Tohum numunesi alımına kullanılacak sonda tipleri ve yöntemleri aşağıda belirtilmiştir.

Prof. Dr. Saliha Kırıcı Ç.Ü.Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü TBP-307 Ders Notları- İkinci Kısım-2016 Tohum numunesi alımına kullanılacak sonda tipleri ve yöntemleri aşağıda belirtilmiştir. 2.1. Sonda ile Numune Alma Yöntem ve Tekniği Kontrolör önce tohumluk partisinin büyüklüğüne ve tohumluğun cinsine uygun ölçü ve tipteki sondayı seçer. 2.1.1. Baston ve Kovanlı (Sleeve) Tip Sondalarla Numune Alma Bu tip sondalar içi boş bir tüp ile bu tüpün içinde hareket eden bir kısım olmak üzere iki parçadan ibarettir. Bölmeler bitki türüne göre değişik boyutlarda olur. (Şekil 1). Sondalar yatay ve dikey olarak kullanılabilir. Sonda yatay veya dikey olarak kullanıldığında çuval veya torbanın içine köşegenleri istikametinde daldırılır. (Şekil 2). Çuvallar yatay olarak dizilmişlerse sondanın yatay olarak kullanılması doğru olur. Sonda tohumluğun içine yarıklar kapalı halde olarak daldırılır. Sonra tüp döndürülerek yarıkların açılması ve tohumların bölmelere akması sağlanır. Bu iş yapıldıktan sonra yarıklar kapatılır ve sonda tohumluğun içinden yarıklar kapalı olarak çıkarılır ve tohumlar numune kabına boşaltılır. Bu tip sonda ile numune alırken sonda çuval veya torbaya bir defa daldırılır ve numune alınır. Şekil 1. Baston ve kovanlı ( Sleeve) tip sonda. Çuvaldan numune alırken sonda çuvalın dokusunu araladığı için, çekildikten sonra delinen kısım sondanın ucu ile kapatılır. Numune kağıt torbadan alınıyorsa, delinen kısım kağıt yapıştırılarak kapatılmalıdır. 2.1.2.Konik (Nobbe) Tip Sondalarla Numune Alma Bu tip sondalar içi boş bir tüpten ibarettir. Farklı tohumluklarda kullanılan sondaların üzerinde değişik boyutlarda açıklıklar bulunur. Çuvaldan numune alırken sondanın sivri ucu yukarıya gelmek suretiyle yavaş yavaş ve yatay durumla 30 derecelik bir açı yapacak ve yarık aşağıya gelecek şekilde çuvalın ortasına erişinceye kadar daldırılır. Sonra 180 derece kadar 1

çevrilerek yarığın yukarı gelmesi sağlanır. Bunu takiben sonda yavaş yavaş geri çekilmek suretiyle çuval içinde hareket ettirilerek tohumların uçtaki delikten boş ve temiz bir kaba akması sağlanır. 2.2. El İle Numune Alma Yöntem ve Tekniği Kavuzlu, akıcı olmayan türlerde (Çayır mer a ve yem bitkileri) ve bazı durumlarda el ile numune alma daha uygundur. El ile numune alma aynı zamanda sondaların kullanımı ile zarar gören tohumlar içinde en uygun yöntemdir. Kavuzlu ve akıcı olmayan tohumlardan el ile alınan numunenin partiyi en iyi şekilde temsil etmesini sağlamak için tohumluk numunesi çuvalın üst, orta ve alt kısmından olmak üzere üç kez alınır. Çuvalın içinde el 40 cm den daha fazla derine inemeyeceği için eli üstten daldırarak çuvalın alt kısmından numune almak imkânsızdır. Bunun için numuneyi alan kontrolör, numuneyi alacağı çuvalları tamamen veya kısmen boşaltır. Numuneyi aldıktan sonra tekrar doldurur. El ile numune almada tohumların düşmemesi için avucun sıkıca kapatılması uygun olur. Tablo 7. Numune Almaya Esas Olacak Tohumluk Partilerinin Azami Ağırlıkları ve Asgari Numune Ağırlıkları (Yurtiçi) Bitki Cinsinin Dahil Olduğu Grup İsmi SERİN İKLİM TAHILLARI SICAK İKLİM TAHILLARI ENDÜSTRİ BİTKİLERİ ÇAYIR MER A VE YEM BİTKİLERİ Tohumluğun Ait Olduğu Bitki Cinsi Buğday, Arpa, Yulaf, Çavdar, Tritikale 2 I- Tohumluk Partisinin Azami Ağırlığı (kg) Asgari Numune Ağırlığı (g) 30000 1000 Çeltik 30000 700 Sorgum Sudan Otu 10000 1000 Mısır 40000 1000 Ayçiçeği 25000 1000 Aspir 10000 1500 Haşhaş 10000 25 Kenevir 10000 1000 Keten 10000 200 Kolza ve Kanola 10000 200 Pamuk 25000 1500 Soya 25000 1500 Susam 10000 70 Şeker Pancarı 20000 500 Tütün 10000 25 Yer fıstığı 25000 2000 Ayrıklar 10000 100 Çemen 10000 500 Brom 10000 200 Çimler 10000 200 Kanyaşlar 10000 100 Korunga 10000 Meyve 1000 Tohum 750 Gazal boynuzu 10000 400 Otlak arpası 10000 80

Salkım otu 10000 50 Üçgüller 10000 200 Yem bezelyesi, Acı bakla, Mürdümük 20000 1000 Yemlik Pancar 20000 500 Yonca 10000 300 Yumak otları 10000 100 Yüksek çayır yulafı 10000 200 Börülce 20000 1000 Fasulye 20000 1000 Mercimek 20000 1000 Nohut 20000 1000 3

Tablo 7. Numune Almaya Esas Olacak Tohumluk Partilerinin Azami Ağırlıkları ve Asgari Numune Ağırlıkları (Yurtiçi) Bitki Cinsinin Dahil Olduğu Grup İsmi SEBZELER Tohumluğun Ait Olduğu Bitki Cinsi II- Azami Ağırlığı (kg) Tohumluk Partisinin Asgari Numune Ağırlığı (g) Acur 10000 100 Bakla 20000 1000 Bamya 20000 1000 Bezelye 25000 1000 Biber 10000 40 Dereotu 10000 40 Domates 10000 20 Havuç 10000 10 Hıyar 10000 25 Ispanak 10000 75 Kabak Sakız 25000 250 Helvacı 25000 250 Karnabahar 10000 25 Karpuz 25000 250 Kavun 25000 100 Kereviz 10000 5 Lahanalar 10000 25 Brokkoli 10000 25 Marullar 10000 10 Maydanoz 10000 10 Patlıcan 10000 20 Pırasa 10000 20 Roka 10000 10 Sarımsak 10000 25 Sebze Pancarı 10000 100 Semizotu 10000 25 Soğan 10000 25 Taze börülce 25000 1000 Taze fasulye 25000 1000 Tere 10000 60 Turp 10000 50 Buğdaydan küçük sebze tohumlarında parti büyüklüğü en fazla 10.000 Kg Buğdaydan büyük sebze tohumlarında parti büyüklüğü en fazla 25.000 Kg dır. 4

