Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle lgili Çal malar 237 Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle lgili Çal malar Ferruh A CA Bu bildiride, ba lang c ndan günümüze, Uygur Türklerinden kalan ve ço unlu u Maniheist ve Budist çevrelerde yaz lm metinlerden olu an Uygur Türkçesi dönemi ile ilgili yap lm çal malar ele al nacak ve bu çal malar n günümüzde geldi i nokta üzerine bir de erlendirmede bulunulacakt r. Maniheist ve Budist Türkçe metinlerle ilgili bugüne kadar yap lm çal malar; metinlerin yay mlanmas, dönemle ilgili gramer çal malar ve leksikolojik çal malar olmak üzere üç ayr alanda yap lagelmi tir. Maniheist Türkçe metinlerin yay m günümüzde hemen hemen tamamlanm olsa da Budist çevreden kalan metinlerin tümüyle yay mland n söyleyemeyiz. Mesela Altun Yaruk gibi hacimli Budist Türkçe metinlerin Berlinde muhafaza edilen fragmanlar hâlâ yay mlanmay beklemektedir. Bunun gibi çe itli koleksiyonlarda yay mlanmay bekleyen Budist külliyata ait fragmanlar bulunmaktad r. Bildirinin s n rlar, dönemle ilgili yap lm bütün çal malar zikretmeye imkân veremeyece i için, tek tek ele al nmayacak, hacimli eserlerin ya da Uygur Türkçesi aç s ndan dönüm noktas nda bulunan metinlerin yay mlar üzerinde durulacak, buna kar l k gramer ve leksikolojik çal malar mümkün oldu u kadar ayr nt l de erlendirilmeye çal lacakt r. Tar m havzas nda ço unlu u Maniheist ve Budist çevrelerde yaz lm Türkçe metinlerin ke fi, t pk Türk runik harfli yaz tlar n bulunu u gibi, bir anlamda tesadüfün sonucudur. Do u Türkistandaki Uygur, So d, Sanskrit ve Toharca gibi dillere ait fragmanlar n bulunu u, bölgeye daha sonra yap lacak olan ara t rma gezilerinden önce, bu bölgede bulunan bat l görevlilerin vas tas yla gerçekle mi tir. 1890 y l nda, Do u Türkistan n Kuça ehrinde iki Türk köylüsü taraf ndan bulunan ve üzerinde yaz lar n yer ald kay n a ac kabu u, bölgede bulunan ngiliz subaylardan Bowere sat l r. Bower sat n ald kay n a ac kabu una yaz lm bu metni, hemen Dr., Osmangazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat Bölümü.
238 I. Türkiyat Ara t rmalar Sempozyumu Bildirileri ilgili yerlere teslim eder ve 4. yüzy l Sanskritçesine ait bir metin oldu u anla l r. Yine 1892 y l nda, Frans z seyyah Dutreuil de Rhin, Hotanda ba ka bir eser bulur. Bu eser de 2. yüzy la ait Sanskritçe bir metindir (Arat 1987: 508). Tesadüf sonucu bulunan bu iki metin, bat l ara t rmac lar n bütün dikkatlerini bölgeye çevirmi, birçok ülke olu turdu u ara t rma ekipleriyle bölgede eser aramaya koyulmu tur. Finliler, Ruslar, ngilizler, Almanlar, Japonlar, Frans zlar ve Çinliler, 20. yüzy l n ba lar nda heyetler hâlinde bölgede ara t rmalar yapm lard r. Do u Türkistana ilk giden ara t rma ekipleri Finliler ve Ruslard r. 1898 y l nda bölgeye giden Otto Donner ba kanl ndaki Fin ara t rma ekibi, pek de ba ar l olamam t r. Ancak ayn y l bölgeye giden Ruslar, baz yazmalar bularak Rusya limler Akademisine götürmü lerdir. 1889-1990 y llar nda, M. V. Pevtsov ve beraberindekiler, baz Türkçe yazmalar bulurlar. Rusya limler Akademisindeki yazmalar n büyük bir bölümü, yakla k 4.073 parça, N. N. Krotkov taraf ndan bulunur (Elverskog 1997: 2). Ruslar taraf ndan bulunan yazmalar n say s, daha sonra S. S. Oldenburgun 1909-1910 ve 1914-1915, S. E. Malovun 1909-1911 ve 1913-1914 y llar ndaki gezilerinin sonucunda bulunan metinlerle artm t r. Malov, ilk ara t rma gezisinde, Altun Yaruk adl Budist metnin 1687 y l nda istinsah edilen geç nüshas n da bulmu tur. Ruslar taraf ndan bulunan metinler, bugün St. Petersburgdaki Vostokovedenija koleksiyonunda muhafaza edilmektedir. Do u Türkistana Ruslar n hemen ard ndan ciddi anlamda giden ara t rma heyeti, ngilizlere aittir. ngiltere, Macar as ll Aurel Steini her anlamda donatarak, onun Do u Türkistan ve Dunhuanga üç ayr ara t rma gezisi gerçekle tirmesine imkân sa lam t r. Aurel Stein ngiltere ad na bu bölgelere 1900-1901, 1906-1908 ve 1913-1915 y llar nda üç ara t rma gezisi düzenlemi tir. Stein, 1906-1908 y llar ndaki ara t rmalar nda, daha önceden varl ndan haberdar oldu u Dunhuangdaki Bin Buddha Ma aralar n ke fetmi, burada buldu u sand klar dolusu yazma eserleri ngiltereye ta m t r. Aurel Stein ba kanl ndaki ngiliz ara t rma heyetinin, Dunhuangda bulunan Bin Buddha Ma aralar ndaki Türkçe ve di er dillere ait yazmalar ke fetmesi, tarihsel Türk dili ara t rmalar aç s ndan büyük öneme sahiptir. Bilindi i gibi, bölgedeki Türkçe ve di er dillere ait yazmalar, 1028 y l ndaki Tangut sald r s ndan saklanmak maksad yla Dunhuangdaki da lar oyularak yap lan me hur Bin Buddha ma aralar na konulmu ve duvar n önü de bir
Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle lgili Çal malar 239 duvarla örülerek kapat lm t r. Bundan dolay 17 numaral Bin Buddha ma aralar nda bulunmu olan metinler, en geç 11. yüzy l n ba lar na tarihlendirilmektedir. Steinin ilk gezisinden elde etti i neticeleri, Hamburg Müste rikler kongresinde duyurmas yla, Almanlar hemen bölgeye ara t rma heyetleri göndermeye ba larlar. Do u Türkistanda daha sistemli ve itinal ara t rmalar Almanlar taraf ndan gerçekle tirilmi tir. Toplam dört gezinin düzenlendi i ara t rma gezilerinin ilki, Albert Grünwedel ve Albert von Le Coq idaresinde, Turfan ve Kara ahra 1902-1903 y llar nda yap lm t r. Bu ilk geziden elde edilen eser say s fazla de ildir ancak ilk gezi, daha sonraki y llarda yap lacak gezilere haz rl k mahiyetinde olmu tur. kinci Alman ara t rma gezisi, Albert von Le Coq idaresinde, 1904-1907 y llar nda yap lm t r. Albert Grünwedelin sonradan, 1905 y l nda kat ld bu gezi, pek çok yazman n bulunmas yla 1905 y l nda sona ermi tir. Üçüncü ara t rma gezisi de Albert Grünwedel ve Albert von Le Coq ba kanl nda 1908-1912 y llar nda yap lm t r. Bu ara t rma gezisinde birçok Maniheist ve Budist Türkçe yazma bulunarak Almanyaya ta nm t r. Almanlar n son ara t rma gezisi ise, 1913-1914 y llar aras nda gerçekle mi tir (Arat 1987: 510-511). Do u Türkistana bat l lar taraf ndan yap lan ara t rma gezileri içinde, Uygur metinleri aç s ndan en verimli olan, üphesiz Almanlara aittir. A. Stein de ülkesine yüzlerce sand k dolusu yazma ile dönmü tür ancak bunlar aras nda Maniheist ve Budist Türkçe metinlerin say s, Alman ara t rma ekiplerinin elde etti i kadar fazla de ildir. Almanlar taraf ndan bulunan yazmalar, Uygur Türkçesi aç s ndan çok zengindir. Bu ara t rma gezilerinde elde edilen yazmalar, bugün Berlinde Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaftendeki Turfan koleksiyonunda ve yine Berlinde Museum für Indische Kunstta korunmaktad r. Do u Türkistandaki ara t rma gezilerine Almanlarla ayn y lda, 1902 y l nda Japonlar da kat l r. Japonlar, Do u Türkistana, 1902-1904 y llar nda Kont Otani idaresinde, 1908-1909 ve 1910-1914 y llar aras nda da Tachibana Zuich ba kanl nda üç gezi düzenlerler. Bu gezilerden yakla k 2.800 Uygur metnini Japonyaya ta rlar. 1908-1909 y llar ndaki gezide Dunhuangdaki birçok Türkçe yazma, Japonlar taraf ndan Kyotoya götürülmü tür. Bu yazmalar n ço u bugün Kyotodaki Ry koku Üniversitesi kütüphanesinde muhafaza edilmektedir. Fransa da Do u Türkistanda ke fedilen bu hazineye kay ts z kalmaz ve Paul Pelliot ba kanl ndaki ara t rma ekibini, 1906 y l nda Do u
240 I. Türkiyat Ara t rmalar Sempozyumu Bildirileri Türkistana gönderir. P. Pelliot, Steinden sonra Dunhuangdaki Bin Buddha Ma aralar nda kalan yazmalar, uzun u ra lar sonunda Fransaya götürmeyi ba ar r. Steinin Bin Buddha ma aralar ndan Londraya ta d yazmalar daha çok Türkçe d ndaki dillere aitken, P. Pelliot ba kanl ndaki Frans z heyet bu ma aralardan Türkçe aç s ndan çok zengin bir külliyatla Parise dönmü tür. Pelliotun burada buldu u Prens Kalyanamkara ve Papamkara Jatakas ( yi ve Kötü Prens Öyküsü), birçok bak mdan Budist Uygur edebiyat n n en de erli eserleri aras ndad r. P. Pelliotun 1906-1909 y llar aras nda sürdürdü ü ara t rma gezisinden elde etti i yazmalar, bugün Pariste bulunan Bibliothèque National ve Musée Guimette muhafaza edilmektedir. Do u Türkistan Çinin s n rlar içinde yer almas na kar n Çin, bu bölgeye yap lan ara t rma gezileri sonucunda sand klar dolusu yazman n Avrupaya ta nmas n n ard ndan, biraz geç kalm olarak, bölgedeki baz metinlerin Pekine ta nmas n emretmi tir. Bugün Pekindeki Millî Kütüphanede muhafaza edilen metinler aras nda, Maitrisimitin sonradan bulunan Hami nüshas, Huan-Tsang Biyografisinin baz bölümleri ve Da akarma gibi Budist külliyata ait hacimli eserler yer almaktad r. Yukar da ifade edilen ara t rma gezilerinin sonucunda