İçindekiler İŞLETME... 4 Amaçları:... 4 İşletmenin Faaliyetleri (İşlevleri)... 4 İşletmenin Varlıkları ve Kaynakları... 5 MUHASEBE... 6 Kapsamı:... 6 Bölümleri:... 7 MALİ TABLOLAR... 8 BİLANÇO... 9 Mali İşlemlerin Bilançoya Etkisi... 10 Mali İşlemlerin Bilançoya Etkisi İle İlgili Örnekler:... 12 GELİR TABLOSU... 15 HESAP KAVRAMI... 17 Muhasebe Eşitliği ve Hesapların İşleyişi... 17 Hesaplarla İlgili Terminoloji... 19 Hesaplar ve Bilanço Arasındaki İlişkiler... 19 Gelir Tablosu Hesapları (Sonuç Hesapları - Gelir ve Gider Hesapları)... 21 Gelir ve Gider Hesaplarının Kaydı... 21 Hesapların Bölümlenmesi... 23 Hesap Türleri... 23 Hesap Planları... 23 Tek Düzen Hesap Planı Uygulaması... 24 MUHASEBEDE KAYIT BELGELERİ ve DEFTERLER... 26 Muhasebe Bilgi Akışı... 26 Belgeler... 26 Defterler... 26 Günlük Defter... 26 Büyük Defter... 27 Büyük Defter Kayıtlarının Sağlaması - Mizan... 27 Mizan Eşitliği... 28 1
Yardımcı Defterler... 28 MUHASEBE SÜRECİ... 29 Muhasebe Sürecine İlişkin Sayısal Örnek... 32 MUHASEBENİN TEMEL KAVRAMLARI... 36 15 STOKLAR... 38 Mal Alım Satımında Katma Değer Vergisi ve İzlenildiği Hesaplar... 38 191 İNDİRİLECEK KDV HESABI:... 38 391 HESAPLANAN KDV HESABI:... 38 360 ÖDENECEK VERGİ VE FONLAR HESABI... 38 190 DEVREDEN KDV HESABI... 39 153 TİCARİ MALLAR HESABI... 39 Aralıklı Envanter Yönteminde Satılan Malın Maliyetinin Hesaplanması ve Kaydı:... 45 VARLIK HESAPLARI... 46 1 DÖNEN VARLIKLAR... 46 10 HAZIR DEĞERLER... 46 100 KASA HESABI... 46 101 ALINAN ÇEKLER HESABI... 49 102 BANKALAR HESABI... 50 103 VERİLEN ÇEKLER ve ÖDEME EMİRLERİ HESABI... 51 11 MENKUL KIYMETLER... 52 110 HİSSE SENETLERİ HESABI... 52 12 TİCARİ ALACAKLAR... 54 120 ALICILAR HESABI... 54 121 ALACAK SENETLERİ HESABI... 55 2 DURAN VARLIKLAR... 58 25 MADDİ DURAN VARLIKLAR:... 58 257 BİRİKMİŞ AMORTİSMANLAR HESABI... 59 Maddi Duran Varlıkların Satışı... 61 26 MADDİ OLMAYAN DURAN VARLIKLAR:... 62 MALİ BORÇLAR... 62 300 BANKA KREDİLERİ... 62 TİCARİ BORÇLAR... 63 2
320 SATICILAR HESABI... 63 321 BORÇ SENETLERİ HESABI... 64 ÖZKAYNAKLAR (ÖZSERMAYE)... 65 50 ÖDENMİŞ SERMAYE... 65 500 SERMAYE HESABI... 65 GELİRLER VE GİDERLER... 66 3
GENEL MUHASEBE İŞLETME Toplumun gereksinimlerini sağlayan mal ve hizmetleri üreten ekonomik birimlere işletme denmektedir. İşletme bu amaçla para, araç-gereç, malzeme, hammadde ve personel gibi faktörleri bilinçli ve sistemli bir şekilde bir araya getirir ve çeşitli faaliyetler de bulunarak mal ve hizmeti üretir. Amaçları: 1. Kar 2. Topluma hizmet 3. Hayatını sürdürmek Bu amaçların hepsi çok önemlidir, ancak öncelik sıraları işletmeye göre değişebilir. İşletmenin Faaliyetleri (İşlevleri) İşletmelerin mal ve hizmet üretmek için çeşitli faaliyetlerde bulunurlar. Bunlar: 1. Üretim İşlevi: İş gücü, hammadde, malzeme, bilgi ve teçhizat kullanmak suretiyle mal veya hizmetin ortaya konulması faaliyetidir. 2. Pazarlama İşlevi: Kişilerin veya kurumların amaçlarına uygun şekilde değişimi sağlamak üzere, ürünlerin, hizmetlerin ve düşüncelerin ortaya çıkartılması, bunların fiyatlandırılması ve tüketicilere ulaştırılması ve pazarda tutundurulması faaliyetleridir. 3. Finansman İşlevi: İşletmelerin ihtiyaç duydukları para, fon, veya sermayenin uygun koşullarda sağlanması ve bunun en ekin şekilde kullanılmasını sağlayacak faaliyetler bütünüdür. 4. Yönetim İşlevi: işletmenin amaçlarını gerçekleştirmek için planlama, örgütleme, yürütme ve kontrol işlevlerini sistemli ve bilinçli bir şekilde yerine getirilmesidir. Yöneticiler tarafından gerçekleştirilir. a. Planlama: İşletmenin amacına ulaşmak için neyin, kiminle, nerede, ne zaman ve nasıl yapılacağının belirlenmesidir. b. Örgütleme: Planların gerçekleştirilebilmesi için gereken yapı ve düzenin oluşturulmasıdır. c. Yürütme (Yöneltme): Oluşturulan yapı ve düzenin harekete geçirilmesini sağlayacak şekilde yöneltme faaliyetleridir. d. Kontrol: Ypılan çalışmaların ve elde edilen sonuçların planlara uygun gerçekleşip gerçekleşmediğini saptayarak, önleyici, düzeltici ve iyileştirici faaliyetlerde bulunmaktır. İşletmede ana faaliyetlerle birlikte bunlara yardımcı bazı destek faaliyetler de söz konusu olmaktadır: 1. İnsan Kaynakları: İşletme için gerekli iş gücünün sağlanması ve yasalara uygun olarak çalıştırılması ve iş ortamının uygun bir duruma getirilmesini sağlayıcı faaliyetleri kapsar. 2. Muhasebe: İşletmenin varlıklarının ve kaynaklarının oluşumunu ve finansal açıdan durumunu açıklayan bilgilerin üretilmesi ile ilgili faaliyetlerdir. 3. Araştırma-Geliştirme: İşletmenin piyasadaki rekabet durumunu geliştirmeye ve karlılığını arttırmaya yönelik olan faaliyetlerdir. 4. Halkla İlişkiler: Belirlenmiş kitlelerin tutum ve davranışlarına yön vermek, ilişkileri sürdürmek, geliştirmek ve tepkilerini değerlendirmek amacıyla yapılan planlı faaliyetlerdir. 4