Tablo 8. ISTA kurallarına göre Numune Almaya Esas Olacak Tohumluk Partilerinin Azami Ağırlıkları ve Asgari Numune Ağırlıkları Bitki Türü Latince Adı Parti Byklğ kg Numune Miktarı* g Arpa Hordeum vulgare L. 30000 1000 Ayçiçeği Helianthus annuus L. 25000 1000 Buğday (Sert) Triticum durum 30000 1000 Buğday (Yumuşak) Triticum aestivuml. 30000 1000 Buğday Kapalı Triticum spelta 30000 1000 Mısır Zea mays 40000 1000 Pamuk Gossypium spp. 25000 1000 Akdarı Sinapsis alba L. 10000 200 Alabaş Brassica oleracea var. gogyloides 10000 1000 Anason Pimpinella anisum L. 10000 70 Aspir Carthamus tinctorius L. 25000 900 Ayrık (domuz A.) Dactylis glomerata L. 10000 30 Ayrık (Kır A.) Agropyron desertorum 10000 60 Ayrık (Mavi) Agropyron intermedium 10000 150 Ayrık (Otlak A.) Agropyron cristatum L. 10000 40 Bakla Vicia faba L. 25000 1000 Bamya Hibiscus esculantus L. 10000 700 Beyaz Çiçekli G.B. Lotus uliginosus 10000 25 Bezelye Pisum sativum L. 25000 1000 Biber Capsicum annuum L. 10000 150 Börülce Vigna sinensis 20000 1000 Brokkoli Brassica oleracea var. cymosa 10000 1000 Brom (Kılçıksız) Bromus inermis 10000 90 Burçak Vicia ervillia 20000 1000 Çavdar Secale cereale L. 30000 1000 Çayır Düğmesi Sanguisorba minor 10000 250 Çayır Kelp kuyruğu Phleum pratense L. 10000 25 Çayır Salkımotu Poa pratensis L. 10000 25 Çayır Tilki Kuyruğu Alopecurus pratensis L. 10000 30 Çayır Yumağı Festuva pratensis L. 10000 50 Çeltik Oryza sativa L. 30000 700 Çemen Trigonella foenom graecum L. 10000 450 Çim (ingiliz Ç.) Lolium perenne L. 10000 60 Çim (İtalyan Ç.) Lolium multiflorum L. 10000 60 Darı (Cin) Seteria italica L. 10000 90 Darı (Halep D.) Sorghum halepense L. 10000 90 Darı (Kum Darı) Panicum miliaceum L. 10000 150 Dere Otu Anethum graveolens L. 10000 40 Domates Lycopersicon lycopersicum L. 10000 15 Enginar Cynara scolymus L. (C. Cardunculus) 10000 900 Fasulye Phaseolus vulgaris L. 25000 1000 Fasulye (Çalı) Phaseolus coccineus L. 20000 1000 Fasulye (kara) Phaseolus mungo L. 20000 1000 5

Tablo 8. ISTA kurallarına göre Numune Almaya Esas Olacak Tohumluk Partilerinin Azami Ağırlıkları ve Asgari Numune Ağırlıkları Bitki Türü Latince III- Adı Parti Büyüklüğü-Kg Numune Miktarı* g Fasulye (Lima F.) Phaseolus lanatus L. 20000 1000 Fasulye (Sırık) Phaseolus vulgaris var. vulgaris 25000 1000 Fasulye (yer F.) Phaseolus vulgaris var. nanus 25000 1000 Fasulye (yumuşak) Phacelis tanacetifolia 10000 50 Fiğ (Adi) Vicia faba L. 25000 1000 Fiğ (Koca Fiğ) Vicia narbonensis 20000 1000 Fiğ (Macar F) Vicia pannonica 20000 1000 Fiğ (Tüylü) Vicia villosa 20000 1000 Fıstık (Yer) Arachis hypogaea L. 25000 1000 Gazel Boynuzu (Sarı Çiçekli) Lotus corniculatus L. 10000 30 Hardal Brassica juncea 10000 40 Haşhaş Papaver somniferum L. 10000 25 Havuç Daucus carota L. 10000 30 Hint yağı) Ricinus communis L. 20000 1000 Hıyar Cucumis sativus L. 10000 150 İçgül (İskenderiye) Trifolium alexandrinum L. 10000 60 Ispanak Spinacia oleracea L. 10000 250 Kabak (bal) Cucurbita moschata 10000 350 Kabak (Kestane K.) Cucurbita maxima 20000 1000 Kabak (Sakız K.) Cucurbita pepo L. 20000 1000 Kanyaş (yem K.) Phalaris arundinacea L. 10000 30 Karnabahar Brassica oleracea var. botrytis L. 10000 100 Karpuz Citrullus lanatus 20000 1000 Kavun Cucumis melo L. 10000 150 Kenevir Cannabis sativa L. 10000 60 Kereviz Apium graveolens L. 10000 25 Keten Linum usitatissimum L. 10000 150 Kimyon Carum carvi L. 10000 80 Kimyon (çemen kimy) Cuminum cyminum L. 10000 60 Kolza Brassica napus L. 10000 100 Korunga Onobrychis viciifolia (dane) 10000 400 Kuş yemi Phalaris canariensis L. 10000 200 Kuşkonmaz Asparagus officinalis L. 20000 1000 Lahana (Baş) Brassica oleracea var. capitata 10000 100 Lahana (Brüksel) Brassica oleracea var gemnifera 10000 100 Lahana (çin) Brassica chinensis L. 10000 70 Marul Lactuca sativa var longifolia L. 10000 30 Marul (Salata) Lactuca sativa L. 10000 30 Maydanoz Petroselinum crispum 10000 40 Mercimek Lens culinaris 10000 600 Mürdümük (Tüylü) Lathyrus hirsutus L. 10000 700 Nohut Cicer arietinum L. 20000 1000 Roka Eruca sativa 10000 40 6

Tablo 8. ISTA kurallarına göre Numune Almaya Esas Olacak Tohumluk Partilerinin Azami Ağırlıkları ve Asgari Numune Ağırlıkları Bitki Türü Latince IV- Adı Parti V- Büyü klüğü Numune Miktarı* g kg Salata (baş) Lactuca sativa var. capitata L. 10000 30 Salata (Kıvırcık) Lactuca sativa var. crispa L. 10000 30 Pırasa Allium porrum L. 10000 70 Salkımotu (Adi) Poa trivialis L. 10000 25 Salkımotu (bataklık) Poa palustris L. 10000 25 Salkımotu (Orman S.) Poa nemoralis L. 10000 25 Salkımotu (Yassı) Poa compressa L. 10000 25 Salkımotu (yıllık) Poa annua L. 10000 25 Salkımotu (yumrulu) Poa bulbosa L. 10000 30 Semizotu Portulaca oleracea L. 10000 25 Soğan Allium cepa L. 10000 80 Soğan (gal soğanı) Allium fistulosum L. 10000 50 Sorgum Sorghum bicolor L. 10000 900 Soya Glycine max L. 25000 1000 Sudanotu Sorghum sudanense 10000 250 Susam Sesamum indicum L. 10000 70 Şalgam Brassica rapa L. 10000 70 Tavusotu Agrostis spp. 10000 25 Tere Lepidium sativum L. 10000 60 Turp (bayır) Raphanus sativus L. 10000 300 Turp (Fındık Turbu) Raphanus sativus var. sativus 10000 300 Turp (Kestane T.) Raphanus sativus var. oleiformis 10000 300 Tütün Nicotiana tabacum L. 10000 25 Üçgül (Acem/İran) Trifolium resupinatum L. 10000 25 Üçgül (Ak) Trifolium repens L. 10000 25 Üçgül (Çayır) Trifolium fragiferum L. 10000 40 Üçgül (Çilek Üçg) Trifolium pratense L. 10000 50 Üçgül (Kırmızı) Trifolium incarnatum L. 10000 80 Üçgül (Melez) Trifolium hybridum L. 10000 25 Üçgül (Sarı Çiçekli) Trifolium dubium Sibth. 10000 25 Üçgül (yer altı) Trifolium subterraneum L. 10000 250 Yonca (adi) Medicago sativa L. 10000 50 Yulaf Avena sativa L. 30000 1000 Yumak (kamışsı) Festuca arundinacea 10000 500 Yumak (Kırmızı) Festuca rubra L. 10000 30 Yumak (Koyun Y.) Festuca ovina L. 10000 25 Yüksek Çayır Yulafı Arrhenatherum elatius 10000 80 7

Tablo 9. ISTA kurallarına göre Rutubet analizi yapılması için Öğütülmesi zorunlu bitki türleri Latince adı Amorpha friticosa Arachis Hypogaea Avena spp. Cicer arientinum Citrullus lanatus Fagopyrum esculentum Glycine max Gossypium spp. Hordeum vulgare Lathyrus spp. Lupinus spp. Oryza sativa Phaseolus spp. Pisum sativum (tüm varyeteler) Ricinus communis Secale cereale Sorghum spp. Triticum spp. Vicia spp. Vigna spp. Zea mays Türkçe adı Yalancı çivit Yerfıstığı Yulaf Nohut Karpuz Kara Buğday Soya Pamuk Arpa Mürdümük Acı bakla Çeltik Fasulye Bezelye Hint yağı Çavdar Sorgum Buğdaygiller Fiğ Börülce Mısır 8

LABORATUVAR İŞLEMLERİ Tohumluk partisinden tesadüfî olarak farklı yerlerden az miktarlarda alınan numunelerin (ilk numune) karıştırılmasıyla karışık numune elde edilir. Bu numuneden bir veya birkaç defada daha küçük numuneler (alt numune) bölünerek alınır. Alt numuneler her defasında tekrar karıştırılarak veya her defasında tekrar ikiye bölünerek homojen bir temsili numune elde edilir. Tohumluk partisi-10 En az beş ilk numune Karışık numune Uygun bölme yöntemi Alt numuneler uygun şekilde bölünerek veya karıştırılarak temsili numune oluşturulur Temsili numune (asgari numune ağırlığından az olamaz) 9