elde edilen ve ilgili ülkelerin kütüphanelerinde saklanan Maniheist ve Budist Türkçe metinler, çok az da olsa, bu koleksiyonlar n d nda, ba ka ülkelerin kütüphanelerinde de bulunmaktad r. sveçli Sven Hedin, bölgedeki gezisi s ras nda elde etti i 41 parça Budist Türkçe yazmay Stockholme götürmü tür. Bu fragmanlar bugün Folkens Museumde muhafaza edilmektedir. Yine Carl Mannerheim taraf ndan bulunan Uygur Türkçesine ait 65 fragman, Helsinki Üniversitesi kütüphanesindedir. Bu koleksiyonlar d nda, stanbul Üniversitesi Kütüphanesi ve Ankara Etno rafya Müzesinde de Uygurlara ait fragmanlar tespit edilmi tir. Türkiyedeki bu kütüphanelere ne zaman ve hangi yolla geldi i bilinmeyen bu Türkçe fragmanlar, RE T RAHMET ARAT taraf ndan ke fedilmi tir. 20. yüzy l n ba lar nda Do u Türkistanda bulunan ve büyük bir h zla Avrupaya ta nan Uygur metinleri, hemen hemen ayn y llarda, büyük bir h zla yay mlanmaya ba lan r. Ancak bundan önce, Do u Türkistana yap lan ara t rma gezilerine ait raporlar n yay nland n görüyoruz. Bu anlamda 1906 ve 1907 y llar nda Alman Albert Grünwedel ve Albert von Le Coq ile Macar as ll ngiliz Aurel Steinin birbirinden ba ms z olarak yay nlad klar raporlar kayda de erdir. Yine 1907 y l nda, Berthold Laufer taraf ndan
Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle lgili Çal malar 241 kaleme al nan Zur buddhistischen Litteratur der Uiguren (TP 8: 391-409) adl makale, Türk Budizmi ad na yaz lm ilk yaz lar aras nda de erlendirilebilir. Uygur metinlerinin ilk yay mlar, e zamanl olarak Rusya ve Almanyada ba lam t r. Albert von Le Coq, 1908 y l nda Ein manichäischuigurisches Fragment aus Idiqut-schahri (SKPAW 19: 398-414); 1909 y l nda ise, Ein christlisches und ein manichäisches Manuskriptfragment in türkischer Sprache aus Turfan (SKPAW 48: 1202-1218) adl makaleleri yay mlar. Fredrich Wilhelm Karl Müller, 1908 y l nda Uygur Türkçesi metinlerini yay mlamak üzere Uigurica adl bir seri ba lat r ve ayn y l serinin ilk cildini yay mlar: Uigurica [I], 1. Die Anbetung der Magier, ein christliches Bruchstück, 2. Die Reste des buddhistischen Goldglanz-Sutra, AKPAW, Berlin. Ayn y llarda Rusyada Wilhelm Radloff, Uygur metinlerini yay mlamaya ba lar. Radloff, 1909 y l nda, daha sonra alt seriye ula acak olan Alttürkische Studies adl çal mas n n ilkini yay mlar. Radloff yine 1909 y l nda, Maniheist Uygur metinlerinden Huastuanifti yay mlar: Chuastuanift, das Bussgebet der Manichäer, St. Petersburg, 1908. Radloff 1910 y l nda ise, bu defa Budist Türkçe metinlerden Ti astvustik adl metni ve Alttürkishe Studies serisinin II. ve III. ciltlerini yay mlar. Radlofftan sonra A. von Le Coq, 1911 y l nda Chuastuaniftin Berlindeki nüshas n yay mlar: Chuastuanift, ein Sündenbekenntnis der manichaischen Auditores, AKPAW, Berlin. W. Radloff Alttürkische Studies adl serinin 1911 y l nda IV. ve V,, 1912 y l nda ise son cildi olan VI. cildini yay mlarken, ayn y l Almanyada Albert von Le Coq, Maniheist Uygur metinlerini yay mlayaca yeni bir seri ba lat r: Türkische Manichaica aus Chotscho I, AKPAW Berlin 1912. Le Coq taraf ndan ba lat lan bu seri, 1919 y l nda II. ve 1922 y l nda da III. ciltleriyle toplam üç cilt hâlinde ç km olacakt r. Le Coq bu üç seride, Maniheist Türkçe metinlerin bir k sm n topluca yay mlam olur. Sergej Efimoviç Malov, Do u Türkistanda buldu u Altun Yarukun 1687 y l nda istinsah edilmi olan geç nüshas n, 1913 y l nda W. Radloff ile birlikte Uygur harflerine dökerek iki cilt hâlinde yay mlar: S. E. MALOV- W. RADLOFF, Suvarrnaprabhasa (sutra zolotogo bleksa), Tekst ujgurskoj redakcii 1-2, St. Petersburg 1913. Bundan bir y l sonra, Budist Uygur edebiyat n n bir di er önemli metni yi ve Kötü Prens Öyküsü, Paul Pelliot taraf ndan Pariste bir makalede ele al n r: Paul Pelliot, La version ouigoure