İşletmenin Varlıkları ve Kaynakları İşletmenin faaliyete geçebilmesi için para, araç-gereç, malzeme, hammadde, personel gibi unsurlara gereksinim vardır. Bunlar işletmenin VARLIKLAR ını (ekonomik değerler) oluşturular. İşletme kuruluşunda işletme sahiplerinin ortaya koyduğu varlıklara sahiptir. Bu da işletme sahiplerinin kendi öz kişilikleri yanında bir de iktisadi kişiliğe (işletme) sahip olması anlamına gelir. İşletmede bazı varlıklar mevcutsa bunların sağlandığı bazı KAYNAKLAR ında bulunması gereklidir. Bu anlamda işletmenin varlıkları ve bu varlıkların sağlandığı kaynaklar arasında mutlaka bir eşitlik olması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. VARLIKLAR = KAYNAKLAR İşletmenin kaynakları işletme sahipleri tarafından sağlanabileceği gibi, borçlanma yoluyla yani yabancı kaynak kullanarak da elde edilebilir. Bu durumda işletmenin sahip olduğu varlıkların elde edildiği kaynakları sağlayanlar işletme sahipleri ve işletmeye borç verenler olarak iki gruba ayrılabilir. Bunun anlamı işletme üzerinde işletme sahipleri gibi, işletmeye borç verenlerin de haklarının olduğudur. İşletme sahiplerini varlıklar üzerindeki hakları SERMAYE kavramı, işletmeye borç veren üçüncü kişilerin varlıklar üzerindeki hakları ise BORÇLAR kavramı ile ifade edilir. Buna göre; VARLIKLAR = SERMAYE + BORÇLAR VARLIKLAR, işletmenin sahip olduğu iktisadi değerlerdir. Verlıklar para, bina, makine, taşıt aracı, mal, malzeme gibi değerler olabileceği gibi, işletmenin başka kişi ve kuruluşlardan tahsil edeceği bir alacak veya bir değeri kullanma hakkı da olabilmektedir. SERMAYE, işletme sahiplerinin varlıklar üzerindeki haklarını, değer olarak ifade eder. BORÇLAR, işletrmeye borç veren üçüncü kişilerin varlıklar üzerindeki haklarını, değer olarak, ifade eder. Borçlanma işletme sahipleri dışındaki kişi ve kuruluşlardan daha sonra ödemek, iade etmek üzere çeşitli nedenlerle ve farklı koşullarda iktisadi değerler sağlamanın sonucunda oluşur. Varlıkların, sermayenin ve borçların çeşit ve tutar bakımından yapısı, işletmenin mali yapısını ve gücünü oluşturur. Bunlar işletmenin faaliyetlerini yürütülmsi sırasında tutar ve değer olarak değişime uğrarlar. İşletmenin sahipleri tarafından konulan varlıklarda işletme faaliyetleri sonucunda artış olursa, işletme sahiplerinin de hakları artmış olur. Bu artıştan dolayı ortaya çıkan farka KAR denir. Bunun tersi bir şekilde varlıklarda oluşan azalış ise ZARAR dır. Bu durumda işletmenin borçları artmış olur. 5
MUHASEBE Hangi sınıfta yer alırsa alsın işletmenin varolabilmesi için daha önce de söz edildiği üzere para, araç, hammadde, bina, malzeme ve personel gibi bir takım varlıkların ve bu varlıkların finanse edilmesinde kullanılan kaynakların bulunması gerekir. İşletmede yapılan çeşitli parasal (mali) işlemler de bu varlık ve kaynaklar üzerinde değişme yaratırlar. Örneğin para vererek mal alınması işlemi, nakit mevcudunun stoka (mal) dönüşmesi sonucunu; malın kredili olarak satılması işlemi ise stokun alacağa dönüşmesi sonucunu doğurur. Sürekli olarak tekrarlanan bu mali nitelikteki işlemlere ilişkin verilerin toplanıp işlenerek ilgili kişi ve grupların yararına sunulması gerekir. Buradan hareketle muhasebeyi, bir örgütün kaynaklarının oluşumunu, bu kaynakların kullanılma biçimini, örgütün işlemleri sonucunda bu kaynaklarda meydana gelen artış veya azalışları ve örgütün finansal açıdan durumunu açıklayan bilgileri üreten ve bunları ilgili kişi veya kuruluşlara ileten bir bilgi sistemi olarak tanımlayabiliriz. Muhasebenin görevlerini aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür: 1. Kaydetme: Para ile ifade edilmiş mali nitelikli işlem ve olayları derleyip kendi kuralları çerçevesinde kaydeder. Genel Müdürün istifası gibi para ile ifade edilmeyen ama çok önemli bir olay bir muhasebe işlemi oluşturmazken, kasada 1 TL noksan çıkması gibi önemsiz bir olay bir muhasebe işlemi yaratır. 2. Sınıflandırma: Derlenen ve zaman sırasına göre kaydedilen bilgileri niteliklerine göre sınıflandırır. Örneğin alınan senetler, banka dekontları veya gider makbuzları ayrı ayrı sınıflandırılır. 3. Özetleme (Rapor etme): Muhasebe sisteminde üretilen işletmeye ait bu bilgiler evrensel bir dille ilgili kişi ve kuruluşlara iletilir. Bu ilgi grupları, Yöneticiler İşletmeye sermaye koyanlar veya koymayı düşünenler İşletmeye kredi verenler, ya da işletmenin kredi sistemi ile karşı karşıya bulunanlar İşletme kârı üzerinde direkt veya endirekt olarak pay sahibi olanlar Borsa yönetimleri, finansal analistler Hatta ilgi derecesi değişmek üzere tüm toplum olarak sayılabilir. Bu kişi veya gruplar ilgi nedenlerine bağlı olarak farklı zamanlarda farklı nitelikte bilgilere ihtiyaç duyarlar. Muhasebe ürettiği bilgileri belli bir dönemin sonucunu ve özetini gösterecek raporlar haline dönüştürür. Rapor döneminin uzunluğu rapordan yararlanacak kişi veya kuruluşların amacına bağlı olarak değişir, ençok bir yıldır. 4. Analiz ve Yorumlama: Muhasebe raporlarında yer alan bilgilerin anlamının ve olaylar ile sonuçları arasındaki ilişkinin araştırılmasıdır. Muhasebe raporlarının yorumu işletmenin geleceğine ait kararların alınmasında en önemli yol göstericidir. Bütün bunlardan muhasebenin defter tutmaktan farklı olduğu anlaşılmaktadır. Muhasebe kavramı defter tutma işlemini içine alan, aynı zamanda raporlama ve yorumlama görevini de kapsayan geniş bir sistemdir. Muhasebe işletme dili ya da finansal kararlar dili olarak da tanımlanabilir. Kapsamı: Muhasebe kendinden istenene bağlı olarak çeşitli boyutlarda görevler yüklenir. Bazı işletmeler için sadece vergi matrahının belirlenmesi ve borç ve alacakların takibi önemli iken, bazı işletmeler ise tüm ilgi gruplarının ihtiyaçlarına cevap verebilecek bilgilerin üretilmesi ve rapor edilmesini isterler. Günümüzde başarılı bir yönetim için bazı bilgi ve teknikleri kullanmak zorunlu hale gelmiştir. İşletmenin mali ve ekonomik yapısına ait bilgiler olmadan ve bunları yorumlamadan yönetim imkansız 6
