. Bunun sonucunda büyük olmayan üreticiler piyasada tutunamaz ve büyükler tarafından piyasa dışına itilirler. Bazı değerlemelerine göre, şu andaki mevcut durum devam ederse, gelecekte piyasada sadece 4-5 firmanın kalacağı tahmin edilmektedir. Büyük bir potansiyele sahip olan Rusya makarna piyasası yabancı yatırımcıların da ilgisini çekmektedir ve yerli üreticilerin karşısında yeni yabancı markaların ve yeni rakiplerin ortaya çıkma riski artmaktadır. Bu sebeple yerli üreticiler de ürünlerini ve üretim yöntemlerini modernleştirmekte, ürün kalitelerini ve çeşitlerini arttırmakta ve fiyat dışı rekabet yöntemlerini uygulamaktadırlar. 2.2.2. Makarna Tüketimi Makarna, Rus tüketicilerinin vazgeçilmez yemeklerinden birisidir. 18 yaşından büyük olan makarna tüketicileri Rusya nüfusunun %96'sını oluşturmaktadır. Bü ürün ortalama 3 haftada 1 defa alınır. Fakat alıcı ne kadar daha yaşlı (6Ó yaşından sonra) ve gelir düzeyi düşük olursa o kadar az makarna almaktadır. En büyük alımlar gelirleri orta düzeyde olan 30-50 yaşlarındaki tüketici tarafından yapılmaktadır.

Rus tüketicilerinde en çok görülen makarna alışveriş sıklığı %35 oranıyla ayda bir defa olarak gerçekleşmektedir. Rusların %24'ü ayda 2-3 defa, %13'ü 2-3 ayda bir, %12'si ise haftada bir defa makarna satın almaktadırlar. Nüfusun %9'unun hiç makarna tüketmediği hesaplanmaktadır. 6 ayda bir 7% Almıyorum Haftada bir defa ve fazla 12% 2-3 ayda bir 13% Ayda bir 35% Ayda 2-3 defa 24% Bir defada alınan makarna miktarı 0,5-1 kilodur. Alıcıların sosyal durumları alış miktarını etkilemez. Yüksek ve düşük gelirleri olan tüketiciler aynı miktarda makarna satın almaktadırlar (1-2 paket). 2,6-3,0 küo 8% 2,1-2,5 küo 5% 3 kilodan fazla 11% 0,5 kilodan az 5% 0,5-1,0 kilo 35% 1,6-2,0 kilo 22% 1,1-1,5 kilo 14%

6 ayda bir %[, 16% I rıa% 2-3 ayda bir U 16% [ 18% I 9% in% I 14% Ayda bir 16% I 28% 6% 9%, 10% Ayda 2-3 defa Haftada bir 11% 16% 19% 4% 4% 2% 11% I 18%- TTfIo 2% I \ n \ \ 1 \ 1 r 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 0,5 kg B0,5-1,Q kg E]l,l-1,5 kg E]l,6-2,0 kg 112,1,2,5 kg 2,6-3,0 kgb+3 kg Bir defada satın alınan makarna miktarı ve sıklığı Piyasa büyük ölçüde mevsime bağlıdır. Tüketim ilkbaharda artarak en üst noktaya mayıs-haziran aylarında ulaşmaktadır. Bu dönemden sonra tüketim istikrarsızlaşır ve yavaş yavaş düşmeye başlar. En düşük satışlar sonbahar başında gözlenmektedir. Mevsimler arasındaki tüketim dalgalanması, makarnanın yerini sebzenin almasından kaynaklanmaktadır. Makarna tüketimi gelir düzeyi, yaş veya aile fertlerinin sayısına bağlı değildir. Makarna sevenler, geleneksel makarnaları (boynuzcuklar, şehriye, spagetti) tercih etmektedirler.

Makarna türlerine olan talep dağılımı Diğer Spagetti 26% 26% Makarna 10% Şehriye Boynuzcuklar 10% 13% Telekler 15% Makarna çoğunlukla gıda mağazalarında, ticari sereklerde ve toptan çarşılarda satılmaktadır. Sıklığı ayda birkaç defa olmak üzere bir defada 0,5-1 kg, toptan alışlarda ise 2-3 kg civarında makarna satın alınmaktadır. Makarna satın alınan yerler (Alıcı sayısına göre %) Büyük Mağaza (Universam) %5 Serek / %36 Süpermarket %2 1 Gıda f Mağazası %57 Makarna seçiminde tüketiciyi ilk önce ürün kalitesi, ardından düşük fiyatı, daha sonra da tartma yolu ile alma imkanı ilgilendirmektedir. Üstelik tüketiciler çoğu defa markadan çok ürünlerin görünüşüne, ambalajına ve fiyatına dikkat etmektedirler. Tüketicilerin %84'ü yerli makarnaları tercih etmektedirler.

Satınalma Kararını Etkileyen Faktörler Ambalaj Marka ismi Tartma yoluyla alma imkanı saammii6% Fiyat Kalite 1 1 1 r 1 1 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Rusya piyasasında yaygın ve çok sayıda makarna markası olmasına rağmen araştırma yapılan kişilerin %55'i bir marka belirlemekte zorlanmışlardır. Tahmin edildiği üzere alıcılar markadan çok ürünün görünüşüne, ambalajına ve fiyatına dikkat etmektedirler. Bundan dolayı, araştırılanların %80'i marka olarak spagettiyi ifade etmişlerdir. D^ha sonra ise 'Makfa' ve 'Ekstra' bilinmektedir.

Makama Markalarının Popülaritesi Admak i^'(«'^^*fta#fi»,20% İdeal' 20% rapido 20% Maktour _. 20% Verola.. 20% Agruz 20% Torino 20% Big] 20% Malyatalyati 30% Yayiçnaya 40% Novinka. ' 40% Dovgan., ' 40% Ekstra 50% Maks 60% Spageti - 80% 1 1 1 İ l 1 1 1 1 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Tablodan anlaşıldığı üzere, yerli tüketiciler arasında en popüler markalar Rus ve İtalyan makarnalarıdır.

Rusya'daki Makarna Üreticisi Ülkelerin Popülaritesi Tüketmiyorlar g^o/^ Diğer ülkeler Rusya I 69% 84% I İtalya 0% 20% iv Tercih ederler 23% I 1 40% 60% Genellikle alırlar I 80% 100% 'Diğer ülkeler' kategorisinde 3 ülke ayrılabilir: Türkiye (tüketicilerin %ri Türk makarna ürünlerini tercih ederken %1,2'si düzenli olarak almakta/tüketmektedirler); Diğer iki ülkede ise Almanya (%1 ve %0,5) ve Polonya'dır (%1,1 ve %1). 2.2.3. Makarna Dıs Ticareti ülke içinde makarna üretimi arttığı zaman ithalatta azalma meydana gelmektedir. Makarnanın tüm çeşitleri göze alındığında, 1997 yılına kadar ithal ürünün pazar payı %50 civarında idi. Fakat 1997 yılından itibaren yabancı malın yerini daha ucuz olan yerli makarna ürünleri almaya ve makarna ithalatı yerli düşük fiyatlarla frenlenmeye başlamıştır. Gümrük istatistik verilerine göre, makarna ithalatının ortalama 1997'ye göre onda bir oranına düştüğü gözlenmiştir. Bundan dolayı bugün Rusya makarna mamulleri pazarı dış ticarete az bağımh olup, 2000 ve 2001 yıllarındaki ithal ürünlerinin iç pazardaki payı %3,5 ve %3,7 oranında gerçekleşmiştir. Bununla birlikte ihracat oranı üretim hacminin %rini aşmamaktadır.

Rusya Piyasasındaki İtPıal Malcarnanın Payı Rusya Piyasasındaki İthal Makarnanın Payı 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1997 r. 1998 r. 1999 r. 2000 r. 2001 r. Rusya pazarına makarna ürünleri genel olarak İtalya, Çek Cumhuriyeti ve Almanya'dan ithal edilmiştir. Rusya ürünleri de Moğolistan ve Kazakistan'a ihraç edilmiştir. Makarna İthalatının Ülkelere Göre Dağılımı % 50 40 m 1997 m 1998 1999 20-10- I 2000 0 İtalya İran Çek Mac. Türkiye Pol Vietnam Alm. Fin. Diğer Cum.