242 I. Türkiyat Ara t rmalar Sempozyumu Bildirileri de lhistoire des princes Kalyanamkara et Papamkara, TP 15, 1914: 225-272. 1910 ve 1920li y llarda Willi Bang n Eski Türkçe grameriyle ilgili makaleleri yay mlanmaya ba lan r. Bang n birçok makalesi aras nda, 1921 y l nda yay mlad Vom Köktürkischen zum Osmanischen ve 1923 y l ndaki Das negative Verbum der Türksprachen (SPAW 17: 114-131) adl yaz lar Türkoloji için bugün de de erini muhafaza eden çal malard r. Willi Bang ve Annemarie von Gabain, Uygur Türkçesi metinlerini yay mlamak üzere 1929 y l nda Türkische Turfan-Texte adl yeni bir seri ba lat rlar. Toplam on cilt yay mlanan bu serinin ilk be cildi, I (1929), II (1929), III (1930), IV (1930) ve V (1931), Bang ve Gabain taraf ndan ç kart l r. Bang ve Gabain 1931 y l nda, V. cildin yan s ra ilk be cildin analitik indeksini de yay mlarlar. Türkische Turfan-Textein VI. cildi, Bang, Gabain ve Arat taraf ndan 1934 y l nda, VII. cildi Arat taraf ndan 1936 y l nda, VIII. cildi Gabain taraf ndan 1954 y l nda, IX. cildi Gabain ve Werner Winter taraf ndan 1958 y l nda ve X. cildi de Gabain tafa ndan 1959 y l nda yay mlan r. Bu serinin II ve III. ciltlerinde, Maniheist Türkçe metinler, di erlerinde ise Budist ve din d Türkçe metinler yay mlanm t r. R. R. Arat taraf ndan yay mlanan VII. ciltte özellikle sa l k bilgisi ile ilgili din d metinler, Gabain taraf ndan yay mlanan VIII. ciltte ise, Brahmi alfabesiyle yaz lm Türkçe metinler bir araya getirilmi tir. Maniheist ve Budist çevrelere ait Türkçe metinler, 1930lu y llardan itibaren Türkiyede de yay mlanmaya ve bunlar üzerine çal malar yap lmaya ba lan r. R. R. Arat, W. Bang ve A. von Gabain ile birlikte Avrupada ba latt Maniheist ve Budist Türkçe metinlerin yay m n 1930lu y llardan itibaren Türkiyede de sürdürmeye ba lar: Bang-Arat, Türlü Cehennemler Üzerine Parçalar (TM 4, 1934: 251-263); R. R. Arat, Uygur Türkçesinin Türk dili tarihindeki yeri (TD 12 1935: 83-88); Uygurca yaz lar aras nda [I] (Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi 3, 1936: 101-112). 1934 y l nda Ahmet Cafero lu, 1968 ve 1993 y llar nda ilâveli yeni bask lar yap lacak olan, Uygur Sözlü ü ad yla Uygur Türkçesinin ilk sözlü ünü ç kar r. Hüseyin Nam k Orkun, P. Pelliotun 1914 y l nda yay mlad yi ve Kötü Prens Öyküsünü yeniden gözden geçirerek Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin Uygurcas (1940) ad yla yay mlar. Ayn y llarda A. von Le Coqun daha önce yay mlad Huastuanift, S. Himran taraf ndan Türkçeye çevrilerek TDK taraf ndan
Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle lgili Çal malar 243 yay mlan r (1941). S. Himran, Uigurica IV Adaki Ça tani Bey Hikâyesini de Türkçeye çevirir (1945). Ayn y l Saadet Ça atay, Altun Yaruktan iki parça, 1. Küü Tav n canl lar öldürdü ünden dolay gördü ü ceza, II. Üç prensle pars hikâyesi (Prens Mahasatvi), AÜDTCF yay., adl eserini yay mlar. 1941 y l nda Annemarie von Gabain, Kök Türk yaz tlar ve Uygurlardan kalan metinleri dahil ederek Eski Türkçenin ilk gramerini yay mlar: Alttürkische Grammatik, Leipzig 1941. Gabainin yazd gramer, Kök Türk yaz tlar ile o güne kadar yay mlanm Uygur metinleri esas al narak haz rlanm t r. Gabain daha sonra, bugün de önemini koruyan, Alttürkisches Schrifttum (Berlin 1950), adl makalesini yay mlar. Gabain 1955 y l nda ise, baz Maniheist ve Budist Türkçe metinlerin yaz l tarihlerini yorumlad Alttürkische Datierungsformen (UAJb 27, 1955: 191-203) adl makalesini yay mlar. Yine Gabain 1957 ve 1961 y llar nda, Maitrisimitin Sengim/Murtuk nüshas n n t pk bas m n yay mlar. inasi Tekin 1960 y l nda Saddharmapundarika-sutradan Kuan i im pusar adl Budist metni yay mlar: Uygurca metinler I, Kuan i im pusar (ses i iten ilâh), Vap hua ki atl g nom çeçeki sudur (Saddharmapundarika-sutra), Erzurum 1960.. Tekin 3 y l sonra 1963 y l nda, Mani dininin Uygurlar taraf ndan devlet dini olarak kabul edili inin 1200. y ldönümü dolay s ile birkaç not (762-1962) (TDAY-B 1962: 1-11) adl makalesinde Türk tarihinin en önemli olaylar ndan biri olan Maniheizmin Türkler taraf ndan kabul edili inin tarihî serüvenini ve önemini ele alm t r.. Tekin, Uygur edebiyat n n meseleleri ( ekiller-vezinler) (TKA 2, 1965: 26-67) adl makalesinde ise, Uygur iirinin baz sorunlar n de erlendirmi tir. inasi Tekin 1970 y l nda ise, Budist Uygur edebiyat n n geç dönem metinlerinden Abhidharma-ko a-bh sya-t k Tattv rtha-n man n t pk bas m n New Yorkta yay mlar. Kursiv yaz yla yaz lm geç döneme ait bu metnin Üç tigsizler adl bölümü, Sema Barutcu-Özönder taraf ndan transkripsiyonu, günümüz Türkçesine çevirisi, aç klamalar ve indeksiyle birlikte yay mlam t r: Üç tigsizler, Giri -Metin-Tercüme-Notlar- ndeks-xxx Levha, TDK yay: 672, Ankara, 1998. R. R. Arat 1965 y l nda, Uygurlardan kalan manzum parçalar yay mlad ve tahlil etti i Eski Türk iiri (1965) adl önemli çal mas n yay mlar. Arat n bu eserinde, Maniheist, Budist ve slamî çevrelerde yaz lm Uygurlardan kalan Türkçe iirler ilk defa bir araya getirilmi ve yap lar na, konular na göre incelenmi tir. 1965 y l nda J. Peter Asmussen, Maniheist Uygur edebiyat n n en hacimli metinlerinden olan Huastuanift