hale gelmiştir. Yönetimin etkinliğinin kontrolü, yatırımların seçimi, kaynakların sağlanması, üretim, satış ve finansman planlarının yapılması ve sonuçların yorumlanmasında hep muhasebenin sağlayacağı bilgilerden faydalanılır. Bu nedenle muhasebe yasal kuralların emrettiğinden daha kapsamlı bir biçimde tutulur. Bölümleri: 1. Genel Muhasebe: İşletmenin varlıklarındaki ve bu varlıkların sağlanmasında kullanılan kaynaklardaki değişmelerin izlenmesi ve ortaya çıkan özkaynak azalışları ile artışlarının belirlenerek işletmenin çeşitli aşamalarda kâr veya zararının bulunması genel muhasebenin görevidir. İşletmenin mali yapısını gösterir. 2. Maliyet Muhasebesi: Üretilen mal veya hizmetlerin maliyetini ve satış fiyatını belirler. İşletme giderlerini önceden belirlenen standardlarla karşılaştırarak giderleri kontrol altında tutma imkanı sağlar. Planlama safhasında çeşitli seçenekler arasında karar verilebilmesi için, her seçeneğin işletme karlılığı üzerindeki etkisi maliyet muhasebesinden alınan bilgiler ışığında değerlendirilir. 3. Yönetim Muhasebesi: Genel muhasebe ve maliyet muhasebesinden elde edilen verilerden yararlanarak işletme yöneticilerinin karar almada gereksinim duydukları sayısal bilgileri içeren yeni veriler üretir. Özet olarak muhasebe; 1. bilgi aracıdır. Geçmiş bilgileri kaydederek bellek görevi yapar. 2. kontrol aracıdır. Bütçe ve standardlarla belirlenen hedeflerin ne derecede gerçekleştiğini saptar. 3. öngörme aracıdır. Geleceğe ait planlamalara yardımcı olur. 7
MALİ TABLOLAR İşletmenin amaçlarına ulaşması işletme yönetiminin üretim, pazarlama, finansman ve insan kaynakları gibi işlevleri iyi yönetmesine bağlıdır. İyi yönetim ise uygun ve başarılı kararlar alabilmekle mümkündür. Kararların uygunluğu işletmenin varlıklarını ve bu varlıkların sağlanmasında kullanılan kaynaklarını oluşturan unsurlarda yarattığı değişimle ölçülür. İşletmenin varlıklarını ve kaynaklarını oluşturan unsurların nitelik ve nicelik yönünden yapısı işletmenin mali yapısını gösterir. Faaliyetler sonucunda ulaşılan yeni yapıda işletme sahiplerinin haklarında da değişmeler olur. Kar işletme sahiplerini varlıklar üzerindeki haklarını arttırır, zarar ise azaltır. İşletme faaliyetlerini sonucu kadar, sonucun oluşumunu etkileyen olayların bilinmesi de önemlidir. Bilindiği gibi işletmelerin kar amacı dışında devamlılık ve topluma hizmet gibi amaçları da vardır, bu amaçlara ulaşmak için kar etmenin yanında mali yapının da iyi olması gereklidir. Yönetimin başarısı alınan ve uygulanan kararların sonucunda varlıklar, kaynaklar ve bunları oluşturan unsurlar üzerinde değişme yaratan ve para ile ifade edilen bireysel olaylar ile ölçülemez. Bu bakımdan belirli bir süre içinde oluşan olayların bir bütün halinde ele alınmaları, özetlenerek analiz ve yoruma sunulmaları gerekir. Bu gereklilik çerçevesinde çok sayıdaki mali işlemlere ait bilgiler Mali Tablolar adı altında özetlenerek ilgililere sunulur. İşletmenin mali yapısını, faaliyet sonucu ve bu sonucun oluşumunu ve genelde bu bilgilere dayalı diğer bazı amaçları karşılayacak bilgileri içeren bu özetlere Mali Tablolar denir. Temel olarak iki mali tablo vardır: Bilanço ve Gelir Tablosu. Bunların dışında genellikle bu iki tablodaki bilgilerden üretilen bazı Ek Mali Tablolar da bulunmaktadır: Satışların Maliyeti Tablosu, Fon Akım Tablosu, Nakit Akım Tablosu, Kar Dağıtım Tablosu, Dağıtılmamış Karlar Tablosu, Özkaynak Tablosu bunlar arasındadır. Planlama, ölçme ve kontrol işlevlerini gerçekleştirilebilmesi ve bunların sağlıklı sonuç vermesi için süreklilik gösteren işletme faaliyetlerinin belli zaman aralıklarında kesilmiş sayılması gerekmektedir. Bu zaman aralıklarına dönem denilir. Muhasebe öğretiminde temel alınan dönem 1 Ocak ta başlayarak 31 Aralık ta sona eren bir takvim yılını kapsar. 8
BİLANÇO Bilançonun Tanımı: Bilanço bir işletmenin belirli bir tarihte sahip olduğu varlıklar ve bu varlıkların sağlandığı kaynakları gösteren tablodur. BİLANÇO TEMEL EŞİTLİĞİ: Varlıklar = Özsermaye + Yabancı Sermaye Varlıklar = Sermaye + Borçlar Eşitliğin sol yanı sahip olunan varlıkları, sağ yanı ise bunların sermaye koyma ya da borçlanma yolu ile karşılandığını anlatır. Örnek: X kişisi 750.000 TL değerindeki varlığını sermaye olarak koyarak kırtasiye alım satımı konusunda faaliyet gösterecek bir işletme açar. Varlıklar (nakit) = Sermaye (işletme sahibinin hakları) 750.000 = 750.000 Daha sonra Y kişisi nden borçlanarak satmak üzere 50.000 TL lik kırtasiye malzemesi satın alır. Varlıklar (Nakit + Mal)= Sermaye + Borçlar(Y nin Varlıklar üzerindeki hakları) 750.000 + 50.000 = 750.000 + 50.000 Bilanço bu eşitliğin çizelge haline getirilmiş şeklidir. Bu çizelgede eşitliğin sol tarafına aktif, sağ tarafına pasif denir. Yani işletme varlıkları aktifi, sermaye ve borçlar pasifi oluşturur. Varlıklar = Borçlar + Sermaye Aktif = Pasif VARLIKLAR (Dönen + Duran) = KAYNAKLAR (Yabancı + Öz) X İşletmesi Aktif / /20. tarihli BİLANÇO Pasif VARLIKLAR XXXXX SERMAYE XXXXX xxxxx xxxxx BORÇLAR XXXXX xxxxx. xxxxx xxxxx. xxxxx xxxxx AKTİF TOPLAMI XXXXXX PASİF TOPLAMI XXXXXX 9