2001 Yılı Ocak - Nisan Dönemi İtibariyle İthalatın Üllcelere Göre Dağılımı İspanya 3% ^ Macaristan 3% Fransa 4% " Ukrayna 4% " Polonya 5% " Diğer ülkeler 18% Kazakistan Almanya 7% 13% İtalya 29% Çek Cum. 14% 1997 yılında Rusya'ya 2000 yerli firma ve girişimci tarafından makarna ithal edilirmiş. Ürünün en büyük tüketicileri Moskova (%59) ve St. Petersburg'dur (%20). 1997 yılından itibaren Rusya'ya ithalat yapan firmalarının sayısı ise 4 kat azalmıştır. Rusya Makarna İthalatçısı Firmalar Firma «Bük Soft» (Moskova) «Infolink» (Moskova) «Lamans» (Moskova) «Ppofstroykompleks-M» (Moskova) «Top Sikret» (Moskova) «Vikunya» (Moskova bölgesi) «Eligos» (Sankt Peterburg) «Passim TF» (Novosibirsk bölgesi) «Yutland» (Primorsk bölgesi) Üretici ülke Polonya, İspanya, Macaristan, Belçika, Fransa italya Çek Cumhuriyeti Ukrayna Almanya, Slovenya italya italya Kazakistan Çin

2.2.4. Genel Değerlendirme 1) Rusya pazarında üretimde uzun süre gözlenen düşüş 1996 yılından itibaren artışa geçmiştir. 1997 yılındaki üretim hacmi %64 artarak 2001 yılında 745 bin tona ulaşmıştır. Bu eğilimin yakın gelecekte de devam etmesi ve pazarın genişlenmesi beklenmektedir. Üretim artışının yıllık %4-5 oranında gerçekleşmesi beklenmektedir. 2) Gelecek dönemler hakkında piyasada oluşan ortak kanaat ürün çeşitlerinin ve üretim kapasitesinin daha da artacağı, ithalatın düşeceği ve makarna sektörünün yeniden yapılandırması yönündedir. Bununla birlikte makarna ürünlerinin ithalatının yerli düşük fiyatlarla frenlenmesi mekanizmasının da süreceği tahmin edilmektedir. 3) Rusya makarna pazarı dış ticarete eskisi gibi bağımlı değildir. İthal ürünlerin iç pazardaki payı %3-4 civarındadır.gerçekleşmektedir. ihracat ise toplam üretimin %Vi civarındadır.bununla birlikte ihracat oranı üretim hacminin %Vi aşmamıştır. İtalyan, Çek ve Alman ürünleri ithal edilirken sınırlı miktarda ürün Moğolistan ve Kazakistan'a satılmaktadır. 4) Yerli büyük üreticiler Makfa (Çelyabinsk), Vermani (Nijniy Novgorod), Verola (Şamara), 1. Petersburg makarna fabrikası (Peterburg)'dır. Büyük yabancı firmalar ise Angesi SPA, Pasta Zara SPA, Federiçi SPA (İtalya) ve Adriana SRO (Çek Cumhuriyeti) şirketleridir. 5) Makarna üretim miktarı Rusya içinde bölgelere göre değişim göstermektedir. Merkez ve Uralsk bölgeleri Rusya üretiminin yarısından fazlasını sağlamaktadır. 6) Makarna piyasasının yeniden düzenlenmesi aşamasında paketlenmiş ürün üretiminin artması gözlenmektedir. Paketlenmiş ürün payı piyasanın %25'ini kapsamakta olup istikrarlı bir artış eğilimi görülmektedir. Uzmanlara göre bu süreç halkın gelirlerinin artışıyla orantılıdır. 7) Büyük üreticiler piyasada hakim olmak ve rakiplerini pazarın dışına itmek amacı ile aktif faaliyette bulunmaktadır. 8) Piyasa hareketleri büyük ölçü ile mevsimle bağlantılıdır. Tüketim ilkbaharda artar ve mayıs-haziran aylarında zirveye ulaşır. Daha sonra istikrarsızlaşarak düşüş eğilimi gösterir ve en düşük satışlara sonbaharda rastlanır.

9) Yüksek ürün ve ambalaj kalitesi ile beraber düşük maliyetli hammaddeden yapılan orta sınıf makarna çeşitleri daha çok rağbet görmektedir. Makarna tüketimi gelir düzeyi, demografik yapı, veya ailedeki fert sayısına bağımlı değildir. Makarna tüketicileri geleneksel makarnaları (boynuzcuklar, şehriye, spagetti) tercih etmektedirler. 18 yaşından büyük olan Rus nüfusunun %96'sı makarna tüketicisi konumundadır. 10) Makarna genel olarak gıda mağazaları, ticari serekler ve toptan çarşılarda satılmaktadır. Alım sıklığı ayda birkaç kez olup alım miktarı yarım üa bir kilodur. Toptan alımlar daha büyük miktarlarda (2-3 kilo) yapılır. 11) Makarna seçiminde tüketiciyi ilk olarak ürün kalitesi, ikinci olarak düşük fiyatı, üçüncü olarak tartma yolu ile alma imkanı ilgilendirir. Üstelik tüketiciler çoğu defa markadan çok mamullerin görünüşüne, ambalajına ve fiyatına dikkat etmektedirler. Gittikçe, kalitesi yükselen yerli ürünlere tercih verilir. Yerli üretimli makarnaları Tüketicilerin %84'ü yerli ürünleri tercih etmektedirler. 2.3. RUS MAKARNA FİRMALARI 2.3.1. Rus Makama Pazarına Hakim Bazı Firmalar OAO "Ekstra-M" OAO "3KCTpa M" C'Ekstra" AHSŞ) Kimlik Kartı ülke: Rusya Şehir: Moskova indeks: 107113 Adresi: N22, 3. Rıbinskaya Sok. (3-a PBiÖHHCKaH yjı., 22) Telefon: 7 (095) 231 29 19; 269 8052; 269 7745; 269 8117 Faks: 7(095) 231 2931 E*mail: Marketinefa)extram.m, sales(s!extram.m Web-adresi: Www.hleb.net/ekstra-m Şirketin törü: Açık Hisse Senetli Şirket

Birinci Moskova Makarna Fabrikası (bugünkü adıyla "Ekstra-M"), 1941 yılında kurulmuştur. 1993 yılında işletme "Ekstra-M" Açık Hisse Senetli Şirkete dönüştürülmüştür. Bugün şirketin hissedarlarının sayısı 284 tüzel ve gerçek kişidir. Fabrika, 30 türden fazla makarna mamullerinin üretiminde ihtisaslaşmakta olup Rusya'nın en büyük makarna üreticilerinin arasında ve üretim kapasitesine göre "Makfa" şirketlerinden sonra ikinci sırada yer almaktadır. Fabrikanın Rusya makarna piyasasındaki payı %9-9,5, Moskova'da %40'tan fazladır. İleri pazarlama yöntemleri ve üretim teknolojilerinin kullanımı sayesinde "Ekstra-M" şirketi her yıl üretimini arttırmaktadır. Örneğin 2000 yılında "Fava" İtalyan şirketinden iki üretim hattı alınmış ve kurulmuştur. Bu tedbirler sayesinde firma 2000 yılındaki üretimini 1999 yılın göre %40,4 arttırarak 57.400 ton düzeyinde bir üretim elde etmiştir. Bugün fabrikanın ürünleri Rusya'nın 60 bölgesine dağıtılmakta ve yurtdışında da tanınmaktadır. Üretilen makarnanın kalitesi en büyük uluslararası fuarlarda aldığı ödüllerden görülebilir. (Altm ve gümüş madalyalar, "Moskova Kalitesi" işareti "Rusya'nın en kaliteli 100 malı", "Yılın Malı" vs). OAO "Pervaya Peterburgskaya Makaronnaya Fabrika" O AO "1-aH netepgyprckaa MaKaponnaH ( )a6phka" (FlaHHa) C'l. St. Petersburg Makarna Fabrikası''Açık Hisse Senetli Şirketi) ülke: Rusya Şehir: St. Petersburg İndeks: 196084 N21, KoH Tomçaka Sok (yjı. Kojih ToMHaKa, 21) Telefon: 7(812) 298 0976 Faks: 7(812) 298 7690 E-mail: Offıce(a).pasta. spb.ru Web-adresi: HttD://v^ww.üasta.spb.ru/ Şirketin türü: Açık Hisse SenetU Şirket "1. St. Petersburg Makarna Fabrikası" 1914 yılında kurulmuştur. Fabrikanın o zamanki adı "M. İbanova - N. Goldberga hisse senetli şirketi" idi. 1917 devriminden sonra "Leningrad makarna fabrikası" adını almıştır. 2. Dünya Savaşı öncesinde yeni makineler ile donatılmıştır. 1960-1968 yılları