Fizik Analiz (Safiyet Analizi) Fizik analizinin ilk amacı, analiz edilen örneği oluşturan farklı unsurları ağırlık olarak belirleyerek, tohumluk partisinin yapısını belirlemektir. Başka bir deyişle, temsili örneğin yapısını ağırlık oranları olarak belirlemektir, Bu amaçla temsili örnek kullanıldığından, elde edilen sonuçlar tohumluk partisine uygulanır. Fizik analizin ikinci amacı ise, temsili örnek içinde bulunan çeşitli tür tohumlarını ve yabancı maddeleri ayırmak ve belirlemektir. Bu amaçla ISTA nın hazırladığı bitki isim listeleri kullanarak tüm tohumların bilimsel adının belirlenmesi gerekir. Fizik analiz sonucunda örneği oluşturan unsurlar üç gruba ayrılır. 1976 yılından beri uluslararası sertifikalar, yalnızca üç unsuru içermektedir. Diğer Urün Tohumları ile Yabancı Ot Tohumları günümüzde Diğer Tohumlar olarak adlandırılmaktadır. Çünkü, bir ülkede yabancı ot olan bir tür, diğer bir ülkede ürün olarak kullanılabiliyor. Bu nedenle ülkelerin, kendi sertifika listelerindeki tohumluk partilerindeki Yabancı Ot Tohumlarını - belirlemeleri daha uygun olmaktadır. Böylece Diğer Urün Tohumları ve Yabancı Ot Tohumları uluslararası sertifikasyonda birleştirildiği halde, ulusal sertifikalar da günümüzde de dört unsur bulunmaktadır. Saf tohumluk Saf tohum, gönderici tarafından belirtilen türe ait tohumlar ya da analiz edildiğinde çoğunluğu oluşturan türün tüm botanik varyeteleri ile kültür çeşitlerine verilen addır. Diğer tohumlar Uluslararası sertifikalarda belirtilen Diğer Tohumlar saf tohum dışındaki diğer tüm tohumları içine alır. Ulusal sertifikalarda bu unsur Diğer ürün Tohumları ve Yabancı Ot Tohumları olarak iki farklı unsur olarak belirtilir. Diğer ürün tohumları, tohumluk örneğinde bulunan, tohumluk türünden olmayan tüm kültür bitkilerinin tohumlarını kapsar. Yabancı ot tohumları, tohumluk örneğinde bulunan ve kültürü yapılmayan bitkilerin tohumlarıdır. 1

Cansız yabancı madde Tohumluk örneği içinde bulunan ve yukarıda açıklanan gruplardan hiçbirine girmeyen taş, toprak, sap, saman, hastalıklı ve haşere yeniği ve embriyosuz kırık taneler, cansız yabancı madde olarak adlandırılır. Fizik Analiz Uygulaması: Laboratuvara gelen temsili örnek önce ikiye ayrılır. Bu parçalardan biri itiraz durumunda kullanılmak üzere saklanır. Diğer yarı üzerinde analizler yapılır. Analiz yapılacak yarı örnekte sırasıyla şu işlemler yapılır. a. Örnek ikiye ayrılır ve yarısı alınır. Ayrılan yarı kg. da/adet olarak bilinmesi gerekli unsurların belirlenmesi için kullanılır. b. Örneğin diğer yarısı, tekrar ikiye bölünerek bir çalışma örneği ayrılır. Çalışma örneği net olarak tartılır. Çalışma örneğinin büyüklüğü 2500 3000 adet tohumu içermelidir. Orneğin buğday ve benzeri tohumlar için 100 g. dan az olmayan, 100 g a yakın bir miktardır. Tartılan çalışma örneğinde daha önce açıkladığımız unsurlar dikkate alınarak ayrılan saf tohumluk ve yabancı maddelerin tartım ağırlıkları toplanır ve her bir kısmın ağırlığı, toplam ağırlığa oranlanarak % oranları hesaplanır. Çalışma örneğinde yapılan analiz sırasında bir kısım maddeler kaybolabilir. Sonuçta ayrılan dört unsurun ağırlık toplamı orijinal çalışma örneği ağırlığına eşit olmaz. Dolayısıyla orijinal ağırlığa göre hesaplanacak % oranlarda hata artar. Bu artışın önlenmesi amacıyla oranlar, 4 unsurun ağırlıkları toplamına göre yapılmaktadır. Ancak çalışma örneğinin orijinal ağırlığı ile 4 unsurun ağırlıkları toplamı arasında - % 1 den fazla farklılık var ise analiz işlemleri yinelenmelidir. Analiz raporunda saf tohum türünün latince adı belirtilmelidir 2

Kilogramda adet analizi (adet/kg) Burada amaç, tohumluk örneği içinde saf tohumluk dışında kalan zararlı otların ve istenmeyen diğer tür tohumlarının sayı olarak belirlenmesidir. Uluslararası tohum ticaretinde, zararlı ot tohumlarının ya da istenmeyen diğer tür tohumlarının olup olmadığını belirlemek için bu analize gerek vardır. Fizik analiz çalışmalarında kullanılan örnek miktarı kilogramda adet analizi için normal olarak yeterli değildir. Bu analiz için gerekli olan çalışma örneği miktarı, fizik analiz için gerekli olanın 10 katı (25000 adet) ve fakat 1000 g dan fazla olmamalıdır. Fizik analiz başlangıcında yarıya bölünüp bir tarafa ayrılan örnek, bu analizin çalışma örneğini oluşturur. Bu örnek net olarak tartılır. Daha sonra örnek içindeki farklı tür tohumları ayrı ayrı sayılır. Eğer bu analizlerde, bazı belirli türler aranıyorsa ve bu türlerden biri ya da tümüne ait tohumlara rastlanmış ise (örneği gönderenin isteğine uygun olarak) analiz durdurulur. Analiz sırasında: a) Söz konusu tohumluk çeşidinden olmayan diğer tür ve çeşitler, b) Diğer cinslerden olan ürün tohumları c) Yabancı ot tohumları d) Zararlı ot tohumları (Delice, pelemir, küsküt vb.) ayrı, ayrı sayılarak kilogramda adet olarak hesaplanır. 3

LABORATUVAR ÖRNEĞİ Çalışma örneğinin Alınması Saklanır Fizik Analizi (%) (Safiyet Analizi) Saf Tohumluk Diğer Urün Tohumları Yabancı Ot Tohumları Cansız yabancı madde Hatalı Durumlarda Kullanılır Kilo gramda adet analizi a) Söz konusu tohumluk çeşidinden olmayan diğer tür ve çeşitler, b) Diğer cinslerden olan ürün tohumları c) Yabancı ot tohumları d) Zararlı ot tohumları (Delice, pelemir, küsküt vb.) Saf Tohumluk ta yapılan analizler Çimlendirme testleri Ağırlık testleri Bin tane ağırlığ Hektolitre ağırlığı Nem testleri Çeşit ayırım testleri Canlılık testleri 4