Aktif kısımda yer alan varlıklar işletmenin sahip olduğu para, mal, makine, bina, taşıt gibi maddi ve haklar, şerefiyeler, kuruluş giderleri gibi maddi olmayan değerlerden ve işletmenin müşterilerden (alıcılar), personelden ve diğer üçüncü kişilerden olan alacaklarından oluşur. Pasifte yer alan sermaye, işletme sahiplerinin işletmeye verdikleri değerlerden doğan haklarını; borçlar ise işletmenin satıcılara, bankalara, personele ve diğer üçüncü kişilere olan borçlarını göstermektedir. Örnek: X İşletmesi Aktif / /20. tarihli BİLANÇO Pasif VARLIKLAR 800.000.- SERMAYE 750.000.- 750.000.- Mal 50.000.- BORÇLAR 50.000.- AKTİF TOPLAMI 800.000.- PASİF TOPLAMI 800.000.- Mali İşlemlerin Bilançoya Etkisi Mali nitelikleki olaylar işletmenin varlıkları ve kaynakları üzerinde para ile ifade edilebilen değişiklik yaratırlar. Bilanço temel eşitliği, mali işlemler sonucu çeşitli değişikliğe uğrar. Ancak, varlıklar kaynaklardan az veya çok olamayacağından eşitlik sürekli olarak korunur. Yeni kurulan bir ticari işletmede çeşitli işlemlerin bilanço üzerindeki etkisi aşağıda gösterilmiştir. Örnek 1: ABC işletmesi işletme sahiplerinin sermaye olarak koyduğu 100.000 TL nakit ve 150.000 TL lık bina ile işe başlıyor. Varlıklar = Sermaye + Borçlar + Bina = Sermaye + Borçlar 100.000 + 150.000 = 250.000 + 0 ABC İşletmesi Aktif / /20. tarihli BİLANÇO Pasif VARLIKLAR 250.000.- SERMAYE 250.000.- 100.000.- Bina 150.000.- AKTİF TOPLAMI 250.000.- PASİF TOPLAMI 250.000.- Örnek 2: 25.000 TL lık mal nakit karşılığı alınıyor (Bilanço toplamı değişmiyor). + Bina + Mal = Sermaye 75.000 + 150.000 + 25.000 = 250.000 250.000 = 250.000 Örnek 3: Kredi ile 80.000 TL lık mal alınıyor (Bilanço toplamı artıyor). + Bina + Mal = Sermaye + Borçlar 75.000 + 150.000 + 105.000 = 250.000 + 80.000 330.000 = 330.000 10
Örnek 4: 60.000 TL maliyetli mal vadeli olarak 82.000 TL ya satılıyor. (Bilanço toplamı artıyor). + Bina + Mal + Alıcılar (işletmenin alacakları) = Sermaye + Kar + Borçlar 75.000 + 150.000 + 45.000 +82.000 = 250.000 + 22.000 + 80.000 352.000 = 352.000 Örnek 5: İşletmenin borcu olan Satıcı B 50.000 TL lık alacağına karşılık işletmeye ortak oluyor (Bilanço toplamı değişmiyor). + Bina + Mal + Alıcılar = Sermaye + Kar + Borçlar 75.000 + 150.000 + 45.000 +82.000 = 300.000 + 22.000 + 30.000 352.000 = 352.000 Örnek 6: 10.000 TL maliyetli mal peşin olarak 9.000 TL ya satılıyor (Bilanço toplamı azalıyor.) + Bina + Mal + Alıcılar = Sermaye + Kar + Borçlar 84.000 + 150.000 + 35.000 +82.000 = 300.000 + 21.000 + 30.000 351.000 = 351.000 Örnek 7: Çalışanlara 5.000 TL ücret ödeniyor (Bilanço toplamı azalıyor). + Bina + Mal + Alıcılar = Sermaye + Kar + Borçlar 79.000 + 150.000 + 35.000 + 82.000 = 300.000 + 16.000 + 30.000 346.000 = 346.000 Örnek 8: Binadan 10.000 TL kira tahsilatı yapıyor (Bilanço toplamı artıyor). + Bina + Mal + Alacaklar = Sermaye + Kar + Borçlar 89.000 + 150.000 + 35.000 + 82.000 = 300.000 + 26.000 + 30.000 356.000 = 356.000 ABC İşletmesi Aktif / /20. tarihli BİLANÇO Pasif VARLIKLAR 356.000.- SERMAYE 350.000.- 89.000.- Kar 26.000.- Bina 150.000.- Mal 35.000.- Alacaklar 82.000.- BORÇLAR 30.000.- AKTİF TOPLAMI 356.000.- PASİF TOPLAMI 356.000.- Dönemsonu Özsermayesi = 356.000 30.000 = 326.000 Dönembaşı Özsermayesi = 250.000 0 = 250.000 Dönemsonu Özsermayesi - Dönembaşı Özsermayesi = Sonuç (Kar/Zarar) 326.000 250.000 = 76.000 TL fark vardır. Ancak 5.örnek işletmeye 50.000 TL lik bir ortaklık (sermayeye ilave) söz konusu olduğunu görmekteyiz. Bu nedenle Faaliyet Karı = 76.000 50.000 = 26.000 TL dır. 11
Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere çeşitli mali işlemlerin bilançoyu oluşturan kalemler üzerindeki etkisini dört grupta toplamak mümkündür: 1. Aktifteki kalemlerden birinin artması diğerinin azalması ve dolayısıyla bilanço toplamının değişmemesi (Örnek 2), 2. Pasifteki kalemlerden birinin artması diğerinin azalması ve dolayısıyla bilanço toplamının değişmemesi (Örnek 5), 3. Hem aktifteki hem pasifteki kalemlerde artış olması ve dolayısıyla bilanço toplamının artması (Örnek3, 4, 8), 4. Hem aktifteki hem pasifteki kalemlerde azalış olması ve dolayısıyla bilanço toplamının azalması (Örnek 6, 7). Mali İşlemlerin Bilançoya Etkisi İle İlgili Örnekler: Örnek 1: Y işletmesinin / /20.. tarihli bilançosu ve bu tarihten sonra yapılan işlemler aşağıda gösterilmiştir. Y İşletmesi İşletmenin borçları Aktif / /20. tarihli BİLANÇO Pasif VARLIKLAR 1.170.000.- SERMAYE 420.000.- 200.000.- BORÇLAR 750.000.- Ticari Mallar 400.000.- Banka Kredileri 400.000.- Alıcılar 270.000.- Satıcılar 350.000.- Taşıtlar 300.000.- AKTİF TOPLAMI 1.170.000.- PASİF TOPLAMI 1.170.000.- İşletmenin alacakları (a) Alıcılardan 150.000 TL tahsil edilmiştir (Aktifteki kalemlerden birinin artması diğerinin azalması ve dolayısıyla bilanço toplamının değişmemesi) (b) İşletme 200.000 TL borçlu olduğu bir satıcıyı kendisine ortak olarak kabul etmiştir. (Pasifteki kalemlerden birinin artması diğerinin azalması ve dolayısıyla bilanço toplamının değişmemesi) (c) Bankadan 200.000 TL kredi alınmıştır. (Hem aktifteki hem pasifteki kalemlerde artış olması ve dolayısıyla bilanço toplamının artması (d) Satıcılara 150.000 TL ödenmiştir. (Hem aktifteki hem pasifteki kalemlerde azalış olması ve dolayısıyla bilanço toplamının azalması). Y İşletmesi Aktif / /20. tarihli BİLANÇO Pasif VARLIKLAR 1.220.000.- SERMAYE 620.000.- 400.000.- BORÇLAR 600.000.- Ticari Mallar 400.000.- Banka Kredileri 600.000.- Alıcılar 120.000.- Satıcılar 0.- Taşıtlar 300.000.- AKTİF TOPLAMI 1.220.000.- PASİF TOPLAMI 1.220.000.- 12