arasında üretimin yeniden düzenlenmesine yönelik proje hazırlanmış ve gerçekleştirilmiştir. 10 yıl sonra fabrika tekrar restore edilmiştir. "1. St. Petersburg makarna fabrikası" 20 türden fazla uzun ve kısa makarna mamullerinin üretiminde ihtisaslaşmakta olup Rusya'nın Kuzey ve Batı bölgelerindeki en büyük fabrikalarının arasında; ülkede ise, üretim kapasitesine göre, "Makfa" ve "Extra-M" şirketlerinden sonra üçüncü sırada yer almaktadır. Fabrikanın St. Petersburg makarna piyasasındaki payı %40'tır. 2002 yılında fabrika 31 bin ton makarna üretmiştir. 2003 yılında ise üretim hacminin 35 bin tona kadar arttırılması planlanmıştır. Günümüzde fabrika İtalya ve İsveç'ten getirilen makinelerle donatılmıştır. Fabrikanın ürünleri büyük uluslararası fuarlarda onur belgeleri kazanmıştır. ("Dünya Fuarı Altın Madalyası", "1998 yılı Rusya Çiftçisi", "Yeşil Yıldız", "1999 Makarnası"). Sert rekabet ortamında faaliyet gösteren "1. St. Petersburg makarna fabrikası" çağdaş pazarlama yöntemlerini kullanarak stratejik büyüme planlarını gerçekleştirmektedir. İşletmede yeni pazarlama politikası uygulanmaktadır. Bugün ürün dağıtımı Rusya'nın tüm bölgelerine yapılmaktadır. Ülke: Şehir: OAO Russkiy Produkt OAO PyccKHH npojuykt Rus Gıda Açık Hisse Senetli Şirketi Rusya Moskova Kimlik Kartı liiiiiiw 107143 Nl, Permskaya Sok. (yjı. riepmckaa, BJI.. 1) 7 (095) 755 8458 E-mail: Web-adresi: Şirketin türü: 7 (095) 755 8460 AlekschefSîrusDrod.ru Htto ://www.rusprod.ru/ Açık Hisse Senetli Şirket

"Rus gıda" şirketi bir üretim birliği şeklini taşıyıp gıda ürünlerinin üretimi ve satılmasında ihtisaslaşmakta olan Rusya liderlerinden biridir. "Rus gıda" şirketi 1996 yılında kurulmuştur. Hisselerinin %70'i şirketin yönetim kadrosuna, %30'u özel hissedarlara aittir. 2003 yılı itibariyle "Rus gıda" şirketi; kahve, çay, kızartmalık patates, çorba ve lapalar, makarna, jöle, pasta, kakao gibi gıda türlerini üretmektedir. "Rus gıda" bünyesindeki bazı işletmeler aşağıdadır: > "Kolos" (Moskova konsantre gıda deneysel fabrikası); > "Moskova Gıda Fabrikası"; > "Supermaks" makarna fabrikası > "Detçinsk sebze konsantreleri fabrikası". 2.3.2. En Büyük 50 Makama Üreticisi 1. OAO "HejınGHHCKaH MaKapoHHaH ( )a6phka "MAKOA" OAO "Çelyabinskaya makaronnaya fabrika" 'MAKFA" ''MAKFA " Çelyabinsk makarna fabrikası AHSŞ^ 2. 0A0"3KCTpaM" OAO "Ekstra-M" ("Ekstra'' AHSŞ) (Moskova) 3. OAO " 1 -aa NETEP5YPRCKAH MaKaponnaH ( )a6phka" (IlaHHa) OAO "Pervaya Peterburgskaya makaronnaya fabrika" ("1. Peterburg makarna fabrikasıahs ), (Sankt-Peterburg şehri) 4. OAO "PyccKHÎi npoaykt" OAO ''Russkiyprodukr AHSŞ("Rusgıdası"), (Moskova) 5. 3AO CaMapcKa5i MaKapoHHaa (^aöphka "Bepojıa" ZAO^ "Verola" (Şamara makama fabrikası KHSŞ) 6. OAO "BepMaHH" Termani' AHSŞ (Nijniy Novgorod şehri) ' AHSŞ - açik hisse senetli şirket ^ KHSŞ - kapalı hisse senetli şirket

7. OAO "CMOJTCHCKoe akuhohephoe o6mectbo MaKapoHHbix hsacjihh" OAO "Smolenskoe aktsionemoye obsestvo makaronnıh izdeliy" ('Cmolensk hisse senetli makarna mamulleri derneği ' AHSŞ^ 8. KoMÖHHaT xjıe6onpoayktob hm. TpHropoBHHa (3A0 Oóte^HHeRHe "CoK)3-nHiu.enpoM") "Kombinat hleboproduktob imeni Grigoroviça" (ZAO "So5aızpisçeprom") Grigoroviça adına ekmek ürünleri işletmesi (Çelyabinsk şehri) 9. OAO "CBepAJIOBCKHH XJie60MaKap0HHbIH KOMÓHMax" OAO "Sverdlovskiy hlebomakaronnıy kombinat" (Sverdlovsk ekmek ve makarna işletmesi AHSŞ) 10. OAO "OMCKa^ MaKapOHHaH 4)a6pHKa" OAO "Omskaya makaronnaya fabrika" (Omsk makarna fabrikası AHSŞ) 11. OAO "Pycbxjıe6" OAO "Rushleb" AHSŞ (Rus ekmeği AHSŞ), (Yaroslavi Şehri) 12. OAO "AjTTaHCKHe MaKapOHbi" ("AjiMaK") OAO "Altayskiye makaronı" AXmdSC) AHSŞ (Altay makarnaları), (Barnaul şehri) 13. OAO "JlHneuKxneÓMaKapoHnpoM" "Lipetskhlebmakaronprom" AHSŞ 14. OAO "BjıaAHMHpcKHe MaKapOHbi" "Vladimirskie makaronı" AHSŞ (Vladimir makamalan) 15. 000 "PACTMAC" (öbibuihh "MHKC-flefiMa", GbiBuiHH 000 "MHKOM") "RASTMAS" AHSŞ (eskiden 'MÎKS-Deyma', eskiden 'MtKOM' ^//5',$:)(Kaliningrad şehri) 16. OAO "yjıah-ya3hckah MaKapOHHaH 4)a6pHKa" OAO "Ulan-Udenskaya makaronnaya fabrika" (Ulan-Ude makarna fabrikasi AHSŞ) 17. OAO "HoBOHeöoKcapcKaa MaKapoHHan 4)a6pHKa" "Novoçeboksarskaya makaronnaya fabrika" AHSŞ (Novoçeboksarı makarna fabrikası), (Samara bölgesi) 84

18. 000 "3JıATOYCTBEXJıE5" (%ocjıabckhh xjiegosaboa JVsS) 000 "Zlatousthieb" {Zlatoust ekmeği),(^95 Yaroslavl ekmek fabrikası) 19. OAO "KpacHOKaMCKaa MaKapoHHaa 4)a6pHKa" 'Krasnokamskaya makaronnaya fabrika', (Perm bölgesi) 20. OAO "KoHAHTepcKO-MaKapOHHan 4)a6pHKa" OAO 'Konditersko-makaronnaya fabrika' (Pasta ve makarna fabrikası AHSŞ), (Kaluga şehri) 21. OAO "KeMepoBoxjıe6" OAO 'Kemerovohleb' (Kemerovo ekmeği AHSŞ) 22. 3A0"ATpyc" ZAO 'Atms' (Rostov şehri) 23. OAO "y4)hmckah MaKapoHHaa 4^a6pHKa" OAO 'Ufimskaya makaronnaya fabrika' (Ufa makarna fabrikasi AHSŞ) 24. OAO "CapaTOBCKaa MaKapoHHaH (})a6phka" OAO 'Saratovskaya makaronnaya fabrika' (Saratovsk makarna fabrikasi AHSŞ) 25. OAO "KypnaTOBCKHH xjıe6okom6hhat" OAO 'Kurçatovskiy hlebokombinat' (Kurçatovsk ekmek işletymesi AHSŞ), (Kursk bölgesi) 26. 3A0"KPACK0H" ZAO 'KRASKON' (Krasnoyarsk şehri) 27. 0A0"Xjıe6" OAO 'Hleb' (Ekmek AHSŞ), (Perm şehri) 28. OAO "Xa6apoBCKMaKapoHcepBHc" OAO 'Habarovskmakaronservis' (Habarovsk makarna servisi AHSŞ) 29. OAO "HoBOCHÖHpcKaa MaKapOHHa)! ( )a6phka" OAO 'Novosibirskaya makaronnaya fabrika' (Novosibirsk makarna fabrikasi AHSŞ)