Çimlendirme Testleri Çimlendirme testinin amacı, tohumun tarlaya ekim değeri hakkında bilgi edinmek ve farklı tohum partilerinin değerlerini karşılaştırmaktır. Tohum kontrol labarotuvarında kullanılan çimlendirme testleri uniform ve benzer olmalıdır. Normal olarak tarla koşullarının tekrar edilme olanağı bulunmadığı için, çimlendirme testlerinde bu koşulların kullanılması mümkün olmamaktadır. Bu nedenle, dış koşulların büyük kısmı ya da tamamının kontrol edildiği daha güvenli, hızlı ve tam çimlenme olanağı sağlayan uygun laboratuvar yöntemleri geliştirilmiştir. Standardize edilmiş olan koşullar, belli sınırlar içinde laboratuvarlarda tekrar elde edilerek tohumluk örnekleri ya da partileri arasındaki farklılıklar belirlenebilir. Çimlenme faktörleri Tohumun çimlenebilmesi için, uygun çevre koşullarının olması gerekir. Bu koşullar arasında yeterli miktarda sağlanmış su, uygun sıcaklık ve havadaki gazların karışımı kadar, bazı tohumlar için ışık yer alır. Bu koşullar yönünden istekler türler ve çeşitlere göre değişir. Çoğu kez bitki ve tohumların bulunduğu habitat içinde meydana gelen ekolojik koşullar ile çimlenme için gerekli çevresel istekler arasında ilişki bulunmaktadır. 1.Su Çimlenme sürecindeki ilk aşama suyun tohum tarafından alınması, bir başka deyişle suyun emilmesidir. Emme işlemi tohumun yapısı, tohum kabuğunun su geçirgenliği ve çevrede sıvı ya da gaz halinde bulunan suyun alınabilmesi olarak sayabileceğimiz üç faktörün kontrolündedir. Emme kolloid özellikleriyle ilişkili fiziksel bir olaydır. Tohumun canlılığı ile ilişkisi yoktur ve canlı ya da herhangi bir nedenle ölmüş olan tohumda da meydana gelir. 2. Gazlar Çimlenme olayı yaşayan hücreler ile ilişkilidir ve bu hücrelerden gerekli enerjiyi sağlar. Canlı hücrelerde enerji sağlayan olaylar oksijenli yada oksijensiz olarak meydana gelen oksidasyondur. Tohumların büyük kısmı %20 O2 ve % 0.03 C02 kapsamlı havada çimlenirler. 3. Sıcaklık Farklı tohumlar çimlenmeleri için farklı sıcaklık sınırlarına gerek duyarlar. Çok düşük ve çok yüksek sıcaklıklar tohumların çimlenmesini önler. Yükselen sıcaklık çimlenme hızını ya da çimlenme oranını artırmaz. 5

Belli tohumların çimlendiği sıcaklık sınırları optimum sıcaklık olarak dikkate alınır. Bunun alt ve üst sınırları çimlenmeyi geciktirir ve fakat önlemez. Optimum sıcaklık en kısa sürede en vüksek çimlenme oranını sağlayan sıcaklık olarak bilinir. Çimlenme minimum ve maksimum sıcaklıkları çimlenmenin olduğu minimum ve maksimum sıcaklıklardır. Farklı tohumların çimlendiği sıcaklıklar tohum kaynağına, çeşitlerin genetik farklılığına olduğu kadar tohumların yaşına da bağlıdır. Bazı tohumların aksine, diğer bazıları belli bir sıcaklık yerine çimlenmeleri için alternatif sıcaklık isteği gösterirler Örneğin pamukta tohumların çimlenmeleri 16 saat düşük, 8 saat yüksek sıcaklık koşullarında sağlanır. Tohumlar Sıcaklık C minimum optimum maksimum Zea Mays 9-10 32-35 40-44 Qryza sativa 10-12 30-37 40-42 Triticum aestivum 3-5 15-31 30-43 Hordeum sativum 3-5 19-27 30-40 Secale cereale 3-5 25-31 30-40 Avena sativa 3-5 24 30-40 Nicotiana tabacum 10 15 30 Delphinium 20-25 4. Işık Kültür bitkilerinin büyük çoğunluğunda tohumlar karanlık ya da ışık altında iyi çimlenme göstermektedir. Bunun aksine diğer bitkiler arasında ışığa karşı istek yönünden büyük farklılıklar belirlenmiştir. Tohumlar çimlenme sırasında ışık isteyenler ya da istemeyenler olarak sınıflandırılmaktadır. Günlük ışıklanma dahi çimlenmeye etkili olmaktadır, ışığın etkisi çiçeklenmede fotoperiyodun etkisinin benzeri olmaktadır. 6

Işık genellikle toprak yüzeyinde boldur. Hafif ya da kumlu topraklarda ışık toprağın kısa bir derinliğine kadar girer, daha derinde ise hızla kesilir. Ağır topraklara ışığın girişi çok zordur. Bu nedenle çimlenmeleri için ışık gereksinimi olan tohumların toprağa ekildiklerinde çimlenmeleri önlenir. Bu gibi tohumların toprak yüzeyine ekilmeleri gerekir. Çimlenmeleri ışık etkisiyle önlenen bitkilerin tohumları ise bir miktar toprakla örtülmelidir. Tohumların tamamen açıkta sürekli ışık etkisinde kalması çimlenmeyi önler. Bu gibi tohumlar kısmen örtülür ve günün belli bir döneminde kısa süre ışığın etkisine maruz kalırlar Çimlenme testinin uygulanması Çimlendirme testlerinde kullanılacak tohumlar, fizik analiz bölümünde açıklanan saf tohumluk kısmından ayrılır. Saf tohumluk kısmı iyice karıştırıldıktan sonra içinden 4 tekrarlamalı olarak 100 (400 adet) tohum sayılır. Tekrarlamalar tohumların büyüklüğü ve aralarında gerekli açıklığa bağlı olarak 50 ya da 25 tohumdan oluşan alt tekrarlara ayrılır. Sayılan tohumlar daha sonra nemli çimlendirme ortamı üzerine aralıklı olarak yerleştirilir. Yerleştirmede özen gösterilecek nokta, tohumların kolaylıkla çimlenebileceği, fidelerin sayılması ve uzaklaştırılmasından önce birbirine değmeyecek uzaklıkta olmasıdır. Bu açıklık aynı zamanda her hangi bir infeksiyonun yayılmasını önler. Ekimi yapılmış olan tekrarlamalar optimal çimlenme koşullarında çimlenmeye bırakılırlar. Burada eğer durgunluk halinin giderilmesi gerekiyorsa, ekim öncesinde ya da çimlenme süresince bu işlemler de yapılmış olur. Resmi çimlendirme testlerinde fungisid i1açlaması yapılmaz. Fidelerin ilk sayımı, fideler belli bir gelişme aşamasına ulaştığında yapılır. Fidenin büyümesi tamamen tohumda depolanmış olan bitki besin maddelerine bağlı olduğundan, bu maddelerin bitimine kadar çimin gelişmesi devam eder ve daha sonra çim çürümeye başlar. Sayım sırasında normal çimler çıkarılır ve sayılır. Çürümüş tohumlar ve parçalanmış tohumlar sayılarak ortamdan uzaklaştırılır ve böylece sayımda karışıklık önlenir. Çimlenmenin devamı süresince sayımlar, aynı şekilde yinelenir. Son sayımda sert tohum ve taze çimlenmemiş tohumlar da belirlenir. Eğer bazı tohumlar çimlendirme testi süresinin sonuna doğru çimlenmeye başlamış ise, test süresi uzatılmalıdır. Eğer test tekrarlamaları arasındaki farklılık, maksimum tolerans sınırların içinde ise, normal çimlenen tohumların ortalaması, çimlenme oranını verir. 7

İlk sayımlardan elde edilen veriler Çimlenme Hızı, son sayımlardan elde edilen veriler de Çimlenme Gücü olarak tohumluk hesaplarında dikkate alınır. Altlığın (Çimlenme ortamının) hazırlanması Çimlendirme testlerinde, laboratuvardaki çimlendirme olanaklarına tohumun boyutlarına ve tohum türünün ışık isteğine bağlı olarak kağıt, kum ve toprak çimlendirme ortamı (altlık) olarak kullanılabilir. Çimlenmede altlık olarak kullanılacak materyal toksik olmamalı, küf mantarları ve diğer mikroorganizmalardan ya da onların sporlarından arınmış, başka bir deyişle steril olmalıdır. Tohumun çimlenmesi için yeterli havalandırma ve suyu sağlanmalıdır. Çimlendirme istekleri yönünden çimlendirme altlığı, yeterli ve fakat fazla ıslak olmamalıdır. Ekimden sonra su kesilmelidir ve tohum etrafındaki havanın oransal nemi olabildiğince doyma noktasına yakın tutulmalıdır. Kağıt ve kumun ph sı 6.0-7.5 arasında bulunmalıdır. Çimlendirme ortamının ıslatılmasında musluk suyu kullanılır. Bu suyun asit, alkali, organik ve diğer maddelerden yeterince arınmış olması gerekir. Aksi durumlarda destile su ya da deiyonize su bu amaçla kullanılmalıdır. Çimlendirme testlerinde kullanılan altlıkların özellikleri şöylece özetlenebilir. Kağıt: Çimlendirme ortamı olarak kullanılan tüm kağıtlar gözenekli, yapı olarak çim köklerinin kağıt içinde gelişmesini önleyecek kadar ince yapılı olmalıdır. Çok sayıda tohum türü için kullanılan kağıt altlık ıslaklığı nemli kağıt parmakla sıkıldığında, parmak etrafında ince bir tabaka su bırakacak kadar olmalıdır. Tohumların çimlendirilmesinde kurutma kağıdı, sünger kağıdı ya da kağıt havlu kullanılır. Tohumlar kağıt üzerine tek tabaka, çok katlı ya da iki kağıt tabakası arasına alternatif olarak dizilir. Rulo kağıtlar, suyun fazlalığına çok gerek duyan tohumların çimlendirilmesinde en iyi ortamları oluşturmaktadır. Kum: Normal olarak tahıllar, bezelye ve fasulye gibi büyük tohumlar için altlık olarak kullanılır. Tohumların büyüklüğüne bağlı olarak, tohumlar ya kum üzerine ekilir ve üzerleri 10-20 mm kalınlığında gevşek kum tabakası ile örtülür. Ya da kum üzerine sıralanan 8