Örnek 2: Satıcılar..... : 30.000 TL........ :? Makine...... : 80.000 TL Borç Senetleri : 50.000 TL Alıcılar...... : 40.000 TL Sermaye..... :? (a) Sermaye 100.000 TL ise mevcudu ne kadardır? Varlıklar = Sermaye + Borçlar + Makine + Alıcılar = Sermaye + Satıcılar + Borç Senetleri +120.000 = 180.000 = 60.000.- (b) Sermaye 200.000 TL ise toplam varlıklar ne kadardır? Varlıklar = Sermaye + Satıcılar + Borç Senetleri Varlıklar = 280.000.- (c) mevcudu 70.000 TL ise sermaye ne kadardır? + Makine + Alıcılar = Sermaye + Satıcılar + Borç Senetleri 190.000 = Sermaye + 80.000 Sermaye = 110.000.- (d) (c) deki sonuca göre bilançoyu hazırlayınız... İşletmesi Aktif / /20. tarihli BİLANÇO Pasif VARLIKLAR 190.000.- SERMAYE 110.000.- 70.000.- BORÇLAR 80.000.- Alıcılar 40.000.- Satıcılar 30.000.- Makine 80.000.- Borç Senetleri 50.000.- AKTİF TOPLAMI 190.000.- PASİF TOPLAMI 190.000.- Örnek 3: Aşağıdaki mali işlemlerin bilançoya etkisi ne şekilde olacaktır? (a) 10.000 TL ye veresiye mal alındı. Satıcılar, Ticari Mallar Bilanço Toplamı (b) 50.000 TL peşin verilerek, makine alındı., Makine Bilanço Toplamı değişmez (c) Satıcıya ait 80.000 TL lik borç ödendi, Satıcılar Bilanço Toplamı 13
Örnek 4: Kristal Oto Yıkama Şirketi nin 30.9.2015 tarihindeki bilanço kalemleri aşağıda görülmektedir. Sermaye tutarını hesaplayınız ve bilançoyu hazırlayınız. Satıcılar..... : 140.000 TL Alıcılar..... : 80.000 TL Bina........ : 520.000 TL....... : 25.000 TL Arazi....... : 380.000 TL Makine..... : 100.000 TL Borç Senetleri : 185.000 TL Varlıklar = Sermaye + Borçlar Alıcılar + Bina + + Arazi + Makine = Sermaye + Satıcılar + Borç Senetleri 80.000 + 520.000 + 25.000 + 380.000 + 100.000 = Sermaye + 140.000 + 185.000 1.105.000 = Sermaye + 325.000 Sermaye = 1.105.000 325.000 = 780.000 TL Kristal Oto Yıkama Aktif 30.9.2015 tarihli BİLANÇO Pasif VARLIKLAR 1.105.000.- SERMAYE 780.000.- 25.000.- BORÇLAR 325.000.- Alıcılar 80.000.- Satıcılar 140.000.- Arazi 380.000.- Borç Senetleri 185.000.- Bina 520.000.- Makine 100.000.- AKTİF TOPLAMI 1.105.000.- PASİF TOPLAMI 1.105.000.- 14
GELİR TABLOSU İşletmenin amaçlarından biri kar etmektir. Bilindiği gibi kar dönem içindeki mali olaylar nedeni ile işletme sahiplarinin haklarında meydana gelen artışı ifade eder. Burada dikkat edilmesi gereken nokta bulunan büyüklükte dönem içindeki sertmaye artışı ya da sermaye azaltımının etkisinin bulunmamasıdır. Yani kar ya da zarar işletme faaliyetleri sonucunda oluşmalıdır. İşletmenin başarısının ölçülmesinde ve geleceğinin planlanmasında, karı ya da zararı oluşturan olaylar hakkında bu ayrımlar gözetilerek üretilmiş bilgilere ihtiyaç vardır. Dönem içinde işletme sahibi haklarında artış yaratan olaylar gelir (hasılat), azalış yaratan olaylar gider niteliğindeki olaylardır. Gelir (hasılat) bir varlık veya hizmetin satışından elde edilen ya da faiz veya kiradan kazanılan aktiflerin brüt tutarıdır. Gider, gelir sağlama amacı ile yapılan varlık (aktif) tükenmeleri (ya da borçlarda olulan artışlar) dır. Aktifte oluşan azalma aynı zamanda işletme sahibinin varlıklar üzerindeki haklarının toplam büyüklüğünü azaltır. Gelir ile gider arasındaki olumlu fark kar, olumsuz fark zarardır. Örnek: İşletmenin 150.000 TL maliyetli malı peşin olarak 180.000 TL ya satılıyor. Aynı gün 200.000 TL değerindeki malı yanıyor. Satış sonucu elde edilen; Kar = Gelir (Satış hasılatı) Gider (hasılat elde etmek için tüketilen varlık maliyeti) Kar = 180.000 150.000 = 30.000 TL. Malın yanması ile meydana gelen; Zarar = 200.000 TL. Toplam Kar veya Zarar; 200.000 30.000 = 170.000 TL zarar Ancak bu başarısızlık satıştan sorumlu departmana yüklenemez. Aslında işletmenin ana faaliyeti olan satıştan 30.000 TL karı vardır. Malın yanması tedbirsizlik veya önlenemez başka nedenlerle meydana gelmiş olabilir. Görülüyor ki işletmenin ya da yönetimin başarısını değerlendiriken geleceğe ait planları yapılmasında önemli rolü olan çeşitli gelir ve giderlerin dönem içinde kaydedilmeleri, sınıflandırılmaları ve sonucuı verecek şekilde özetlenmeleri gerekir. Gelir tablosu, bir işletmenin belirli bir döneme ait net sonucunu, brüt satış karı, faaliyet karı büyüklüklerine ve bunları oluşturan ana olaylara yer vererek gösteren bir mali tablodur. Gelir tablosunda ana faaliyetlerin hacmı, bu faaliyetin getirdiği hasılat ile direkt olarak ilgili olan giderler ve indirimler; ana faaliyetin oluşması sırasında meydana gelen ana faaliyetle ilgili endirekt giderler ve son olarak da finansal gelir ve giderler, olağanüstü gelir ve giderler, önceki yıllarda yapılan ancak çeşitli nedenlerle sonradan düzeltilmesi gereken gelir ve giderler hakkındaki bilgiler gruplandırılarak verilmelidir. Bu açıklamalar dikkate alındığında gelir tablosunun en basit şekli ana hatlarıyla aşağıdaki gibi olacaktır: 15
X İşletmesi 01.01.20.. 31.12.20.. dönemi GELİR TABLOSU A. Brüt Satış Karı Bölümü Satışlar Satış İndirimleri ( ) Satılan Malın Maliyeti ( ) Brüt Satış Karı / Zararı B. Faaliyet Karı Bölümü Faaliyetle İlgili Giderler ( ) Faaliyet Karı / Zararı C. Olağan Kar Bölümü Diğer Faaliyetlerden Olağan Gelir / Giderler (+ ) Finansman Giderleri ( ) ( ) ( ). ( ).. ( ) Olağan Kar / Zarar. D. Dönem Karı Bölümü. Olağandışı Gelir / Giderler (+ ). Dönem Karı / Zararı E. Net Kar Bölümü Vergi ve Diğer Yasal Yükümlülükler ( ) Net Kar / Zarar. ( ). Örnek: Daha önce yapılan mali işlemlerin bilançosuna etkisini gösterdiğimiz ABC İşletmesine (yapılan işlemler aşağıda sıralanmıştır) ait gelir tablosu şu şekilde hazırlanabilir. Gelir Tablosunu ilgilendiren işlemler italik ve kırmızı olarak yazılmıştır. İşlem 1. ABC işletmesi işletme sahiplerinin sermaye olarak koyduğu 100.000 TL nakit ve 150.000 TL lık bina ile işe başlıyor. İşlem 2. 25.000 TL lık mal nakit karşılığı alınıyor. İşlem 3. Kredi ile 80.000 TL lık mal alınıyor. İşlem 4. 60.000 TL maliyetli mal vadeli olarak 82.000 TL ya satılıyor. İşlem 5. İşletmenin borcu olan Satıcı B 50.000 TL lık alacağına karşılık işletmeye ortak oluyor. İşlem 6. 10.000 TL maliyetli mal peşin olarak 9.000 TL ya satılıyor. İşlem 7. Çalışanlara 5.000 TL ücret ödeniyor. İşlem 8. Binadan 10.000 TL kira tahsilatı yapıyor. ABC İşletmesi 01.01.20.. 31.12.20.. dönemi GELİR TABLOSU A. Brüt Satış Karı Bölümü Satışlar 91.000 Satılan Malın Maliyeti ( ) (70.000) Brüt Satış Karı (veya Zararı) 21.000 B. Faaliyet Karı Bölümü Faaliyetle İlgili Giderler (Ücretler) ( ) (5.000) Faaliyet Karı (veya Zararı) 16.000 C. Net Kar Bölümü Diğer Faaliyetlerden Olağan Gelirler (Kira Gelirleri) 10.000 Net Kar 26.000 16