30. 000 "IleHseHCKaa MaKapoHHa^ $a6pmka" 000 Tenzenskaya makaronnaya fabrika' (Penza makarna fabrikasi LŞ) 31. OAO "BopoHC^CKaH MaKapoHHan ( )a6phka" OAO ' Voronejzkaya makaronnaya fabrika' (Voronej makarna fabrikasi Ltd.Şt.) 32. OAO "CapaHCKHİî KOMOHHax MaKapoHHbix hsacjihh" OAO 'Saranskiy kombinat makaronmh izdeliy' (Saransk makarna mamulleri işletmesi AHSŞ) 33. OAO "npombiuijiehho-toproboe npe^oph^the "MaKapna" OAO 'Makama', (Volgograd şehri) 34. OAO "KypcKMaKapOHnpoM" OAO 'Kurskmakaronprom' (Kursk makarna sanayi AHSŞ) 35. OAO "MaKapoHnpoM" OAO 'Makaronprom' (Makarna sanayi AHSŞ), (Nalçik şehri) 36. EKaxepHHGyprcKoe MYII "EKaxepHHOyprcKHH xjieookomohhax" 'Ekaterinburgskiy hlebokombinat' ('Ekaterinburg ekmek işletmesi) 37. OAO "MaKapoH-CepBHc" OAO 'Makaron-Servic' (Makarna Servisi AHSŞ), (Bryansk şehri) 38. OAO"MaKKOH" OAO 'Makkon' (Makkon AHSŞ), (Moskova bölgesi, Kaşmira şehri) 39. OOO "UJleKHHCKHH MaKapOHHO-KOH^HXepCKHH KOMOHHax" OOO 'Şekinskiy makaronno-konditerskiy kombinat' (Şekinsk makarna ve pastane fabrikasi AHSŞ), (Tula bölgesi) 40. OAO "KasaHCKaa MaKapoHHaa ( )a6phka" OAO 'Kazanskaya makaronnaya fabrika' (Kazan makarna fabrikasi AHSŞ) 41. OAO "KHpOBCKHH KOHAHXepCKO-MaKapOHHBIH KOMÓHHax" 000 'Kirovskiy konditersko-makaronnoiy kombinat' (Kirov pastane ve makarna fabrikasi AHSŞ)

42. OAO "HBaHOBCKHH Xjıe6oKOM6HHaT MS" OAO "îvanovskiy Hlebokombinat JV23" (Ivanovo ekmek fabrikası MsS AHSŞ) 43. OAO "CjI060ACK0H MaKapOHHO-KOHAHXepCKHH KOMOHHaT" OAO 'Slobodskiy makaronno-konditerskiy kombinat' (Slobodsk makarna ve pastane fabrikası AHSŞ), (vyatka bölgesi) 44. OAO "HH^HCTarHJibCKHH xjte6okom6hhat" OAO "Nijnetagilskiy hlebokombinat" (Nijniy Tagil ekmek fabrikasım AHSŞ) 45. OAO "BaOKajixjieG" OAO "Baykalhkeb" (Baykal ekmeği AHSŞ), (Irkutsk bölgesi, Baykalsk şehri) 46. OAO "FICKOBCKHH XJie60K0M6HHaT" OAO "Pskovskiy hlebokombinat" (Pskov ekmek fabrikasım AHSŞ) 47. 3A0 "^pocjıabckhh Xjıe6o3aBo;i JVo2" ZAO "Yaroslavskiy Hlebzavod Xo2" (Yaroslav ekmekfabrikası Nq2" AHSŞ) 48. 3A0"AHHTJ1TA" ZAO "Anit Ltd", (Krasnodar şehri) 49. OAO "HîKeBCKHH xjıe6okom6hhat" OAO "İjevskiy hlebokombinat" (tjevsk ekmek fabrikası) 50. OAO "ApMaBHpcKHH xjiegonpoaykx" OAO "Amıavirskiy hleboprodukt" (Armavir ekmek mamulleri AHSŞ) (Krasnodar bölgesi, Armavir şehri)

3. BOLUM SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

3.1. SEKTÖRDE KARŞILAŞILAN SORUNLAR Ülkemizde makarnalık buğday üretimi, bitki islahçısı, devlet, üretici ve sanayici çerçevesinde yapılmakta olup, düşük kalitede makarnabk buğday üretiminin nedenleri şu şekilde sıralanabilir. i) Makarnalık buğdayda aranan kalite kriterlerine uygun çeşitlerin bulunmaması: Buğdayda kaliteyi belirleyen çeşittir, çeşit performansını ise genetik ve çevre faktörleri etkilemektedir. Islahçı arzu edilen kalite kriterlerini bir çeşitte kombine etmeye çalışır. Bunun için melezleme, introduksiyon, veya mutasyon yoluyla varyasyon yaratır ve istenilen tip bu çeşitten seçilir. Bu güne kadar yapılan bitki İslah çalışmaları devlet sektöründeki kuruluşlar tarafından yapılmış olup, yetersiz görülen sanayici-islahçı işbirliği nedeniyle sanayicinin istediği yöndeki ıslah çalışmalarının fazlasıyla başarılamamış olduğu ve elde edilen çeşitlerin kalite düzeyinin de istenilen doğrultuda gerçekleştirememiş olduğu tespit edilmiştir. Makarnalık buğday ıslah programı sanayicinin istediği kalite kriterlerine göre yapıldığı takdirde, gerek fiziksel gerekse kimyasal kalite kriterlerinde istenen düzeylere ulaşılması mümkün olacaktır. ii) Makarnalık Buğday Islahmda Karşılaşılan Problemler: i) Verim Düşüklüğü; Durum buğdayı üretiminin, ekmeklik buğday üretimine göre daha zahmetli olup uzmanlık gerektirmesi ve veriminin daha düşük olması nedeniyle son yıllarda İslah edilen, hastalıklara dayanıklı yüksek verimli ve kaliteli ekmeklik buğdaylar üretilmektedir. Sektörde yaşanan bu sorun izlenecek doğru fiyat politikalarıyla ortadan kalkabilecektir. ii) Soğuğa ve Kurağa dayanıklılık; Makarnalık buğdaylar ekmeklik buğdaya nazaran soğuk ve kurağa karşı daha duyarlı olup ekmeklik buğdaylara göre daha geç oluşuma girerler. Ülkemizde bahar dönemindeki 25-30 C^'nin üzerindeki sıcaklıklar makarnalık buğdaylarda embriyo kırışıklığına yol açarak verimi % 40 düşürmektedir.

Bu nedenle, soğuğa dayanıklı genotipler belirlenerek bunların melezleme ıslah programlarına alınmasıyla soğuğa dayanıklı yeni çeşitler geliştirilebilir. Bunun için çok sayıda melezin farklı kuraklık eğilimleri gösteren bölgelerde düzenlenecek denemelerde uygun seleksiyon kriterleri bulunarak test edilmesi gerekmektedir. iii) Kalite; Geçmiş yıllarda makarnalık buğday ıslah programlarında verime ağırlık verilmesi, verimle ters ilişkisi içerisinde olan kaliteyi düşürmüştür. Sanayici tüketicinin istekleri doğrultusunda oluşturduğu kalite kriterlerini, ıslahçının geliştirdiği çok sayıda melez hattı laboratuarlarında test ederek seçimini kendisi yaptığı takdirde hem sanayici hem tüketici tatminkar olabilecektir. iv) Islah edilen Yeni Çeşitlerde Sulama ve Gübreleme gibi Yetiştirme Tekniklerinin Belirlenmesi; Islah edilen makarnalık buğday çeşitleri genellikle doğal yağış koşullarına uygun olarak geliştirilmiştir. Ülkemizde özellikle GAP bölgesi gibi sulamaya uygun alanlarda rotasyonla makarnalık buğday üretiminin yapılabilmesi için sulu koşullarda ekmeklik buğdayla yarışabilecek ve kaliteli makarnalık buğday çeşitlerinin ıslah edilmesi de gereklidir. Ayrıca verimi ve kaliteyi önemli düzeyde etkileyen azotlu ve çinko katkılı gübrelerin makarnacılık buğday yetiştiriciliğinde hangi gelişme dönmelerinde ve ne miktarda kullanılması gerektiği gibi tekniklerin de araştırılması gerekmektedir. v) Makarnalık Buğday Üretiminde Destekleme Politikasının Olmaması; Ülkemizde kaliteli makarnalık buğdayın ekim alanı ve ne miktarda üretim yapılacağına dair tarımsal politikanın olmaması, sadece alım garantisi ile destekleme alımının yapılması ve sanayicinin ihtiyacını karşılamak amacıyla sert buğday üretimini artıracak, teşvik edecek önlemleri içeren politikanın olmaması kaliteli makarnalık buğday üretiminde karşılaşılan sorunları oluşturmaktadır.