244 I. Türkiyat Ara t rmalar Sempozyumu Bildirileri üzerine en kapsaml çal may yapm t r: Xuastuanift, Studies in Manichaeism, Copenhagen 1965. Peter Zieme de 1967 y l nda Huastuaniftin farkl fragmanlar n yay mlad makalesini yazar. 1960l y llar n sonlar ile 1970li y llardan sonra Uygur metinlerinin yay m daha sistemli bir hâl alm ve h zlanm t r. Özellikle Georgy Kara, Georg Hazai ve Peter Zieme, ard ard na Uygur metinlerini yay mlamaya ba lar. 1971 y l nda Berliner Turan-Texte (BT) adl serinin 1. say s olarak, Georg Hazai ve Peter Ziemenin Fragmente der uigurischen Version des Jingangjing mit den Gâthâs des Meister Fu ve 2. say s olarak da Klaus Röhrbornun Eine uigurische Totenmesse. Text, Übersetzung, Kommentar adl eserleri yay mlan r. Böylece Maniheist ve Budist Türkçe metinleri yay mlamak üzere, 20. yüzy l n ba lar nda ard ard na ç kan M, TT gibi serilerden sonra, 1970li y llarda yeni bir seri ba lat lm, metinlerin toplu hâlde yay mlanmas için bir imkân yarat lm olur. Uygur Türkçesi d nda, So dca, Sanskritçe, Çince ve Mo olca gibi dillerde yaz lm metinlerin de yay mland Berliner Turfan-Texte serisi, günümüzde de yeni say lar n ç karmaya devam etmektedir. Bu serinin 1971-2001 y llar aras nda, 30 y l boyunca Türkçe ve di er dillerde yay mlanm say lar unlard r: BT 1 HAZAI, G. & ZIEME, P. (1970), Fragmente der uigurischen Version des "Jin'gangjing mit den Gâthâs des Meister Fu", Berlin 1970. BT 2 RÖHRBORN, Klaus, Eine uigurische Totenmesse, Text, Übersetzung, Kommentar, Berlin 1971. BT 3 TEZCAN, Semih, Das uigurische Insadi-Sûtra, Berlin 1974. BT 4 SUNDERMANN, W., Mittelpersische und parthische kosmogonische und Parabeltexte der Manichäer, Berlin 1973. BT 5 ZIEME, P., Manichäisch - türkische Texte. Texte, Übersetzung, Anmerkungen, Berlin 1975. BT 6 SCHMITT, G. & THILO, T. Katalog chinesischer buddhistischer Textfragmente, Band 1, Berlin 1975. BT 7 KARA, G. & ZIEME, P., Fragmente tantrischer Werke in BT 8 uigurischer Übersetzung, Berlin 1976. KARA, G. & ZIEME, P., Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas "Tiefer Weg" von Sa-skya Pandita und der Mañjusrînâmasamgîti, Berlin 1977. BT 9 TEKIN, inasi, Maitrisimit nom bitig. Die uigurische Übersetzung eines werkes der buddhistischen Vaibhâsika-
Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle lgili Çal malar 245 Schule, 1: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. 2: Analytischer und rückläufiger Index, Berlin 1980. BT 10 TAUBE, M., Die Tibetica der Berliner Turfansammlung, Berlin 1980. BT 11 SUNDERMANN, W., Mitteliranische manichäische Texte kirchengeschichtlichen Inhalts, Mit einem Appendix von N. Sims-Williams. Berlin 1981. BT 12 SIMS-WILLIAMS, N., The Christian Sogdian manuscript, Berlin 1985. BT 13 ZIEME, P., Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berlin 1985. BT 14 THILO, T., Katalog chinesischer buddhistischer Textfragmente, Band 2. Berlin 1985. BT 15 SUNDERMANN, W., Ein manichäisch-soghdisches Parabelbuch, Berlin 1985. BT 16 CERENSODNOM, D. & TAUBE, M., Die Mongolica der Berliner Turfansammlung, Berlin 1993. BT 17 SUNDERMANN, W., Der Sermon vom Licht-Nous, Ein Lehrschrift des östlichen Manichäismus, Edition der parthischen und soghdischen Version, Berlin 1992. BT 18 ZIEME, P., Altun Yaruq Sudur, Vorworte und das erste Buch, Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsûtra, Turnhout 1996. BT 19 SUNDERMANN, W., Der Sermon von der Sele, Ein Lehrschrift des östlichen Manichäismus, Edition der parthischen und soghdischen Version, mit einem Anhang von P. Zieme, Die türksichen Fragmente des "Sermons von der Seele", Turnhout 1997. BT 20 ZIEME, P., Vimalakîrtinirdesasûtra, Edition alttürkischer Übersetzungen nach Handschriftfragmenten von Berlin und Kyoto. Mit einem Appendix von J. Ebert, Ein Vimalakîrti- Bildfragment aus Turfan. Turnhout 2000. BT 21 WILKENS, J. Die drei Körper des Buddha (trikâya), Das dritte Kapitel der uigurischen Fassung des Goldglanz-sûtras (Altun Yaruq Sudur), eingeleitet, nach den Handschriften aus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert, Turnhout 2001. 1971 y l nda James Russell Hamilton, Tun-Huangda Bin Buddha Ma aralar nda bulunmu olan me hur Budist eserlerden yi ve Kötü Prens öyküsünü yay mlar: Manuscrits ouïgours de Touen-Houang, Le conte