HESAP KAVRAMI Her bir mali nitelikteki işlemin, varlıklarda ve kaynaklarda (bilanço kalemlerinde) ya da işletmenin faaliyetleri sonucu oluşan kalemlerde (gelir ve giderlerde) yarattığı değişimi tek bir tablo üzerinde izlemek olanaksızdır. Bu nedenle varlık veya kaynakların herbirinde ve faaliyetler sonucu oluşan unsurlarda meydana gelen artış veya azalışlar önce oluş sırasına göre günlük defter denen bir deftere kaydedilir, bundan sonra niteliklerine göre ayrılarak hesap denilen çizelgelere aktarılır, bu çizelgelerdeki artış veya azalış farkı da dönem sonlarında bilanço veya gelir tablosuna nakledilir. Mali nitelikteki olayların her bir bilanço unsurunda (varlık, sermaye, borç) ve faaiyet sonucunu oluşturan her bir unsurda yarattığı değişmlerin izlenmesine yarayan, başka bir deyişle aynı nitelikteki işlemlerin üzerinde toplandığı çizelgeye hesap denir. Artış ve azalışlar hesap denilen çizelgenin karşılıklı iki tarafında izlenir. Artış veya azalışların hesabın hangi tarafına yazılacağı hesabın niteliğiyle (Bilanço ya da Gelir Tablosu hesapları) ilgilidir. + + veya... HESABI veya ( ) ( ) Tarih Açıklama Tutar Tarih Açıklama Tutar Muhasebe öğrenimi sırasında ya da uygulamada zamandan ve yerden kazanmak için hesaplar T simgesi ile gösterilir.... Hesabı Muhasebe Eşitliği ve Hesapların İşleyişi Daha önce Bilanço temel eşitliğini Varlıklar = Sermaye + Borçlar şeklinde göstermiştik. Bu eşitliğe paralel olarak varlıkların, borçlar ve sermayedeki unsurların değişimlerini göstermeleri nedeniyle hesapların da eşitlik halinde iki grup oluşturacakları açıktır. Birinci grup hesaplar, varlıklardaki değişimleri gösteren hesaplardır. Bu hesap grubuna Varlık Hesapları veya Aktif Hesaplar denir. 17
İkinci grup hesaplar farklı borçlar ve farklı sermaye unsurlarını temsil eden hesaplar olup bunlara Kaynak Hesapları veya Pasif Hesaplar adı verilir. Hesapların İşleyiş Kuralları Her hesabın bir yanına yapılan kayıt o hesabın temsil ettiği varlık, kaynak, gelir yada giderdeki artışı, diğer yanına yapılan kayıt ise azalışı gösterir. Artış veya azalışların hesabın hangi yanına yazılacağını hesabın niteliği belli eder. Mali işlemler çift taraflı etkiye sahiptir (en az iki hesabı ilgilendirir). Yani her bir mali işlemin hesaplara yapılacak kaydında çeşitli hesapların sol tarafına kaydedilecek tutarlar ile sağ tarafına kaydedilecek tutarlar eşit olmalıdır. Örneğin varlıktaki unsurlardan birindeki artış varlık hesabının bir tarafına, söz gelimi sol tarafına kaydedildiği taktirde, işlemin dengeye getirici karşı etkisinin de bir diğer hesabın sağ tarafına kaydedilmesi gerekecektir. Böylece işlemin iki taraflı etkisi hesapların zıt taraflarına kaydedileceğinden, hem bu tutarlar arasında eşitlik sağlanacak hem de işlemin büyüklüğü toplu olarak görülecektir. Bu kayıt şekli ile kayıtların doğruluğu da hesapların sol taraf ve sağ taraf kayıtlarının toplamları arasında sağlanacak eşitlikle her an kontrol edilebilecektir. Bu açıklamalar çerçevesinde aktif (varlık) ve pasif (sermaye + borçlar) hesapların hangi tarafına artışların, hangi tarafına azalışların kaydedileceğini aşağıdaki gibi gösterebiliriz: Aktif Hesaplar = Pasif Hesaplar Varlık H. Borç H Sermaye H = + (+) ( ) ( ) (+) ( ) (+) Artış Azalış Azalış Artış Azalış Artış Bilanço temel denklemine uygun olarak varlık hesaplarındaki artış ilgili hesabın sol tarafına, azalış ilgili hesabın sağ tarafına kaydedilir. Sermaye ve borçlardaki artış ilgili hesabın sağ tarafına, azalış ilgili hesabın sol tarafına kaydedilir. Gerçek hayatta işlemlerin hesaplara kaydında hesapta artış veya azalış ifadeleri kullanılmaz. Mali nitelikteki işlemlerin hesaplara kaydedilmesi ve izlenmesine ve hesapların kullanılışına ait özel terimler vardır. Muhasebe terminolojisinde artış veya azalış ifade etmesine bakılmaksızın herhangi bir hesabın sol tarafına hesabın borcu veya borç tarafı, sağ tarafına hesabın alacağı veya alacak tarafı denir. Bu nedenle hesap hangi gruba (Aktif/Pasif) girerse girsin, hesabın sol tarafına (borcuna) yazılmasına hesabın borçlandırılması, sağ tafına (alacağına) yazılmasına hesabın alacaklandırılması denir.... Hesabı Borç tarafı Borçlandırmak Alacak tarafı Alacaklandırmak 18