3.2. MAKARNA TİCARETİNİ GELİŞTİRME YOLLARI a) Öncelikle makarnanın taşıdığı özellikler konusunda tüketicilerin aydınlatılması ve kalitenin yükseltilmesi sağlanmalıdır. Makarnanın fazla besleyici olmadığı ve kilo yaptığına dair yaygın olan inancın kırılması için öncelikle aile içi mutfak ihtiyaçlarının saptanması ve damak zevklerinin yönlendirilmesinde etkili olan hanımlara makarnanın enerji veren ancak kilo aldırmayan bir besin maddesi olduğunun çeşitli yollarla etkin bir şekilde anlatılması gerekmektedir. b) Bunun yanısıra vitaminlerce zenginleştirilmiş ve çocuklara yönelik olarak üretilecek makarnaların etkili bir reklam kampanyası ile piyasaya sunulması makarna tüketimini artıracak bir faktördür. c) Tüketim artışında etkili olacak bir diğer faktör ise belirli sayıda ürün alan kişilere yemek tarifleri içeren kitaplar veya çeşitli hediyelerin verilmesi, genelde yoğurt, ketçap vb. gibi ürünlerle tüketilen makarnaya yönelik Türk tüketicisinin damak tadına uygun makarna soslarının piyasaya sunulması söz konusu ürüne olan talebi artıracaktır. d) Tanıtımın yanısıra talebi artıracak faktörlerden birisi de makarnanın kalitesidir. Makarnanın kalitesini etkileyen faktörlerin hasında da makarna üretiminde kullanılan irmiğin elde edildiği durum buğdayının kalitesi gelmektedir Bazı firmalar tarafindan özellikle dökme makarna olarak nitelendirilen makarnanın üretilmesinde düşük kaliteli durum buğdayı ve ekmeklik buğday kullanmaktadır. Dökme makarna tüketiminin kırsal kesiminde ve gelir düzeyinin düşük olduğu bölgelerde daha fazla olduğu, bu kesim insanlarının makarnadan ziyade bulgur, erişte vb gıda maddelerini daha çok tükettikleri bilinmektedir. Sonuç itibariyle, Rusya ve ABD pazarlarını kaybeden Türkiye, büyük ihracat potansiyeline sahip olmasına rağmen günümüzde iç talepteki yetersizliğin de etkisiyle makarna üreticileri fabrikalarını atıl kapasite ile çalıştırmak zorunda kalmışlardır. Doğal olarak, % 40-50 civarında olan atıl kapasite ile imalat yapan makarna üreticilerinin kısa dönemde ihracat ve tüketimlerini arttırma şanslarının çok zor olduğu görünmektedir.

Ancak, sektörün yaşadığı atıl kapasite ve ihracat sorununa çözüm bulmak amacıyla aşağıda yer alan hususların yapılması önerilebilir; Kısa Dönemde; 1) Firmalarımıza yatırım amaçlı teşvik verilmemesi, 2) Eğer teşvik verilecekse bu teşvikin durum buğdayı fiyatının dünya piyasalarındaki fiyatlara uygun hale getirilmesi için verilmesi. Orta Dönemde; 1 ) İç piyasadaki tüketimin arttırılmasına yönelik geçmişte "Mercimek" örneğinde olduğu gibi tanıtım çalışmaları ile reklam kampanyalarının bir benzerinin makarna için de devreye sokulması, 2) Tek pazara dayah ihracat alışkanlığından vazgeçilmesi ve ihracat pazar ve ürün çeşitlendirilmesine yönelmenin sağlanması. Uzun Dönemde; Firma fabrikalarının Ortadoğu'ya, Eski Sovyet Cumhuriyetleri'ne vb. ülkelere taşınması ve/veya ortaklıklar kurulmasına yönlendirilmesi ve bu yönde teşvik verilmesi.

ÖZETLE RUSYA FEDERASYONU YABANCI SERMAYE MEVZUATI

RUSYA FEDERASYONU'NDA YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI İşbu Federal Kanun yabancı yatırımcıların Rusya Federasyonu'nda temel yatırım haklarını ve bunlardan doğan gelir ve kazançlarını garanti etmekte, ayrıca yabancı yatırımcıların girişimcilik faaliyetlerinin gerçekleştirmesi şartlarını belirlemektedir. Madde 1. Federal Kanuna konu olan ilişkiler ve Kanunun uygulanma alam 1. Bu Kanun, Rusya Federasyonu'nda (Rusya) yapılacak yabancı yatırımlarla ilgili, devletin yabancı yatırımcılara sağladığı garantilerle ilgilidir. 2. Bu Kanun, banka ve diğer kredi kuruluşlarına veya sigorta kuruluşlarına yapılacak yabancı yatırımlar için geçerli değildir. Bu tür kuruluşlara yapılacak yatırımlar Bankacılık veya Sigortacılık Kanunları ile düzenlenmektedir. 3. Bu Kanun, ticari amaç gütmeyen kuruluşlara (dernek, vakıf) yapılacak yabancı katkılar için geçerli değildir. Madde 2. Federal Kanunda kullanılan bazı temel kavramlar Direkt Yabancı Yatırım: Rusya'da mevcut veya yeni kurulacak bir şirketin sermayesindeki yabancı yatırımların payı % lo'dan az olmaması halinde direkt yatırım sayılacaktır. (Rusya'da kurulacak temsilci ofisin duran varlıklarına yapılacak yatırımlar; yabancı yatırımcının Rusya'da gerçekleştireceği finansal kiralama (leasing), getireceği varlığın gümrük değeri 1 Milyon Ruble'nin üstünde olması şartıyla ve söz konusu varlığın TN BED SNG nomenklatürünün XVI ve XVII bölümlerinde yer alması şartıyla.) Öncelikli Yatırım Projesi: Yatırım projesinde, yabancı yatırımların toplam payı 1.000.000.000 Ruble'den (40.000.000 $) düşük olmaması şartı aranmaktadır (Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihteki Merkez Bankası kuru dikkate alınarak eşdeğer döviz tutarı tespit edilecektir). Yabancı sermayeh şirkette yabancı sermayenin kuruluş (toplam) sermayesindeki payı 100.000.000 Ruble'den (4.000.000 $) düşük olmaması halinde öncelikli yatırım projesi olarak değerlendirilecektir. Q7

Toplam Vergi Yükü: İthalat gümrük vergilerinin, federal vergilerin (Rusya'da üretilen mallarm lüks tüketim vergisi ile KDV dışmda) ve bütçe dışı fonlarına (emeklilik fonu hariç) ödenen primlerin toplam yüküdür. Madde 3. Rusya'da yapılan yabancı yatırımların hukuki statüsünün düzenlenmesi 1. Yabancı yatırımların hukuki durumu işbu federal kanun, diğer federal kanun ve yasal düzenlemeler ve uluslararası anlaşmalar ile düzenlenir. 2. Rusya Federasyonu bölge yönetimleri de bu federal kanuna uygun olması şartıyla yabancı yatırımlarla ilgili kendi kanunlarını koyabilir (bunun açıklaması detayh olarak daha sonra yapılacaktır). Madde 4. Yabancı yatırımcıların ve yabancı sermayeli şirketlerin faaliyetleri ile ilgili düzenleme 1. Yabancı yatırımcılara, faaliyetlerini gerçekleştirmeleri için sağlanacak koşullar ve faaliyetlerinden sağladıkları kazançların değerlendirilmesi koşulları Rus firmasına sağlanan koşullardan daha kötü olamaz. 2. Sadece aşağıdaki hallerde yabancı yatırımlara kısıtlamalar getirilebilir. Anayasa düzeninin korunması ile ilgili yasal düzenlemelerde Manevi değerlerin korunması ile ilgili yasal düzenlemelerde Sağlık düzenlemelerinde Başka kişilerin hak ve kanuni menfaatlerinin korunması ile ilgili düzenlemelerde Savunma ve devletin iyi güvenuğinin korunması ile ilgiu düzenlemelerde. 3. Rusya'daki temsilcilik, yabancı şirketin fonksiyonlarının tamamını veya bir kısmını Rusya'da yürütebilir, eğer ki yabancı şirketin kuruluş amacı ve faaliyetleri ticari nitelik taşımakta ve ana şirket, temsilciliğin sorumluluklarını üstleniyor ise. 4. Yabancı sermayeli şirketlerin kardeş şirketleri veya bağlı şirketleri, Rusya Federasyonu'nda faaliyette bulunmaları halinde bu kanunda belirtilen garanti ve muafiyetlerden yararlanamaz.