tohumlar, bastırılarak kum içine gömülür. Bu amaçla kullanılan kum, 0.05 0.8 mm çaplı olmalıdır. Eğer mümkün ise yabancı tohumları ve mikroorganizmaları öldürmek için yıkanmalı ve sterilize edilmelidir. Kuma eklenecek su miktarı tohumların özelliklerine ve büyüklüğüne bağlıdır. Fakat kullanılacak su miktarı, kumun optimum havalanmasını önlememelidir. Mısır ve büyük tohumlu baklagiller için kum, su tutma kapasitesinin yaklaşık % 60 ı kadar ıslatılmalıdır. Diğer birçok türde, kum doyum noktasının yaklaşık % 50 sine kadar suyla ıslatılmalıdır. Kumun üst ve alt tabakaları iyi gaz değişimi sağlamak için gevşek bırakılmalıdır. Toprak: Kağıt ve kum ortamlarda çimlendirildiklerinde, çimlerde (fidelerde) fitotoksik belirtiler meydana geliyorsa bu kez toprak ya da yapay kompost (saksı harcı) çimlendirme ortamı olarak kullanılır. Toksik maddeler topraktaki humus kompleksi tarafından absorbe edilir ve bu gibi tohumlardan normal çim meydana gelir. Toprak testleri, belirsiz koşullarda çimlerin değerlendirilmesi için de kullanılır, ancak toprağın standardize edilmesi çok güç olduğundan rutin çimlendirmeler için toprak, altlık olarak önerilmez. Aksi durumlarda test sonuçları arasında büyük farklılıklara neden olur. Toprağa eklenecek su miktarı, parmak arasında sıkıldığında kolaylıkla dağılabilecek toprak kesekleri oluşturacak kadar olmalıdır. Toprak çimlendirme ortamı da kum ortam gibi hazırlanmalıdır. 9

Çimlenmeyi uyarıcı uygulamalar: Çok çeşitli nedenlerle (örneğin fizyolojik durgunluk, sert tohumluk, önleyici maddeler) çok sayıda sert ve taze tohum, çimlenme testi sonuna kadar çimlenmez. Kuru depolama: Normal olarak kısa durgunluk süreli tohumların çimlendirme öncesinde kuru bir yerde kısa süre depolanması amaç için yeterlidir. Ön üşütme: Tohumlar istenen çimlenme sıcak1ığına konulmadan önce, nemli çimlenme ortamında 5-10 C gibi düşük sıcaklıklarda bekletilir. Ön soğutma süresi 1-7 gün arasında değişiklik gösterir. Fakat ağaç tohumları çoğunlukla daha uzun süre (2 hafta-12 ay) ve daha düşük sıcaklıklara (1-5 C) gerek gösterir. Potasyum nitrat: Çimlenme altlığı KNO3 ın % 0.2 Iik (1 litre suya 2 g. KNO3) çözeltisi ile ıslatılır. Daha sonraki ıslatmada su kullanılır. Ön ısıtma: Çimlenme için hazırlanan tekrarlamalar, daha önce 30-35 C yi geçmeyen sıcaklıkta serbest hava akışında 7 gün süreyle ısıtılır, Bazı tropik ve subtropik türler için ön ısıtma sıcaklıkları 40-50 C olarak kullanılmalıdır Işık: Tohumlar alternatif sıcaklıklarda çimlendirildiğinde; yüksek sıcaklık döneminde 24 saatlik süre içinde 8 saat süreyle ışığın etkisinde bırakılır. Işık yoğunluğu beyaz lambadan sağlanan yaklaşık 750-1250 lux arasında değişmelidir. Bu uygulam.a bazı tropik ve subtropik otlar için önerilmektedir. Gibberellik asit (GA3): GA3 yöntemi endogen olarak GA3 oranı düşük tohumlar için önerilmektedir. Hava geçirmeyen polietilen zarflar: Standart test sonucunda yüksek oranda çimlenmeyen taze tohum saptandığında (Trıfolium spp. de olduğu gibi), hava geçirmeyen uygun büyüklükteki zarflar içinde testlerin yenilenmesi, çoğunlukla tohumları çimlenme için uyarır. 10

Sert tohumluluğun giderilme yöntemleri Çok sayıdaki türde sert tohum oluşur ve bunların oranı çimlenme raporlarında gösterilir. Ancak çimlenme testi öncesinde uygulanacak bazı özel yöntemler bu sorunu çözebilir. Şişirme: Sert kabuklu tohumlar, 24-48 saat süreyle su içinde bırakıldıklarında yada Acacia spp. tohumlarında olduğu gibi, hacminin üç katı kaynamaya yakın su içinde soğuyuncaya kadar bırakıldıklarında, çimlenme gösterirler. Şişirme işleminin hemen sonrasında çimlenme testi uygulanmalıdır. Mekanik zedeleme: Tohum kabuğunun dikkatlice çizilmesi, zımparalanması yada parçalanması durgunluğun kırılması için yeterli olmaktadır. Bu işlemlerin yapılması sırasında çimi meydana getirerek olan embriyoya zarar vermekten kaçınılmaktadır. Bu yönden tohumun en uygun tarafı, kotiledonların üzerindeki uç kısımdır. Asitle parçalama: Bazı tohum türlerinde tohumların konsantre sülfirik asit (H2SO4) içine daldırılması etkili olmaktadır. Tohumlar, tohum kabuğu incelinceye kadar asit içinde bırakılır. Bu süre birkaç dakikadan bir saate kadar değişir. Bu işlemden sonra tohumlar çimlenmeye konulmadan önce musluk suyu ile iyice yıkanmalıdır. Testlerin değerlendirilmesi Deneme sonuçlarının üniformitesi üzerinde normal çim olarak kabul edilenlerin doğruluk derecesi çok etkili olmaktadır. Çimler yalnızca gelişme aşamasında ve çimlerin besin maddelerinin depolandığı endosperm, perisperm ya da kotiledonlardan çıkmadan az önce normal ve anormal olarak ayırt edilemezler. Bir testte değerlendirmeye giremeyen çim, uygun koşullar altında iyi kaliteli kum ya da topraktan yapılan testlerde iyi sonuç verebilir. Bu nedenle normal ve anormal çimlerin ayırdedilmesi çok önemlidir. 11

Normal çimler: İyi kalite toprakta uygun su, sıcaklık ve ışık koşulları altında yetiştirildiğinde, büyümesine devam eden çimlere Normal Çim denir, Normal çimler aşağıdaki gibi üç grup altında toplanmaktadır. Eksiksiz çimler: Tüm temel organları iyi gelişmiş, tam ve sağlıklı olan çimlerdir. Bunlarda kök sistemi kuvvetli gelişmiştir. Uzun ve ince yan kökler, çok sayıda kök tüyleriyle kaplı ve ucu sivridir. Test süresince ikinci derece kökler oluşturur. Tek çeneklilerde bir kotiledon, çift çeneklilerde ise iki kotiledon vardır. Ilk yapraklar yeşil ve açılmış, tepe tomurcukları farklı türlere göre gelişme farklılığı gösterir. Buğdaygillerde, iyi gelişmiş ince bir koleoptil içinde uca doğru büyüyen ve kın içinden çıkmış yeşil yaprak görülür. Hafif hasarlı çimler: Yapay ortamlarında çimlendirildiklerinde temel organlarında hafif zarar görülen ve fakat aynı testteki eksiksiz çimler gibi dengeli gelişme gösteren sağlıklı çimler bu gruba girer. İkinci infeksiyonlu çimler: Tohumun infeksiyon kaynağı ebeveyn tohum değilse ve çimin tüm temel kısımları mevcut ise, mantar ya da bakteriler tarafından ciddi şekilde bozulmuş çimler normal olarak kabul edilir. 12