Hesaplarla İlgili Terminoloji Hesabın niteliğine göre bir hesabın borçlu ya da alacaklı kısmına ilk kez bir işlemin yazılması yoluyla kullanılmaya başlanmasına hesap açmak denir. Bir hesabın iki yanının toplamları arasındaki farka hesap kalanı veya hesabın bakiyesi denir. Hesabın borç tarafının alacak tarafı toplamından büyük olması durumunda borç kalanı ndan, alacak tarafının borç tarafı toplamından büyük olamsı durumunda da alacak kalanı ndan söz edilir. Hesap kalan vermez ise, yani hesabın borç ve alacak toplamları birbirine eşit olduğunda hesap kapalıdır veya hesap kapanmıştır şeklinde ifade edilir. Hesaplar ve Bilanço Arasındaki İlişkiler Bilanço temel denklemine uygun olarak; varlık hesaplarındaki artış için ilgili hesap borçlanır; kaynak hesaplarındaki artış içinse ilgili hesaba alacak kaydedilir. Varlık (Aktif) hesapları borç, kaynak (Pasif) hesapları ise alacak kalanı verirler. Örnek: İşlem 1: A işletmesi 500.000 TL nakit sermaye ile çalışmaya başlamıştır. Buna göre Açılış Bilançosu; A İşletmesi Aktif.. tarihli Bilançosu Pasif KASA 500.000 SERMAYE 500.000 Aktif Toplamı 500.000 Pasif Toplamı 500.000 B KASA HS A = B SERMAYE HS A (1) 500.000 (1) 500.000 İşlem sonucunda her iki hesaptada artış meydana gelmiştir. hesabı Varlık hesabı olduğundan hesaba borç, Sermaye hesabı ise Kaynak hesabı olduğundan hesaba alacak kaydı yapılmıştır. İşlem 2: İşletme 100.000 TL borç almıştır. B KASA HS A = B SERMAYE HS A + B BORÇLAR HS A (1) 500.000 (1) 500.000 (2) 100.000 (2) 100.000 Hem aktif hem de pasif hesaplarda artış olmuştur. hesabındaki artış hesaba borç, Borçlardaki artış da hesaba alacak kaydedilmiştir. 19
İşlem 3: İşletme 300.000 TL tutarında malı peşin olarak satın almıştır. B KASA HS A + B MAL HS A = B SERMAYE H A + B BORÇLAR H A (1)500.000 (3)300.000 (3)300.000 (1)500.000 (2)100.000 (2)100.000 Aktif bir hesap olan kasa hesabında azalma olurken, diğer bir aktif hesap olan Mal hesabında artış olmuştur. Bu nedenle Hesabı alacaklandırılmış, Mal hesabı ise borçlandırılmıştır. İşlem 4: İşletme yaptığı bir hizmet (gelir) karşılığında 70.000 TL almıştır. B KASA HS A + B MAL HS A = B SERMAYE H A + B BORÇLAR H A (1)500.000 (3)300.000 (3)300.000 (1)500.000 (2)100.000 (2)100.000 (4) 70.000 (4) 70.000 Hizmet karşılığı elde edilen bir gelir söz konusudur. Hizmet karşılığı elde edilen para aktifleri arttırmakta, varlıklardaki bu artış ise işletme sahiplerinin haklarında bir artış meydana getirdiğinden Sermayeyi arttırmaktadır. Bu nedenle hesabındaki artış için hesap borçlandırılmış, Sermaye hesabındaki artış içinse hesap alacaklandırılmıştır. İşlem 5: İşletmede çalışanlara 50.000 TL ücret ödenmiştir. B KASA HS A + B MAL HS A = B SERMAYE H A + B BORÇLAR H A (1)500.000 (3)300.000 (3)300.000 (5) 50.000 (1)500.000 (2)100.000 (2)100.000 (5) 50.000 (4) 70.000 (4) 70.000 Gider işlemidir. Sermaye azaldığı için borç kaydı, kasa da da azalış olduğu için alacak kaydı yapılmıştır. Dönem sonunda hesap kalanları; B KASA HS A + B MAL HS A = B SERMAYE H A + B BORÇLAR H A (1)500.000 (3)300.000 (3)300.000 (5) 50.000 (1)500.000 (2)100.000 (2)100.000 (5) 50.000 (4) 70.000 (4) 70.000 670.000 350.000 300.000 50.000 570.000 100.000 320.000 300.000 520.000 100.000 Hesap kalanlarından düzenlenecek bilanço ise aşağıdaki gibi olacaktır. A İşletmesi Aktif.. tarihli Bilançosu Pasif KASA 320.000 SERMAYE 520.000 MAL 300.000 BORÇLAR 100.000 Aktif Toplamı 620.000 Pasif Toplamı 620.000 20
Bilanço Hesaplarının İşleyişi ile İlgili Örnek: Aşağıdaki işlemleri ilgili hesaplara kaydediniz ve işletmenin bilançosunu hazırlayınız. İşlem 1. X İşletmesi 300.000 TL nakit sermaye ile işe başlamıştır. İşlem 2. Senetle 50.000 TL Tutarında mal alınmıştır. İşlem 3. 30.000 TL maliyetli mal peşin olarak 40.000 TL ya satılmıştır. İşlem 4. Çalışanlara 20.000 TL tutarında ücret ödenmiştir. Gelir Tablosu Hesapları (Sonuç Hesapları - Gelir ve Gider Hesapları) Gelir bir varlık kaynağıdır. Sermaye işletme sahipleri tarafından verilen bir varlık kaynağı, gelir de sermaye dışında işletmenin günlük işlemlerinden doğan bir varlık kaynağıdır. Mal satış tutarının kasaya girmesi, kredili bir satış ise işletmenin alacağının doğması gelir yani aktif kaynağıdır. Buna göre, Gelir işletme sahipleri haklarında, işletmenin faaliyetlerinden doğan brüt bir artışı ifade eder. Gider ise, işletmenin faaliyetlerinden dolayı işletme sahiplerini varlıklar üzerindeki haklarında meydana gelen azalışı ifade eder. Bu bakımdan gelir elde etmek amacıyla bir aktifin kullanılması veya tüketilmesi sonucunda meydana gelen azalışları gösterir. Faaliyetlerin sürdürülmesi için çalışanlara verilen ücretler, reklam bedelleri, kira ve sigorta bedelleri birer gider unsurudur. Yukarıdaki örneklerde işletmenin ermayesini azaltan gider (borç kjaydı) ve çoğaltan gelir (alacak kaydı)sermaye hesabında gösterilmiştir. Oysa dönem sonunda işletme sahibinin haklarında dönem başına göre oluşan farkın (kar/zarar) hangi olayların sonucu olduğunun bilinmesi, işlemlerin analizi ve gelir tablosunun hazırlanabilmesi için gereklidir. Bu nedenle bu olayların ayrı ayrı hesaplara kaydedilmesi çok önemlidir. Bu amaçla işletme sahiplerinin haklarında artış yaratan mali işlemler için Gelir (hasılat) Hesapları veya azalış yaratan işlemler için de Gider Hesapları adı verilen özel geçici Sonuç Hesapları geliştirilmiştir. Bu hesaplara Gelir Tablosu Hesapları da denilmektedir. Gelir ve Gider Hesaplarının Kaydı Gelir hesapları artışların yazıldığı sermaye hesabının alacak (sağ) tarafını, gider hesapları da azalışların yazıldığı sermaye hesabının borç (sol) tarafını temsil edecektir. Dolayısıyla sermayeyi arttıracağından gelir ilgili hesabın alacağına, gider ise sermayeyi azaltacağından ilgili hesabın borcuna kaydedilir. B ( ) SERMAYE HESABI (+) A Azalışlar-Giderler Artışlar-Gelirler B GİDER HS A = B GELİR HS A Yapılan Giderler Elde Edilen Gelirler Gelir bir kez oluştuktan sonra azalma olmaz, gelir hesaplarında elde edilen gelirler nedeni ile daima bir artış söz konusudur. Ancak hesabın devri, kapatılması veya kayıt hatalarının düzeltilmesi durumunda hesabın borç tarafına kayıt yapılması söz konusudur. Gelir hesapları her zaman alacak kalanı verirler. 21