5. Yabancı yatırımcı veya Rusya'da kurulan ve yabancı sermayenin %10'dan fazla olduğu yabancı sermayeli şirket, sağladığı kazançları yeniden yatırım (reinvestment) amacıyla kullanmıyorsa, bunlar bu kanunda yer alan garanti ve muafiyetlerden eksiksiz olarak yararlanacaktır. 6. Rus bir şirket "yabancı sermayeli şirket" statüsünü, yabancı bir yatırımcının katılımı ile alır ve bu kanunda yer alan garanti ve muafiyetlerden eksiksiz yararlanabilir. Yabancı yatırımcı çekildiği gün şirket, "yabancı sermayeli şirket" statüsünü yitirir (Birden fazla yabancı yatırımcı söz konusu ise tüm yabancı vatırımcıların çekilmesi ile). O günden itibaren şirket ve yabancı yatırımcı Du kanundaki garanti ve muafiyetleri yitirir. Madde 5. Yabancı yatırımcıların Rusya Federasyonu'ndaki faaliyetlerinin hukuki haklarmm garantisi 1. Yabancı yatırımcının, bu kanundan ve diğer federal kanunlardan ve/veya uluslararası sözleşmelerden doğan hak ve menfaatlerinin koşulsuz şartsız korunacağı garanti edilmektedir. 2. Yabancı yatırımcılar, devlet ve/veya yerel yönetim organlarının veya diğer yetkililerin kanunsuz davranışlarından (önlem almamalarından) dolayı uğrayacakları zararların tazmin edilmesini talep etme hakkına sahiptir. Madde 6. Her türlü yatırım şeklinden yararlanabilmenin garantisi 1. Yabancı yatırımcılar, Rusya Federasyonu Kanunları ile yasaklanmamış tüm mevcut yatırım formlarında (şekillerinde) örgütlenebilir ve yatırım yapabilir. Yabancı yatırımcının, sermaye olarak getireceği varlıkların değeri, Rusya Federasyonu Kanunları çerçevesinde tespit edilir. edilir. Sermayenin değeri Rusya Federasyonu para birimi cinsinden ifade Madde 7. Yabancı yatırımcının hak ve sorumluluklarının başkasma geçmesinin garantisi 1. Yabancı yatırımcı, Rusya Federasyonu Medeni Kanunu çerçevesinde sözleşmeye, kanuna veya mahkeme kararına istinaden

kendisine ait hak (alacakları) ve sorumlulukları (borçları) başkasına devredebilir. 2. Eğer yabancı devlet veya devletin yetki verdiği idare, Rusya Federasyonu'nda yapılan yatırımın garanti edilmesi (sigortalanması) ;)rogramı çerçevesinde, yabancı yatırımcıya ödeme (sigorta ödemesi) carşılığmda, şirketin alacakları üzerindeki, hakları elde ediyor ise, bu alacak hakkının devri (alacakların temliki) Rusya Federasyonu'nda da geçerli sayılacaktır. Madde 8. Millileştirme veya devlet tarafmdan el koyma durumunda yabancı yatırımcılara veya yabancı sermayeli şirketlere sağlanacak tazminatların garantisi 1. Millileştirme veya devlet tarafından el koyma durumunda federal kanunlarda veya uluslararası sözleşmelerde böyle bir şey öngörülmemiş ise, yabancı yatırımcının veya yabancı sermayeli şirketin varlıklarına el conulamaz. 2. El konulması halinde yabancı yatırımcıya veya yabancı sermayeli şirkete, el konulan varlıkların bedeli ödenir. El konulmasına sebep olan durumun ortadan kalkması halinde, yabancı yatırımcı (yabancı sermayeli şirket) yargı yolu ile kendilerinden alınan varlıkların iade edilmesini isteyebilir. Bu durumda varlıklar karşılığında kendisine ödenmiş paraların iade edilmesi şarttır (varlıkların değer kaybetmesi gözönünde bulundurulacaktır). Millileştirme halinde varhkların değeri ve diğer zararlar tazmin edilir. Zararların tazmin edilmesi ile ilgili tartışmalar bu Kanunun 10. maddesi çerçevesinde çözülür. Madde 9. Yabancı yatırımcının veya yabancı sermayeli şirketlerinin aleyhine olan kanun değişiklikleri 1. Aşağıdaki konularla ilgili yeni federal kanun veya yasal düzenlemelerin yürürlüğe girmesi ya da mevcut yasalardaki değişiklik a) İthalat vergi oranlarındaki değişiklik (Rusya Federasyonu'nun, dış ticarette ekonomik menfaatlerinin korunması programı çerçevesindeki ithalat vergileri hariç) b) Federal vergilerde değişiklik (Rusya'da üretilen malların lüks tüketim vergisi ile KDV dışında) c) Bütçe dışı fonlarda (Emeklilik Fonu dışında) yabancı yatırımcının ve "öncelikli projeler" gerçekleştiren yabancı sermayeli şirketlerin toplam vergi yükünü arttırıyor veya yabancı yatırımlarla ilgili kısıtlamalar ya da yasaklar

getiriyor ise (öncelikli projelerin finanse edilmesine başlandığı tarihte geçerli olan eski düzenlemeyle kıyaslayarak), bu düzenlemeler, madde 9/2'de belirtilen sure içinde yabancı yatırımcılar için geçerli olmayacaktır. (Rusya Federasyonu'na yurtdışından getirilecek malların "öncelikli yatırım projesinin" gerçekleştirilmesinde kullanılması şartıyla). Bu maddenin (9/1) birinci paragrafında yer alanlar aşağıdaki şartlara uyan yabancı sermayeli şirketler için geçerli olacaktır. 1. Yabancı sermayeli şirkette, yabancı ortağın kuruluş sermayesindeki payı %25'in üstünde olması şartıyla yukarıdakiler geçerli olur. ii. Toplam sermayedeki yabancı yatırımcının payına bakılmaksızın "öncelikli yatırım projesi" gerçekleştiren tüm yabancı sermayeli şirketler için geçerlidir, 2. Madde 9/rde belirtilen esaslar, yatırım projesinin gerçekleşme süresi için geçerlidir, fakat projenin yabancı kaynaklı finansmanın başlangıç tarihinden itibaren en fazla 7 yıl olabilir. Projenin başlangıç-bitiş süresi, yatırımın türüne göre Rusya Federasyonu Hükümeti tarafından tespit edilir. 3. Yabancı yatırımcı veya yabancı sermayeli şirket tarafından üretim veya yol ve benzeri altyapıları kapsayan, yabancı yatırım tutarının 1 Milyar Ruble'den az olmayan (Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihteki Merkez Bankası kuru dikkate alınarak eşdeğer döviz tutarı) "öncelikli projelerin" tamamlanma suresi 7 yılı aşıyor ise, Rusya Federasyonu hükümetinin alacağı kararla madde 9/rde belirtilen ayrıcalıklı rejimin süresi uzatılabilir. 4. Madde 9/rde belirtilenler, aşağıdaki amaçlarla yapılacak düzenlemeler için geçerli olmayacaktır: a) Anayasa düzeninin korunması ile ilgih yasal düzenlemelerde, b) Manevi değerlerin korunması ile ilgili yasal düzenlemelerde, c) Sağlık düzenlemelerinde, d) Başka kişilerin hak ve kanuni menfaatlerinin korunması ile ilgili düzenlemelerde, e) Savunma ve devletin iç güvenliğinin korunması ile ilgili düzenlemelerde.