Anormal çimler: İyi kaliteli toprak ve uygun su, sıcaklık ve ışık koşulları altında yetiştirildiğinde, normal bitki geliştiremeyen çimlere Anormal Çim denir. Aşağıda açıklanan çimler, anormal çim olarak sınıflandırılır. Zarar görmüş çimler: Bir temel organı (epicotyl-sapcık, hypoctoyl ya da kök dokuları) eksik ya da kötü ve düzelmeyecek şekilde zarar görmüş, gelişmesi beklenmeyen çimlerdir. 13

Deforme olmuş ya da dengesiz çimler: Zayıf gelişmiş çimler, fizyolojik olarak tahrip olmuş ya da temel yapıları deforme olmuş ya da kaybolmuş çimlerdir. Çürümüş çimler: temel yapılarından bir kısmi primer infeksiyon sonucu hastalıklı ya da çürümüş ve normal gelişmesi önlenmiş çimlerdir. Anormal çimlenmenin nedenleri 1. Düşük canlılık: Genelde nemli ve yüksek sıcaklıklarda depolanmış tohumluklarda çimlenme yavaştır. 2. Patojen organizmalarla infekte olma: Tohum belli patojenlerle infekte olduğu halde çimlenmeye başlar. Fakat bu patojenlerin etkisiyle çimin bazı kısımları parçalanır ya da zarar görür. Ancak bu gibi anormallikler bizzat tohum üzerinde bulunan patojenlerden değil de test sırasında çevreden bulaşmış ise bunlar normal, çim sayılırlar. 3. Mekanik zarar görme: Tohumlardaki mekanik zarar, hasat, harman ve çeşitli temizleme işlemleri sırasında meydana gelir. Bu tip zararlar, özellikle yemeklik tane baklagiller, yer fıstığı, çavdar, ayçiçeği, şeker pancarı vb. tohumlarda görülür. 4. Böcek zararı: Bu gibi tohumlar eksik organlı ya da çok zayıf çimler meydana getirir. Bu yönden yemeklik tane baklagil tohumlarında Bruchus zararı, farklı tahıllarda görülen ambar zararlıları ekonomik öneme sahiptir. 5. Tohumların ilaçlanması: Organik civalı preparatlar gibi toksik etkili fungisitlerle ilaçlanan tohumlarda anormal çimlenmeler ortaya çıkabilir. Yapay ortamlarda yetiştirilen çimlerde, büyüme bodurlaşır, kök ve sürgünler kısa-kalın olur. İlacın kullanılma dozu fazla ve ilaçlı tohum kuru ve serin koşullarda saklanmışsa bu tip çimlenmelere neden olur. Zarar çok ise fidenin temel organlarından bazılarının öldüğü de görülmektedir. Çimlenmeyen tohumlar Sert tohumlar: Yaygın olarak Leguminosae familyasından türlerde ve fakat diğer familyalarda da görülür. Bu tip tohumlar çimlenme koşulları altında su alamaz ve sert olarak kalırlar. Taze tohumlar: fizyolojik durgunluk sonucu oluşur, çimlenme koşulları altında su alırlar fakat daha sonra gelişmeleri bloke olur. Ölü tohumlar: Ölü tohumlar genellikle yumuşak, rengi değişmiş, küflenmiş olurlar ve çim gelişmesi göstermezler. Diğer sınıflar: Boş tohumlar, embriyosuz tohumlar ve böcek yemiş tohumlar bu sınıfa girerler. 14

Çimlendirme aletleri Çimlendirme testlerinde kullanılacak çimlendirme aletlerinin özellikleri şöyle sıralanabilir: 5-35 C arasında sabit ya da alternatif sıcaklık sağlamalı, sıcaklık tolerans sınırları 1 C den fazla olmamalı, hızla sıcaklık değiştirebilen (10-30 C için, 1 saatten az süre), doyma noktasına çok yakın oransal nem sağlamalı; sıcaklık ve oransal nem oranını etkilemeyen uygun aydınlatma olanağı olmalı, otomatik kontrollu ve ayarlı, üniteleri kolaylıkla değişebilmeli yada onarılabilen ve kolay temizlenebilmelidir. Çimlendirme kabinleri: Çimlendirme kabinleri sabit ya da hem sabit ve hem de alternatif sıcaklık ekipmanı ile donatılmıştır. Bunlar açık tohum yatağında tohum çimlenmesi için su bulunan ıslak kabinler ya da çimlenme ortamına su sağlandığı kuru kabinler olabilir. Çimlendirme testlerinde ıslak kabinler çok uygun ve kuru kabinlerden çok pahalıdır. Sıcaklık ve ışık bu gibi kabinlerde otomatik olarak kontrol edilir. Jacobsen ya da Kopenhag tablası: Bu özel kap kurutma kağıdı üzerinde tohumların yerleştirilebildiği tablalardan oluşur. Bu tablalar üzerindeki delik ya da boşluklardan sarkıtılan emme fitilleri ile altındaki su havuzuyla, bağlantılıdır. Böylece kurutma kağıtları üzerindeki tohumlara, sürekli olarak nemli ortam sağlanır. Kurumayı önlemek için tohum 15

yatağı, tepesinde küçük bir delik bulunan cam fanus ile kapatılır. Bu delik, fazla buharlaşmayı önler ve havalandırmayı Sağlar. Sıcaklık dolaylı olarak, kabın dibindeki suyun ısıtılıp soğutulması ya da doğrudan ekim yapılan tablanın otomatik ısıtılmasıyla sağlanır. Işıklanmayı sağlamak amacıyla tüm kab doğal ya da yapay ışık kaynağının etkisine bırakılır. 16

Çimlendirme odaları: Bu odalar sabit ya da sabit ve alternatif sıcaklık sağlama olanakları ile donatılmıştır. Odalar ıslak ya da kuru ve ışıklı ya da ışıksız olabilir. Yapım ve koruma giderleri yönünden nemli odalar pahalıdır. En ucuz ve kullanışlı odalar, sıcaklığı havalandırma cihazı ile kontrol edilen ve çimlenme ortamının kuruması önlenen odalardır. Odalar rafla donatılır, fakat alternatif sıcaklık ya da ön soğutma gerektiğinde hareketli arabalar bir odadan diğerine taşınmayı çok kolaylaştırır. 17

Sürme hızı ve sürme gücü Laboratuvarda uygulanan çimlenme değerleri ile ekilen tohumların topraktan çıkabilme değerleri arasında, başka bir deyişle sürme değerleri arasında farklılık vardır. Özellikle tohumluk eski ya da kötü hava şartlarında hasat edilmiş, tohumlar cılız ya da hasat harman süresinde hafif zarar görmüş ise; laboratuvar koşullarında iyi çimlenme gösterdikleri halde, tarlada yetersiz çıkış durumu ile karşılaşılabilir. Bunun nedeni, topraktaki mantarların çimin gelişmesine engel olmasıdır. Tohumların gerçek ekim değerlerini- belirleyebilmek amacıyla tarla koşullarına benzer ortamlarda yetiştirilip, belli bir derinlikten çimlenip sürgün verebilme gücünün belirlenmesi gerekmektedir. İşte bu amaçla sürme denemeleri yapılır ve tohumun sürme hızı ile gücü saptanır. Sürme denemelerinde yaygın olarak uygulanan yöntem, 0.5-0.1 mm. çapındaki kuma, 3 cm derinlikte ekilen tohumların belli bir süre sonunda çimlenip yüzeye çıkanlarının sayıca belirlenmesidir. Normal oda sıcaklığında üzeri kapalı olarak çimlenmeye bırakılır. Belli süreler sonunda sayım yapılır. Çimlenme testlerinde olduğu gibi, saf tohumluktan ayrılan 4 x 100 tohumla yapılan sürme denemelerinde, ilk sayımda toprak yüzeyine çıkmış olan çimlerin % de ortalaması sürme hızı; son sayımda tespit edilen %de ortalama değer de sürme gücü olarak belirlenir. İlk ve son sayımlar tahıllarda 7. ve 12. günlerde yapılmaktadır. Genellikle çimlenme değeri için verilen son sayım günü, sürme için ilk sayım günü olarak kabul edilir. Bundan bir hafta sonra da son sayım yapılır. 18