246 I. Türkiyat Ara t rmalar Sempozyumu Bildirileri bouddhique du bon et du mauvais prince en version ouïgoure, Paris. inasi Tekin de 1971 y l nda, Peter Shulz ve Klaus Röhrbornun katk lar yla, Altun Yaruk üzerine, Die Kapitel über die Bewu tseinslehre im uigurischen Goldglanzsutra (IX und X), Wiesbaden adl kitab n ç kar r. 1975 y l nda Larry Clark, doktora tezi olarak Uygurlar n din d metinlerini inceler: Introduction to the Uyghur Civil Documents of East Turkestan (13th-14th cc.), Bloomington. Ayn y l Semih Tezcan, doçentlik çal mas olarak Hsüan-Tsang Biyografisi üzerine çal r: Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi, X. Bölüm, Ankara. Bu eserin 4. bölümü ise, 1977 y l nda P. Toalster taraf ndan doktora tezi olarak haz rlan r: Die uigurische Xuan-Zang-Biographie, 4. Kapitel mit Übersetzung und Kommentar, Gie en 1977. inasi Tekin ise, Kuan i im pusar n yay m ndan sonra bu defa, Budist Uygur edebiyat n n en hacimli ve önemli eserlerinden Maitrisimitin Sengim/Murtuk nüshas n yay mlar: Uygurca Metinler II, Maytrisimit, Ankara 1976. Tekin, Maitrisimit adl eserin transliterasyonu, Almanca çevirisi, aç klamalar ve dizinini Berliner Turfan-Texte serisinin 9. say s olarak 2 cilt halinde tekrar yay mlayacakt r. 1976 y l nda ise, Marcel Erdal, 1991 y l nda geni leterek Old Turkic Word Formation ad yla iki cilt hâlinde yay mlayaca doktora tezini haz rlar: Voice and Case in Old Turkic, Jerusalem. 1970li y llar n sonlar nda Uygur Türkçesi ile ilgili çok önemli çal malar yap lmaya devam etmi tir. Bunlar aras nda, P. Schulzun Eski Türkçe fiil ve zarf-fiil ekleriyle ilgili Verbalnomina und Konverbien als adverbiale Ergänzungen im Alttürkischen, Gie en 1978 adl eseri; Semih Tezcan n eski Türk dili metinlerinin topluca de erlendirildi i En Eski Türk Dili ve Yaz n, Bilim, Kültür ve Ö renim Dili Olarak Türkçe, Ankara 1978: 271-323; Marcel Erdal n Eski Türkçe metinleri dil özelliklerine göre s n fland rd The Chronological Classification of Old Turkish Texts CAJ 23, 1979: 151-175 adl makalesi, yine Eski Türkçede de i ken zarf-fiil ve geni zaman eklerinin incelendi i Die Konverb- und Aoristendungen im Alttürkischen, UAJb 51, 1979: 104-126 adl makalesi ve Die Morphemfuge im Alttürkischen, WZKM 71, 1979: 83-114 ile Peter Ziemenin Eski Uygurlar n Burkanc l kla ilgili Alliterasyonlu Ko uklar Üzerine, I. Milletleraras Türkoloji Kongresi 1979: 562-581 adl çal malar, bu çevrelerde yaz lm Türkçe metinlerin dil ve edebiyatlar üzerine yaz lm önemli çal malar olarak ele al nabilir. 1970li y llar, Eski Türkçe üzerine sözlük çal malar n n da yo un bir ekilde yap ld y llard r. Ruslar, 1969 y l nda Drevnetyurskiy Slovar, Leningrad, adl bir sözlük ç kar rlar. 1972 y l nda ise, Türk runik harfli
Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle lgili Çal malar 247 yaz tlar ile Uygur ve Karahanl metinlerinin dahil edildi i Türkçenin 13. yüzy ldan önceki dönemlerini içine alan etimolojik sözlü ü Gerard Clauson taraf ndan yay nlan r: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford. Son olarak Klaus Röhrborn, 1977 y l nda bütün Uygur metinlerini tarayarak, Uigurisches Wörterbuch ad yla, Uygur Türkçesinin ayr nt l sözlü ünü fasiküller hâlinde ç karmaya ba lar. Ne var ki bu ayr nt l sözlü ün bugüne kadar ç kan alt fasikülü /a/ ve /e/ ünlüleriyle ba layan sözcüklerden ibarettir. Röhrbornun bugüne kadar ç kard fasiküller, y llara göre unlard r: Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, 1. a-agr g (1977), 2. agr glan- - anta (1979), 3. antaasanke (1981), 4. asankel g-ayat- (1988), 5. ayat l- - ämgäklig (1994), 6. ämgäksin- - är äk (1998). 1980li y llarda Uygur Türkçesi metinlerinin yay m na büyük bir h zla devam edilmi tir.. Tekin Yüan (Kubilay Han) dönemine ait iki metni 1980 y l nda aç klamalar ve Almanca çevirisiyle birlikte yay mlam t r: Buddhistische Uigurica der Yüan Zeit, 1. HSIN Tözin Ok dtaç Nom, 2. Die Geschichte von Sdaprarudita und Dharmodgata Bodhisattva, Budapest. 