5. Rusya Federasyonu Hükümeti: a) Madde 9/rde belirtilen konularda (gümrük vergileri, federal vergi ve yabancı yatırımlara yasak ve kısıtlamalar) olumsuzlukların ölçülmesindeki kriterlerini kendisi belirler. i. "Öncelikli projelerin", Madde 24'te belirtilen federal organlarına kayıt işlemlerini ve prosedürü tespit eder. ii. Yabancı yatırımcıların veya yabancı sermayeli şirketlerin "öncelikli projelerden" doğan sorumluluklarının madde 9/2 ve 9/3'te belirtilen süreler içinde yerine getirilmesinin kontrolünü sağlar. Bu maddenin (9) birinci bölümünde belirtilen şartların yerine getirilememesi halinde, bu maddede (9) yer alan muafiyetlerden yararlanamazlar. Bu durumda, muafiyetlerden dolayı devlete eksik ödemiş oldukları tutarlar Rusya federasyonu kanunları çerçevesinde devlete ödenir (iade edilir). Madde 10. Yabancı yatırımcmm faaliyetleri ile ilgili sorunlarının çözülmesi garantisi Rusya Federasyonu'nda yatırımların veya girişimcilik faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi ile ilgili ortaya çıkacak sorunlar Rusya Federasyonu'nun yaptığı uluslararası anlaşmalar ve federal kanunlar çerçevesinde mahkemede veya uluslararası arbitraj mahkemesinde çözülür. Madde 11. Gelir, kar ve yasal yollardan sağlanan diğer parasal değerlerin Rusya Federasyonu sınırlarında kullanılması veya yurtdışına transfer edilmesi garantisi Yabancı yatırımcı,rus yasalarında öngörülen tüm yasal vergi ve harçları ödedikten sonra kalan gelir ve kazançlarının Rusya Federasyonu sınırlarında yeni yatırımlar yapma hakkına sahiptir (Madde 4/2'deki şartları yerine getirmesi koşuluyla) veya kanunlara aykırı olmayan diğer amaçlarla da kullanılabilir ve daha önceden yaptığı yatırımlardan sağlanan ve aşağıdaki kaynaklardan elde edilen gelirlerini döviz olarak yurtdışına transfer etmekte serbesttir: i. Yatırımlardan - temettü, kar payı, faiz ve diğer gelir şeklinde sağlananlar ii. Yabancı sermayeli şirketin veya Rusya Federasyonu'nda temsilcilik açan yabancı tüzel kişinin, sözleşme ve diğer ticari faaliyetlerden sağladığı parasal değerler iii. Yabancı sermayeli şirketin (temsilci ofisin) kapatılmasından dolayı sağlanan parasal değerler veya yatırım amaçlı getirilmiş varlıkların,

varlıklar üzerindeki hakların ve telif haklarının satılmasından (elden çıkartılmasından) sağlanan parasal değerler iv. îşbu Federasyon Kanunu'nun 8. maddesinde öngörülen tazminatlar (millileştirme ve varlıklara el konulması halinde ödenecek tazminatlar) Madde 12. Yabancı sermaye yatırımı seklinde yurtdışmdan Rusya'ya getirilen varlık ve evrak dökümü şeklinde enformasyon (bilgi) veya elektronik cihazlara kaydedilmiş bilgilerin kolaylıkla Rusya dışına çıkartılmasmm garantisi. Yabancı yatırımcı, varlık ve doküman şeklinde veya elektronik cihazlara kayıtlı bilgileri yabancı yatırım şeklinde Rusya'ya getirmiş ise bunları, herhangi bir lisans, kota veya benzeri kısıtlamalar uygulanmaksızın, yurtdışına çıkartılabilecektir. Madde 13. Yabancı yatırımcının menkul kıymet satın alma hakkmm garantisi. Yabancı yatırımcı, Rus ticaret şirketlerinin hisse veya diğer kıymetli evraklarını ve devletin kıymetli evraklarını, Rusya Federasyonunun Menkul Kıymet Yasasına uygun olarak, satın alma hakkına sahiptir. Madde 14. Yabancı yatırımcının özelleştirmeye katılmasının garantisi. Özelleştirme kanununa uygun olarak yapılacak federal ve yerel hükümetlere ait varlıkların özelleştirilmesinde, yabancı yatırımcının katılımı serbesttir. Madde 15. Yabancı yatınmcmın> arazi> doğal kaynak, bina, teçhizat ve diğer taşmmaz varlıklar üzerindeki haklarmm sağlanmasmm garantisi. Bu maddede sözü edilen haklar Rusya Federasyonu kanunları ve bölgesel kanunlar çerçevesinde sağlanır (verilir).

YARARLI ADRESLER T.C Moskova Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği Turkish Embassy Office of The Commercial Counsellor 7 Rostovski Perelok D:12 119121 Moscow Russian Federation Tel:7 095 2462989 Faks:7-095-2764989 Internet: www.turkishline.ru/embassy www.turkishline.ru/dtm E-mail:info@turkishline.ru Rusya Federasyonu Büyükelçiliği Karyağdı sok. No:5 Çankaya/Ankara Tel: (312) 439 21 22/4408217 Faks: ( 312) 4383952 Rusya Federasyonu İstanbul Başkonsolosluğu İstiklal Cad. No:443 Beyoğlu-İstanbul Tel:0212 292 51 01/02 Faks:0212 249 RTİB (Rus-Türk İşadamları Birliği) Holodilniy Pereulok No:3, 2.Giriş 3.kat 113191 Moskova Tel:7-095-954 72 69 Faks:7-095-954 07 66 Internet: www.rtib.ru E-mail:rtib@turkishline.ru İstanbul Temsilciliği: Londra Asfaltı No:44/B Şirinevler 34530 İstanbul Tel:212-654 19 54 Faks:212-551 64 32 Rusya Federasyonu Türkiye Ticaret Mümessilliği Atatürk Bulvarı 106 06540 Kavaklıdere-Ankara Tel:312 418 75 12/425 81 39/418 81 39 Faks:312-418 39 91 Rusya Federasyonu Ticaret ve Sanayi Odası 103684 Moskova,ul. İlyinka,6 Tel:7-095- 929 00 09

Faks: 7-095- 929 03 60 Internet:www.rbc.net.ru E-mail:rbc@rbcnet.ru Rusya Federasyonu Ticaret Odası İstanbul Şubesi Tel:0212-465 66 14 Faks:0212-465 66 13 Moskova Ticaret ve Sanayi Odası 22,Academic Pilugin Str. Moskova 117393 TeI:7-095-132 0001 Faks:7-095-132-0029 Internet:www.mttp.org Rusya Girişimciler ve Sanayiciler Birliği No:10/4 Giriş No:3, Staraya Ploschad 103070 Moskova Tel:7-095-206 11 29 Faks:7-095-748 4203 Internet:www.rsppr.ru E-mail:vlsky@mks.net.ru Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) Türk-Rus İş Konseyi İstiklal Cad.286/9 Odakule İş Merkezi Beyoğlu 80050 İstanbul-Türkiye Tel:212-243 41 80 (4 hat) Faks: 212-243 41 84-245 05 21 Internet:www.deik.org.tr Rusya Federasyonu Devlet Kayıt Odası Moskova Devlet Kayıt Bürosu RF Federasyonu Ekonomi Bakanlığı Yabancı Sermaye Bakanlığı Yabancı Sermaye Geliştirme Merkezi Genel Müdür Yardımcılığı Tel:7-095-246 30 29-246 94 39 Faks:7-095-246 43 29 Internet:www.fipc.ru/ fipc E-mail:titov@mail.fips.ru

Sercons (GOST-R sertifika alımında danışman firma) Moskova Merkez: 117342 Obrucheva Str. 29 Office 306 Moskova Tel:7-095-777 12 16/334 36 61/334 34 63 Faks:7-095-777 12 16 Internet:www.attest.ru İstanbul Ofis: Haznedar İnönü Cad. Kaymak İşhanı No:38 Ofis 56 Güngören / İstanbul Tel:212-505 24 40-505 23 66 Faks:212-505 23 66 Uluslararası Nakliyeciler Derneği Moskova Temsilciliği Krasnopresnenskaya nab. 12 World Trade Center, 1026 123610 Moskova Tel: 7-095-258 17 42 Faks:7-095-258 17 43 Bakanlıklar ve Diğer Kurumlar RF İdari Sistemi: RF Vergi Bakanlığı: RF Dışişleri Bakanlığı: RF Eğitim Bakanlığı: RF Tarım ve Gıda Bakanlığı: RF Maliye Bakanlığı: RF Ekonomik Gelişme ve Ticaret Bakanlığı: RF İnşaat ve Konut Politikası Komitesi: RF Adalet Bakanlığı: RF Ulaştırma Bakanlığı: RF İstatistik Komitesi: RF Gümrük Komitesi: RF Enerji Bakanlığı: RF Standart ve Sertifikasyon Komitesi: www.gov.ru www.nalog.ru w\vw.mid.ru www.ed.gov.ru www.mcx.ru www.minfin.ru www.ecomoy.gov.tr www.gosstroy.ru www.scli.ru www.mintrans.ru www.gks.ru www.customs.ru www.mte.gov.ru www.gost.ru