Bulunan süre değerleri normal koşullarda çimlenme değerlerinden daha düşüktür. İ. Genç in yapmış olduğu araştırma sonuçlarına göre elde edilen çimlenme, sürme ve tarlalardaki sürme oranları aşağıda gösterilmiştir. Tohum türü Çimlenme Gücü % Sürme Gücü % Tarlada Sürme % İki sıralı arpa Makarnalık buğday Topbaş buğday Ekmeklik Buğday 97 93 93 91 95 91 90 87 88 84 79 74 Çizelgeden de anlaşılacağı üzere, sürme gücü değerleri tarla koşullarındaki çıkış değerlerine daha yakındır. Bununla birlikte her üç değer arasında da önemli bir ilişki vardır. Çimlenme ya da sürme gücü yüksek olan tohumlardan tarlada daha iyi bir çıkış beklenebilir. Yukarıda açıkladığımız değerler, tohumluk hesabında şu şekilde dikkate alınmalıdır: a) Tohumluk aynı yılın ürünü, taneler dolgun ve ekim zamanında yapılıyorsa, tohumluk hesabında çimlenme gücü dikkate alınmalıdır, ekim geç yapılıyorsa, tohumluk hesabında çimlenme hızı dikkate alınmalıdır. b) Tohumluk aynı yılın ürünü, taneler cılız ya da tohumluk geçmiş yılın ürünü ise, zamanında ekim yapıldığında sürme gücü, geç ekilişlerde sürme hızı değerleri tohumluk hesabında kullanılmalıdır. 19

Tohumluklarda Uygulanan Laboratuvar Standartları Bu konuda uygulanan standartlar çizelgelerde özetlenmiştir. Tohum T. Faktörler Orijinal Anaç Sertifikalı Kontrol Edilmiş Saf tohumluk (en az %) 98 97 97 97 Cansız yabancı mad. (en çok %) 2 3 3 3 Buğday Arpa Yulaf Çavdar Diğer mahsul toh. (en çok Kg/ad) 2 6 40 50 Ot tohumları (en çok Kg/adet) 8 16 50 60 Zar. ot tohumları (en çok Kg/adet) 0 0 0 4 Diğer çeşitler (ençok Kg/adet) 2 10 50 150 Toh. geçen hastalık (ençok kg/ adet) 2 4 10 10 Çimlenme (en az %) 85 85 85 85 Saf tohumluk (en az %) 98 98 97 97 Cansız yabancı mad. (en çok %) 2 2 3 3 Diğer mahsul toh. (en çok Kg/ad) 0 0.1 0.1 0.1 Çeltik Ot tohumları (en çok Kg/adet) 0.1 0.1 0.1 0.1 Diğer çeşitler (ençok Kg/adet) 10 50 300 400 Kırmızı Çeltik (ençok kg/ adet) 20 150 300 300 Çimlenme (en az %) 80 80 80 80 Saf tohumluk (en az %) 98 98 97 96 Mercimek Cansız yabancı mad. (en çok %) 2 2 3 4 Diğer mahsul toh. (en çok Kg/ad) 0 10 20 30 Ot tohumları (en çok Kg/adet) 10 20 30 40 20

Zar. ot tohumları (en çok Kg/adet) 0 6 10 20 Diğer çeşitler (ençok Kg/adet) 2 10 50 150 Tohumla geçen hastalık (ençok kg/ adet) 2 6 10 15 Çimlenme (en az %) 90 90 85 85 Ağırlık Testleri 1. Biıı tane ağırlığınııı belirlenmesi Bu işlem, laboratuvara gönderilmiş olan temsili örnekte her bin adet tohumun ağırlığını belirleme işlemidir. Bin tane ağırlığı önemli bir kalite faktörü olup verim ile ilişkilidir. Tohumluğun bin tane ağırlığı ne kadar yüksek olursa verim de o kadar fazla olmaktadır. Ayrıca bin tane ağırlığı birim alana atılacak olan tohumluk miktarının belirlenmesinde kullanılan bir faktördür. Birim alana atılacak tohumluk miktarının belirlenmesinde kullanılan formül de olduğu gibi, bin tane ağırlığı (BTA), ürünlerde dikkate alınan üç önemli verim öğesinden birisidir. Tohumluk miktarı (kg/da): M2 de istenen bitki sayısı (adet) x BTA x 10 Fizik değer (%) x Biyolojik değer (%) Tohumlukların bin tane ağırlıklarının çalışma örneğinin saf tohumluk kısmından 8 x 100 adet tohum sayılır ve ayrı ayrı 0.01 g. duyarlıkta tartılır. Daha sonra sekiz tartımın ortalaması alınıp l0 la çarpılarak tohumluğun bin tane ağırlığı g olarak belirlenir. 21

2. Hektolitre ağırlığının belirlenmesi Hektolitre ağırlığı tanenin dolgunluğu hakkında bilgi vermesi yönünden aranan ve özellikle de tahıllar için dünya standartlarında sınıfları ayırmada esas olan, kalite ölçütlerinden biridir. Tanenin dolgunluğu hakkında bilgi vermesi nedeniyle değirmencilikte de aranan bir kalite faktörüdür. Bu analiz 1/4 litrelik ya da 1 litrelik hektolitre terazileri ile belirlenir. 1/4 litrelik terazilerin kullanımı daha yaygındır. Analiz yapılırken önce terazinin dengesi kontrol edilir. Bu amaçla terazinin bir tarafına ağırlığı içinde olmak üzere ölçü silindiri, diğer tarafına da bunları dengeleyen ağırlık asılır ve dengesi kontrol edilir. Daha sonra ölçü silindiri teraziden çıkarılıp, kutu üzerindeki özel yerine monte edilir. Bıçak, ölçü silindiri üzerindeki yerine takılır, Dolu ölçü silindiri terazide tartılır. Bu işlem en az 3 tekrarlamalı olarak yapılır ve 3 tartının ortalaması alınır. Bulunan bu ortalama değer, 1/4 litrelik terazilerde 400; 1 litrelik terazilerde de 100 ile çarpılarak, ya da ilgili çizelgeler kullanılarak örneğin hektolitre ağırlığı bulunur. 3. Nem Analizi Tane nemi, tohumlukların kalitesi ve canlılık süresini etkileyen çok önemli bir faktördür. Hasat sırasında tanenin yüksek nem içermesi hasat zararlarına karşı tanenin zayıflığını artırır. Daha sonra, depolama süresinde yüksek nem kapsamı, tohumun canlılığının çok hızlı azalmasına neden olur. Çünkü bu koşulda küf gelişmesi, sıcaklık zararı, yaşlanma ve büyük ölçüde böcek zararı oluşur. Bu nedenle hasat sonrasında tohumluğun nem kapsamının bilinmesi ve gerekiyorsa yapay olarak kurutulması çok önemli bir konudur. Hasat sırasında tane nemi tohumlukların nakli, kurtulması, depolanması, tohum canlılık süresinin belirlenmesi ve tohum ticareti yönünden önemlidir. Ayrıca verim denemelerinde çeşit verimlerinin karşılaştırılmasının sağlıklı yapılabilmesi için tanedeki nem oranının bilinmesi gerekir. Tohumluk ticareti; tohum tiplerine bağlı olarak belli oranda nem kapsamına duyarlıdır. Nem analizinin amacı, tohumluk partisinin nem kapsamını belirlemektir. Bu nedenle, alınacak örnek başlangıçtaki nem kapsamını koruyacak biçimde, nem geçirmeyen metal ya da plastik kaplar içinde paketlenmelidir. 22