1981 y l nda András Róna-Tas ve beraberindekiler, Clausonun EDPT adl etimolojik sözlü ünün indeksini ç karm lard r: SIR GERARD CLAUSON: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, 1-2. Index, Szeged. Ahmet Bican ERC LASUN ise, Uygur Edebiyat, Büyük Türk Klasikleri, stanbul 1985: 79-113 adl makalesinde Türk dilinin bu dönemini bütün olarak de erlendirmi tir. J. R. HAM LTON, 1986 y l nda Dunhuangda bulunmu 36 metni bir araya getirerek t pk bas mlar yla birlikte iki cilt hâlinde yay mlam t r: Manuscrits ouïgours du IX e -X e siécle de Touen-houang, 1-2, Paris. Ayn y l Jens Peter LAUT ise, ilk Budist Türkçe metinlerden olan Sekiz Yükmek Sutran n Londra nüshas ve Maitrisimiti, dil bak m ndan incelemi tir: Der frühe türkische Buddhismus und seine literarischen Denkmäler, Wiesbaden. Geng Shimin ve Hans-Joachim Klimkeit 1988 y l nda Maitrisimitin Hami nüshas n n ilk be bölümünü yay mlar: Das Zusammentreffen mit Maitreya. Die ersten fünf Kapitel der Hami-Version der Maitrisimit, 1-2, Wiesbaden. 1990l y llarda da Uygur Türkçesi üzerine yap lan yay mlar h zla devam etmi tir. F. Sema Barutcu-Özönder, Abhidharmako abh syat k - tattv rtha-n man n Eski Uygurca Tercümesinden Bir Parça (AÜDTCF Dergisi 34, 1990: 11-25) adl makalesinde ad geçen eserden bir parça yay mlam, aç klamalarda bulunmu tur. Louis Bazin 1991 y l nda yazd Les Systemes chronologiques dans le monde turc ancien, Budapest/Paris adl
248 I. Türkiyat Ara t rmalar Sempozyumu Bildirileri eserinde, Türk dilinin di er çevrelerinde yaz lm metinlerin yan s ra, Maniheist ve Budist Uygurlar taraf ndan yaz lm metinlerin de yaz l tarihlerini yorumlam t r. Bu y llarda Budist Uygur iiri üzerine Peter Zieme taraf ndan çok önemli bir çal ma yap lm t r: Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang, Budapest 1991. Bu y llarda, Uygur iiri üzerine bir di er eser Gerhard Doerfere aittir: Formen der älteren türkischen Lyrik, Szeged, 1996. Klaus Röhrborn ise, Hsüan-Tsang Biyografisinin VII. bölümünü 1991 y l nda, VIII. bölümünü ise 1996 y l nda yay mlam t r: Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII, Wiesbaden 1991, Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII, Wiesbaden 1996. Bu önemli eserin III. bölümü ise 1992 y l nda Kahar Barat taraf ndan yap lm t r: The Uighur Xuanzang Biography, Volume III, TUBA (JTS) 16, 1992: 5-65. Hsüan-Tsang Biyografisi üzerine en son yay n, Mehmet Ölmez ve Klaus Röhrborn taraf ndan yap lm t r: Xuanzangs Leben und Werk, Teil 7, Die alttürkische Xuanzang-Biographie III, Wiesbaden 2001. 1992 y l nda F. Sema Barutcu-Özönderin iki önemli makalesi yay mlan r: Eski Türkçede Buddhan n 32 laksanas (TDAY-B 1987: 11-33) ve Eski Türkçe kalt ve nelük kelimeleri üzerine (Türkoloji Dergisi 10, 1992: 71-76). Barutcu-Özönder, Maniheist ve Buddhist Çevrelerde Türk iiri (TDAY-B 1991, 1994: 69-87) adl makalesinde ise bu çevrelerde yaz lm Türk iirinin özellikleri üzerindeki tespitlerini ifade etmi tir. Ayn y l P. Zieme, Maniheist ve Budist Türkçe metinlerdeki kolofon kay tlar ndan yola ç karak Uygur toplumunun din ve sosyal hayat n inceledi i çok önemli bir eser yay mlar: Religion und Geselschaft im Uigurischen Königreich von Qoço, Kolophone und Stifter des alttürkischen buddhistischen Schrifttums aus Zentralasien, Berlin, 1992. Gerhard Doerfer, Versuch einer linguistischen Datierung älterer osttürkischer Texte, Wiesbaden, 1993 adl eserinde, Uygur Türkçesi metinleri de dahil olmak üzere Eski Türkçe metinleri tarihlendirir. Talat Tekin ise ayn y l, Türk runik harfli Uygur metinlerinden Irk Bitigi yay mlar: Irk Bitig, The Book of Omens, Wiesbaden 1993. 1993 y l nda Nobuo Yamada, din d Uygur metinlerini bir araya toplad 3 ciltlik dev eserini yay nlar: Sammlung uigurischer Kontrakte, 1-3, Osaka 1993. 1997 y l nda Johan Elverskog, Budist Türk edebiyat üzerine en ayr nt l çal malardan birini yay mlam t r: Uygur Buddhist Literature, Turnhout 1997. Altun Yarukun Leningrad nüshas, Berlindeki tespit edilen fragmanlar yla kar la t r larak Ceval Kaya taraf ndan diziniyle birlikte 1994 y l nda yay mlanm t r: Uygurca Altun Yaruk, Ankara 1994.
Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerle lgili Çal malar 249 2000li y llarda bir taraftan Uygur metinlerinin yay m sürerken, di er taraftan dönem hakk nda ve metinlerin dil özellikleri hakk nda yap lan incelemeler yo unluk kazanm t r. Bu anlamda F. Sema Barutcu-Özönderin Türk runik harfli yaz tlar ile Maniheist ve Budist çevrelerde yaz lm metinleri ve bu metinler hakk ndaki problemleri etrafl ca ele al p de erlendirildi i Eski Türklerde Dil ve Edebiyat (Türkler C. 3, Ankara 2002: 481-501) adl makalesi, Eski Türk Dili ara t rmalar için önemli ba vuru kaynaklar ndan biridir. Di er taraftan Jens Peter Laut ve Jens Wilkens 2002 y l nda, Alttürkische Handschriften adl serinin sekizincisini, Manichäisch-türkische Texte der Berliner Turfansammlung ad yla ç kar rlar. Jens Wilkens, 2003 y l nda ise ayn serinin dokuzuncusunu yay mlar: Alttürkische Handschriften, Teil 9, Buddhistische Beichtexte, Stuttgart 2003. Son olarak Marcel Erdal, Annemaire von Gabainden sonra Eski Türkçenin gramerini yeni dilbilim bak aç s yla yeniden yazm t r: A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004. Erdal çal mas na, zaman na kadar yay mlanm bütün Uygur metinlerini dahil etmi, metinlerdeki farkl ekilleri tek tek de erlendirmi tir. Bu eser, Kök Türk ve Karahanl Türkçesi metinlerini de içerse de, özellikle Uygur dönemi üzerinde yo unla m, böylece eserde günümüze kadar pek i lenmeyen Uygur döneminin ses ve ekil özellikleri incelenmi tir. Uygurlar n kâ da yaz l en erken tarihli metinlerinin genellikle 8. yüzy l n 2. yar s na ait oldu u kabul edilir. Bu tarihten 14. yüzy l n sonlar na kadarki zaman diliminde yaz lm çe itli çevrelere ait metinlerin hangi tarihlerde yaz ld klar büyük ölçüde belirsizdir. Bu anlamda tarihi belli olmayan metinleri, yaz m, ses ve ekil özelliklerindeki de i iklikleri dikkate alarak tasnif etmek ve tarihlendirmek, dönem üzerindeki çal ma konular ndan biri olmu tur. Maniheist ve Budist Türkçe metinler, ses ve ekil özelliklerine göre bugüne kadar M. Erdal (1979) taraf ndan tasnif edilmi, G. Doerfer (1993) taraf ndan ise hem tasnif edilmi hem de tarihlendirilmi tir. Ancak her iki çal mada da Maniheist ve Budist metinlerin yan s ra, Türk runik harfli yaz tlar ve ilk slâmî Türkçe metinler gibi Eski Türk dilinin di er alanlar nda yaz lm eserler de de erlendirilmi tir. Sadece Maniheist ve Budist Türkçe metinler ise yaz m, ses ve ekil özelliklerinden olu an dillik ölçütler ile yaz, kâ t ve cilt türü gibi dil d ölçütlere göre F. A ca (2006) taraf ndan yüzy llara göre tasnif edilmi ve tarihlendirilmi tir. Sonuç olarak, Uygur Türklerinden kalan Maniheist, Budist, H ristiyanl n Nesturî ve din d çevrelere ait Türkçe metinler, bugün de yay mlanmaya devam etmekte, buna paralel bir ekilde gramer ve
250 I. Türkiyat Ara t rmalar Sempozyumu Bildirileri leksikolojik ara t rmalar da yap lmaktad r. Ancak döneme ait bütün metinlerin yay mland n söyleyemeyece imiz gibi, bu Türkçe metinlerin tamamlanm bir sözlü ünün ve gramerinin yaz ld n da söyleyemeyiz. Bugüne kadar Uygurlardan kalan bütün metinlerin bir grameri yaz lmam t r. Zieme, Untersuchungen zur Schrift und Sprache der manichaisch-türkischen Turfantexte (1969) adl yay mlanmam doktora tezinde, Maniheist metinleri ses ve ekil özelliklerine göre incelemi olmas na kar l k, sadece Budist Türkçe metinlerin ses ve ekil özellikleri ile söz varl bugüne kadar henüz yaz lmam t r. Budist Türkçe metinlerin gramerinin yaz lmas n n, 8. yüzy ldan 14. yüzy l n sonlar na kadar devam eden yaz dilindeki bir tak m de i ikliklerin ne zaman ba lad n ve bu metinlerin di er çevrelerde yaz lm metinlerden ne gibi de i ikliklerle ayr ld n göstermesi bak m ndan önemli bilgiler verece inden ku ku yoktur. Ayn ekilde bugüne kadar yay mlanan metinlerden Uygur yaz dilinin söz varl a a yukar belli olmu tur. Ancak din d Türkçe metinler de dahil olmak üzere, bu yüzy llar aras nda yaz lm metinlerin leksikolojik çal mas da bütün hâlinde ortaya konmu de ildir. Kaynakça A CA, Ferruh (2006), Eski Uygur Türkçesiyle Yaz lm Eserlerin Ses ve ekil Özelliklerine Göre Tarihlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi Ankara (Yay mlanmam Doktora Tezi). ARAT, Re it Rahmeti (1987), Eski Türk Hukuk Vesikalar : I. arkî Türkistanda Yap lan Ara t rmalara K sa Bir Bak, Makaleler C. 1 (Haz: Osman Fikri Sertkaya), TKAE yay. 65 Ankara: 508-513. BARUTCU-ÖZÖNDER, F. Sema (2002), Eski Türklerde Dil ve Edebiyat, Türkler, C. 3, Ankara: 481-501. DOERFER, Gerhard (1993), Versuch einer linguistischen Datierung alterer osttürkischer Texte, Harrassowitz Verlag, Turcologica 14, Wiesbaden. ELVERSKOG, Johan (1997), Uygur Buddhist Literature, Silk Road Studies I, Brepols, Turnhout. ERC LASUN, Ahmet Bican (1985), Uygur Edebiyat, Büyük Türk Klasikleri, Ötüken-Sö üt, stanbul: 79-113. ERDAL, Marcel (1979a), The Chronological Classification of Old Turkic Texts, CAJ 23: 151-175. TEZCAN, Semih (1978), En Eski Türk Dili ve Yaz n, Bilim, Kültür ve Ö retim Dili Olarak Türkçe, TTK yay., Ankara: 271-323.