GÖRÜŞÜLEN KİŞİ VE KURULUŞLAR İstanbul'da Moskova'da ve St. Petersburg'da gerçekleştirilen ziyaretlerde aşağıdaki kişi ve kuruluşlarla görüşülmüştür: Kurtuluş Taşkent T.C. Moskova Büyükelçisi Şamil Acartürk T.C. Moskova Büyükelçiliği Ticaret Başmüşaviri ViktorVJlskiy Rusya Federasyonu İstanbul Başkonsolosluğu Ticaret Müşaviri NikolayVenin Rusya Federasyonu İstanbul Başkonsolosluğu Ticaret Müşavirliği Uzmanı Anton V. Savoschev Saint Petersburg Sanayi ve Ticaret Odası Uluslararası İşbirliği Dairesi Başkanı Suren O. Vardanian Moskova Sanayi ve Ticaret Odası Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürü Leonid S. Grigorjev Saint Petersburg Sanayi ve Ticaret Odası Uluslararası İşbirliği Dairesi Başkan Yrd. Bülent Kaplan Uluslararası Nakliyeciler Derneği (UND) Moskova Temsilcisi

Suat Taşpmar Rus-Türk işadamları Birliği (RTİB) Genel Sekreteri Serdar Arıkan Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) Türk-Avrasya İş Konseyi Genel Sekreteri Oleg Chuprov Roshleboprodukt-Agros Şirketler Grubu İhracat Müdürü KAYNAKÇA Makarna Dış Pazar Araştırması, İGEME-200I Makarna Sektör Profil Araştırması, İTO-2002 Rusya Ülke Etüdü, İTO-2003 ^ Türkiye-Rusya Federasyonu Ekonomik ve Ticari İlişkiler, RTİB-2003 European Marketing Data and Statistics, Euromonitor International-2003 Rusya Federasyonu Ülke Raporu, Avrasya Dosyası Dergisi-cilt:6-sayı:4 ^Country Report, The Economist Intelligence Unit-2003 ^Türkiye-Rusya İlişkileri, DEİK-2001 AnaBritannica

TO YAYINLARI (2003) Yavın No Yayın Adı 2003 /1 Kırgızistan Ülke Etüdü 2003 / 2 Türkmenistan Ülke Etüdü 2003 / 3 Dış Talebe Bağlı Ekonomik Büyümeye Geçişte Mikro Ekonomi Politikaları 2003/4 Ürdün Ülke Etüdü 2003 / 5 Kobi'lerde Maliyet Analizleri ve Firma Çapında Maliyet Düşürme Uygulamaları 2003 / 6 Türkiye Ekonomisinin Dünya Razaríannda Oryantasyonu 2003 / 7 Dünya'da ve Türkiye'de Özel Sanayi Bölgeleri 2003 / 8 Yerel Ekonomik Gelişme ve Rekabet Gücünün Artıniması: Bölgesel Gelişme Ajanslan 2003 / 9 Calendar of Industrial and Trade Fairs in Turkey 2003 /10 Ayakkabı Sektöründe Uluslar arası Ffuarlar, Dünya Piyasalan, Trendler ve Gelişmeler 2003 /11 5590 Sayılı Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Odaları Sanayi Odaları, Deniz Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları ve Türkiye Ticaret Sanayi, Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği Yasal Metni 2003 /12 Temel Hedefler ve İç Yönetmelik 2003/13 İran Ülke Etüdü 2003 /14 Türkiye'den Yurtdışına Doğrudan Sermaye Yatınmları 2003 /15 Ayakkabı Sektör Geliştirme Araştırması 2003 /16 2003 Yılı Yurt Dışı Fuarlar Rehberi 2003 /17 Romanya Ülke Etüdü ve Türk Yatırımları 2003 /18 Bulgaristan Ülke Etüdü 2003 /19 Dünyada ve Türkiye'de Mobilya Sektörü 2003 / 20 2002 Yılı Sektörler İtibariyle Ekonomik Durum Analizi 2003 / 21 Dünyada ve Türkiye'de Özel Okullar 2003 / 22 Türkiye'nin İmzaladığı Serbest Ticaret Anlaşmalan 2003 / 23 Özel Sektörün Kullanabileceği Krediler Semineri 2003/24 Rusya Ülke Etüdü 2003 / 25 Rakamlarla Türkiye Ekonomisi (Türkçe) 2003 / 26 Turkey İn Figures 2003 / 27 İstanbul Küçük Sanayi Kapasite Kullanım Araştırması 2003 / 28 İstanbul'un Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri 2003 / 29 Social and Economic Indicators of İstanbul 2003 / 30 Türkiye'de Bakliyat Üretimindeki Sorunlann Çözümü ve Dışa Bağımlılığı Azaltacak Poiitikalann Geliştirilmesi 2003 / 31 Uluslararası Kurulşların Türkiye'deki İletişim Noktaları 2003 / 32 Başarılı İhracatçılar 2002 2003 / 33 Otomotiv Endüstrisinde Satın Alma Stratejileri ve Kavramları 2003 / 34 Avrupa Akdeniz Ortaklığı ve Türkiye 2003 / 35 İstanbul Ticaret Odası Nadir Eserler Katalogu 2003 / 36 Örtünmeden Giyinmeye Terzilik ve Modanın Dünü Bugünü ve Yannı 2003 / 37 Türkiye'nin Stratejik Yeraltı Kaynakları Ekonomik Değerleri ve Uluslararası Yeri 2003 / 38 E-Devlet Uygulamalan ve Ekonomiye Etkileri 2003 / 39 Dünyada ve Türkiye'de Lojistik Sektörünün Gelişimi 2003/40 Vergi Rehberi 2003 / 41 Türkiye'de Gelir İdaresi İle Vergi Denetiminin Sorunları, Çözüm Önerileri ve Yeniden Yapılandırılması 2003 / 42 Sorularia iş Yasası Reformu 2003 / 43 Türkiye'de Kuyumculuk ve Altın 2003 / 44 İstanbul Ticaret Odası Yayınları

2003 / 45 Başarılı Vergi Mükellefleri (2002) 2003 / 46 Avrupa Birliği'nde Marka ve Tasarım Koruma Yolları 2003 / 47 Türkiye'de Tiftik Üretimi ve Güney Afrika Örneği 2003 / 48 Fransa, İsviçre, İtalya'da Şarapçılık ve Türkiye Modeli 2003 / 49 Tarımsal Teknoparklar, Bir Model Önerisi 2003 / 50 İnşaatçılar İçin Yeni İhale Düzeninde Pratik Teklif Fiyatı Belirleme Yöntemi 2003 / 51 Gıda Sanayinde Hijyen Uygulamaları 2003 / 52 AB Pazarlarına Giriş İçin Milli ve Uluslararası Marka Yaratılması 2003 / 53 Gelişmiş Tarım Piyasalarının Organizasyonu 2003 / 54 İşyerlerinin Kamu Kuruluşiannın Uygulamalann Kaynaklanan Sorunlan Araştırması 2003 / 55 Bölgesel Ekonomik Büyüme Ortaklığı ve İşbirliğine Bir Örnek: Türkiye-Ukrayna 2003 / 56 Sigortacılığın Bugünü ve Yannı 2003 / 57 Ekonomik Rapor 2003 / 58 Şehir İçin Toplu Taşımacılık Hizmetleri Değerlendirmesi 2003 / 59 Economic Report 2003 / 60 Türkiye ve Rusya Makarna Sektörü İTO YAYINLARI (2004) Yavm No Yavın Adı ı 2003/1 Yurt İçi Kuruluşlar Rehberi 2003 / 2 Economic Report 2003 / 3 Sağlık Sektöründe Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri 2003/4 Vergi Rehberi 2003 / 5 Yabancı Sermayeli Şirket Kılavuzu 2003 / 6 Fiyat İndeksleri - Price Indices 2003 / 7 Sağlıklı Beslenme Kılavuzu 2003 / 8 Büyük Mağazalar ile Üretici ve Toptan ilişkileri 2003 / 9 Sorularla İthalata Gözetim ve Korunma Yolları 2003 /10 Sorularla İthalat Mevzuatı 2003 /II Dış Ticarette Standizasyon MEvzuatı 2003 /12 İhracatta KDV İadesi Mevzuatı ve Uygulamaları 2003/13 CE Rehberi 2003 /14 jto Ticari Bjlgi Sınıflandırma Kılavuzu 2003 /15 İş Dünyası İnternet Rehberi 2003 /16 Uluslararası Ticari Uyuşmazlıklarda Kurumsal Tahkimin Güncel Sorunlan 2003 /17 Sermaye Piyasası Tanıtım ve Bilgilendirme Semineri 2003/18 Çiçekçilik Paneli 2003 /19 Ekonomik Göstergeler 2003 / 20 Yeni Tüketici Yasası Işığında Mobil İle İletişim Paneli 2003 / 21 Sağlık Sektörü İhalelerinde Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri 2