Nem analiz yöntemleri 1. Düşük sabit sıcaklık fırın yöntemi Kurutma Kapları kapakları ile birlikte tartılır. İyi karıştırılmış örneklerden 5.0 g lık iki örnek ayrı kaplara konur. Kutuların kapakları kapatılarak tekrar tartılır. Önceden 103±2 C ısıtılmış olan fırında kapakları açık olarak 17±1 saat süre ile kurutulur. Kurutma sonunda kapakları kapatılır, 30-45 dak. Soğutulur ve tartılır. Tartım sırasında ortam neminin 70 C olması gerekir. Sabit Sıcaklık yöntemi ile nem tayini yapılacak türler. Soğan türleri Keten Susam Ketencik Kolza Yerfıstığı Hintyağı Hardal Soya Pamuk 2 Yüksek sabit sıcaklık fırın yöntemi Yöntem düşük sabit sıcaklık fırın yönteminden şu farklılıkları içerir: Örnekler, mısırda 4 saat, tahıl türlerinde 2 saat ve diğer tüm türlerde bir saat süreyle 130-133 C sıcaklıktaki fırında kurutulur. Tartı işlemleri sırasında laboratuvanın oransal nemine ilişkin özel bir koşul yoktur. Nem kapsamı (M) aşağıdaki formülle bir hane yürütülerek hesaplanır. M2 M3 (ağırlık kaybı ) M=----------------------------------------------- x loo M2 M1 (Tohumun başlangıç ağırlığı) M1 = Boş kurutma kabının kapaklı ağırlığı M2 = Kurutma öncesinde tohumlar, kurutma kabı ve kapağının ağırlığı M3 = Kurutma sonucunda tohumlar, kurutma kabı ve kapağının ağırlığı İki tekrarlama arasındaki fark % 0.2 den fazla olamaz. Olduğu takdirde analiz iki tekrarlama halinde yinelenir. Ön kurutma yapılmış örneklerde tekrarlamalar arasındaki farklılığın % 1 etrafında olması gerekir. 23

Yüksek sabit sıcaklık fırın yönteminin kullanılacağı bitki türleri Dereotu Çim Arpa Domates Pancar Yonca Brom Tütün Kenevir Taş yoncası Kimyon Korunga Nohut Çeltik Hindiba Haşhaş Kabak Fasulye Köpek dişi Buğday Havuç Mısır Karabuğday Fiğ Yulaf Marul 3. Destilasyon yöntemi Bu yöntem, ağaç türlerine ilişkin tohumlarda (Abies spp., Cedrus spp., Fagus spp., Picea spp., Pinus spp. ve Tsuga spp.) uygulanmaktadır. 4. Hızlı yöntemler Elektrikli nem analiz cihazları, hızlı nem analizleri için yaygın biçimde kullanılmaktadır. Hızlı yöntem olarak kullanılan bu aletlerin her bir tür için standart havalı-fırın yöntemiyle kalibre edilmesi gerekmektedir. Genellikle bu ölçüm aletleriyle elde edilen değerler, fırın yöntemiyle elde edilen değerlerden daha az güvenlidir. Çünkü bu aletler çok hassas ölçüm yapmamaktadır. Sık sık kalibre edilmiş olan ölçü aletleri yalnızca yaklaşık nem kapsamının belirlenmesinde uygun olmaktadır. Son yıllarda nem analizinde geliştirilmiş olan elektrikli cihazlar (protatif ya da sabit) da kullanılmaktadır Tablo 9. ISTA kurallarına göre Rutubet analizi yapılması için Öğütülmesi zorunlu bitki türleri Latince adı Türkçe adı Latince adı Türkçe adı Amorpha friticosa Yalancı çivit Oryza sativa Çeltik Arachis Hypogaea Yerfıstığı Phaseolus spp. Fasulye Avena spp. Yulaf Pisum sativum) Bezelye Cicer arientinum Nohut Ricinus communis Hint yağı Citrullus lanatus Karpuz Secale cereale Çavdar Fagopyrum esculentum Kara Buğday Sorghum spp. Sorgum Glycine max Soya Triticum spp. Buğdaygiller Gossypium spp. Pamuk Vicia spp. Fiğ Hordeum vulgare Arpa Vigna spp. Börülce Lathyrus spp. Mürdümük Zea mays Mısır Lupinus spp. Acı bakla 24

ÇEŞİT AYIRIM TESTLERİ Bitki ıslahındaki hızlı gelişmeler, değişik iklim ve toprak koşullarına uyum gösteren, hastalıklara dayanıklı ve kaliteli ürün veren çok sayıda bitki çeşidinin geliştirilmesini sağlamıştır. Sonuçta çeşit sayısının her geçen gün artış göstermesi, birbirine çok benzeyen bitki çeşitlerinin kullanılmasına neden olmuştur. Bu durum, tarlada ve tohumluk laboratuvarlarında çeşitleri birbirinden ayırma güçlüklerine neden olmuştur. Onceleri birkaç özelliğin kontrolu ile birbirinden kolaylıkla ayırd edilen çeşitler, günümüzde basit yolla ayrılamamaktadır. ÇEŞİT SAFLIĞININ KONTROLÜ- Tescil edilen çeşit piyasaya sunulmadan önce yeterli tohum stokları sağlamak için ikinci aşama olan çoğaltma aşamasına gelir. Bu aşama tohumluğun üretimi ve çoğaltılmasından işleme ve pazarlanmasına kadar olan bir süreçtir. Tohumluk programlarında öngörüldüğü gibi çoğaltma aşaması sertifikasyon kurallarıyla kontrol edilir. Sertifikasyon, piyasaya sunulması için çoğaltılmış tohumun genetik saflığını ve çeşide özgü özelliğini koruduğunu gösteren kontrol ölçüsüdür. Tohum stoku yeterli genetik saflığa sahipse pazara sunulur. Ancak sertifikasyon sisteminde bu kurallar dizisine rağmen tohumluğun çoğaltılması aşamasında değişik nedenlere bağlı olarak çeşit özelliklerinde bazı faktörlere bağlı olarak değişim olması doğaldır. Bu faktörler; *Özellikle açık tozlanan türlerde çeşitler arası tozlanma *Değişik etkilerle oluşan mutasyonlar, *Hasat ve işleme ekipmanlarının iyi temizlenmemesi sonucu oluşan mekanik karışımlar, *İşleme, paketleme ve etiketleme sırasında yapılan hatalar, *Doğal adaptasyon yerleri dışında üretimi (toprak, iklim, fotoperiyod vs) ile gelişme farklılıkları ve genetik kayma, *Hastalık ve zararlıların selektif etkileridir. Bu belirtilen faktörlerden tohum üretimi açısından en önemlileri işleme sırasındaki mekanik karışım ve hatalar, yabancı tozlanmayla genetik karışım, hastalık ve zararlıların selektif etkileriyle çeşit farklılığıdır. 25

Çeşidin ıslah edilip tescil edilmesinden çoğaltılıp pazarlanması aşamalarında genetik karışımları önlemek ve çeşitleri tanımlamak amacıyla çeşit tanısı ve saflık testleri yapılır. Bir çeşidin genetik saflığı ve çeşit özelliklerinin belirlenmesi için kullanılan testlerde bitki veya tohumun -morfolojik, fizyolojik, sitolojik ve kimyasal- kalıtsal karakterleri kullanılır. Çeşit tanılamasına yönelik kullanılacak yöntemler, ISTA tarafindan yayınlanmış Çeşit Testleri Kitabında (ISTA Handbook of Variety Tests) ve UPOV un yayınladığı Rehberde bulunmaktadır. ISTA nın kitabında farklı kalıtsal karakterlerin kullanımına yönelik testler ve bunların kullanıldığı tür ve çeşitler belirtilmektedir. UPOV un çeşit belirleme kriterleri ise üye ülkelerinin alt yapısı elektroforez gibi pahalı yöntemleri kullanma alt yapısına sahip olmadığı için morfolojik ve fizyolojik karakterlerdeki farklılığa dayanmaktadır. UPOV çeşit tanımlamasında kullanılabilecek Çeşit Tanımlamaları hazırlamışlardır. Bunlar türler bazında bitkinin gelişim döneminde belirlenen stabil morfolojik karakteri içermektedirler. 26

Çeşit tanılaması ve genetik saflığı belirlemeye yönelik kullanılacak yöntemlerin; hızlı ve kolay, düşük maliyetli, değerlendirmesi açık, tekrarlanabilirliği yüksek olması istenir. Agrawal (1987), çeşit saflığı kontrol yöntemlerini 3 grupta toplamıştır: A) LABORATUVAR TESTLERİ 1. Tohumların Morfolojik Özelliklerinin Değerlendirilmesi 2. Tohum Kabuğunun Anatomik İncelenmesi 3. NUV Işınları Uygulaması 4. Fenol Testi 5. Sodyum Hidroksit Testi (NaOH) 6. Potasyum Hidroksit Testi (KOH) 7. Peroksidaz Testi 8. Moleküler Teknikler (Elektroforez Yöntemi) B) BÜYÜME KABİNLERİ VEYA SERA TESTLERİ 1. Hızlandırılmış Büyüme Testi 2. Mevsim Koşullarını Değiştirme 3. Besin Maddesi Uygulamaları 4. Herbisit Zararlanması 5. Fidelerde Renklenme 6. Başaklanma ve Çiçeklenme C) TARLA PARSEL TESTLERİ 27