Gider de bir kez oluştuktan sonra azalmaz, daima birikim söz konusudur. Ancak hesabın devri, kapatılması veya kayıt hatalarının düzeltilmesi durumunda hesabın alacak tarafına kayıt yapılması söz konusudur. Gider hesapları her zaman borç kalanı verirler. Gelir ve Gider hesapları dönem sonunda KAR veya ZARAR HESABI denilen bir hesaba devredilirler. Bu hesabın alacak kalanı vermesi gelir fazlalığını yani KAR ı, borç kalanı vermesi gider fazlalığını yani ZARAR ı ifade eder. VARLIKLAR = BORÇLAR HS + SERMAYE HS Artış Azalış Azalış Artış Azalış Artış + + + GİDERLER HS GELİRLER HS Artış Azalış Azalış Artış + + Sonuç = Gelir Gider = Kar /Zarar Gelirler > Giderler Kar Giderler > Gelirler Zarar KAR veya ZARAR HESABI Giderler Gelirler Zarar Kar Yukarıdaki örnekte verilen A işletmesinin gelir ve gideri şöyle kaydedilecektir. B KASA HS A + B MAL HS A = B SERMAYE H A + B BORÇLAR H A (1) 500.000 (3) 300.000 (3) 300.000 (1) 500.000 (2)100.000 (2) 100.000 (5) 50.000 20.000 (4) 70.000 GİDERLER HS GELİRLER HS (5) 50.000 (6) 50.000 (7) 70.000 (4) 70.000 KAR veya ZARAR HESABI (6) 50.000 (7) 70.000 KAR : 20.000 TL 22
Hesapların Bölümlenmesi Işletmede kullanılan hesaplar ikiye ayrılır: 1. Bilanço Hesapları a) Aktif Hesaplar (Varlık Hesapları) b) Pasif Hesaplar (Kaynak Hesapları) c) Nazım Hesaplar 2. Gelir Tablosu Hesapları a) Gelir Hesapları b) Gider Hesapları Hesap Türleri Bir hesap ister bilanço ister gelir tablosu hesabı olsun teknik açıdan esas alınan bazı farklılıklara göre nitelendirilir. Örneğin mali nitelikteki olayların varlıkların ve kaynakların unsurlarında para ile ifade edilen değişmeler yarattığını biliyoruz. Ancak bu olayların yarattığı değişmeleri bazı durumlarda, sadece bilanço unsurlarına ait hesaplar üzerinde izlemek sınırlı bilgi verir. Analiz ve yorum için daha kapsamlı bilgiler gerekli olabilir. Farklı sonuçlara yönelik bilgi üretmek için temel eşitliği bozmayacak bazı hesaplar yaratılır: 1) Hesapların olayların kaydı için direkt olarak temel nitelikte olup olmama durumuna göre: a) Asli Hesaplar: Kendi başlarına olayların etkilerini kesin sonuçları ile veren veya vermesi mümkün olan hesaplardır. Hesabı, Mal Hesabı, Bina Hesabı gibi b) Düzenleyici Hesaplar: Meydana gelen olayın yarattığı etki değişmeden özel anlamı olan bazı bilgilerin elde edilmesi ve bunların açık şekilde kayıtlarda görülebilmesi amacıyla kullanılan hesaplardır. Birikmiş Amortismanlar Hesabı gibi c) Geçici Hesaplar: Bu hesaplar asli hesabı ilgilendiren fakat henüz tamamlanmamış işlemleri kayda alırlar. Kısa bir süre için köprü vazifesi görürler. İşlemin tamamlanmasından sonra görevleri son bulur, taşıdıkları değer asli hesaplara devredilir. (Örn: Glecek Aylara Ait Gelirler/Giderler, İndirilecek/Hesaplanan KDV, sayım ve Tesellüm Fazlaları/Noksanları) 2) Aynı karakterde olup da ana bir unsuru toplu ya da bireylerine inerek göstermeleri durumuna göre: Ana ve Yardımcı Hesaplar: Örneğin, Alacaklar Hesabı ve bireysel tali hesapları gibi 3) Nazım Hesaplar: Mali karakterde olmayan dolayısıyla bilanço unsurlarını etkilşemeyen bazı olayların unutulmaması için kaydedildiği hesaplardır. Bilanço eşitliğini bozmamak amacı ile aynı kayıt içinde borçlandırılıp, alacaklandırılır. Hesap Planları Bir işletmede kullanılacak hesapların sistemli ve gruplandırılmış olarak yeraldığı listeye hesap planı denir. Hesaplar, hesap planında belirli bir sıralama içinde bulunur. Sıralama hesapların kodlanması ile sağlanır. 23
Tek Düzen Hesap Planı Uygulaması Ülkemizde 1994 yılı başından beri finansal kurumlar dışında kalan işletmelerin tümünde tek düzen hesap planı uygulanmaya başlamıştır. THP da hesaplar önce 9 ana gruba bölünmüştür. 1-5 BİLANÇO HESAPLARI 1 DÖNEN VARLIKLAR (Nakit mevcudu + 1 yıl içinde paraya çevrilebilen veya kullanılabilen varlıklar) 2 DURAN VARLIKLAR (1 yıldan daha uzun sürede paraya çevrilebilen veya kullanılacak varlıklar) 3 KISA VADELİ YABANCI KAYNAKLAR (Vadesi bir yıla kadar olan borçlar) 4 UZUN VADELİ YABANCI KAYNAKLAR (Vadesi 1 yıldan daha uzun olan borçlar) 5 ÖZKAYNAKLAR (Işletme sahiplerinin koydukları kıymetler + işletmede tutulan karlar) 6 GELİR TABLOSU HESAPLARI (Gelir ve gider hesapları) 7 MALİYET HESAPLARI (İşletme giderlerinin oluşumunun izlendiği hesaplar) 8 SERBEST HESAPLAR (Özel ihtiyaçlar için açılacak hesaplar) 9 NAZIM HESAPLAR (Bilanço dışı hak ve yükümlülüklerin ve diğer bilgilerin izlendiği hesaplar) 24
THP da Bilanço Hesapları grubunda ana hesaplardan sıklıkla kullanılanlar ve kodlamaları ise şöyledir: Aktif BİLANÇO HESAPLARI Pasif 1 DÖNEN VARLIKLAR 3 KISA VADELİ YABANCI KAYNAKLAR 10 HAZIR DEĞERLER 30 MALİ BORÇLAR 100 KASA 300 BANKA KREDİLERİ 101 ALINAN ÇEKLER 32 TİCARİ BORÇLAR 102 BANKALAR 320 SATICILAR 103 VERİLEN ÇEKLER ve 321 BORÇ SENETLERİ ÖDEME EMİRLERİ (-) 322 BORÇ SENETLERİ 11 MENKUL KIYMETLER REESKONTU (-) 110 HİSSE SENETLERİ 36 ÖDENECEK VERGİ ve DİĞ. 12 TİCARİ ALACAKLAR YÜKÜMLÜLÜKLER 120 ALICILAR 360 ÖDEN. VERGİ ve 121 ALACAK SENETLERİ FONLAR 122 ALACAK SENETLERİ 39 DİĞ. KISA VAD. YABANCI REESKONTU (-) KAYNAKLAR 15 STOKLAR 391 HESAPLANAN KDV 153 TİCARİ MALLAR 397 SAYIM ve TESELLÜM 19 DİĞER DÖNEN VARLIKLAR FAZLALARI 190 DEVREDEN KDV 191 İNDİRİLECEK KDV 4 UZUN VADELİ YABANCI 197 SAYIM ve TESELLÜM KAYNAKLAR NOKSANLARI 40 MALİ BORÇLAR 400 BANKA KREDİLERİ 2 DURAN VARLIKLAR 25 MADDİ DURAN VARLIKLAR 5 ÖZ KAYNAKLAR 250 ARAZİ ve ARSALAR 252 BİNALAR 253 TESİS, MAKİNA ve CİHAZLAR 254 TAŞITLAR 255 DEMİRBAŞLAR 257 BİRİKMİŞ AMORTISM. (-) 29 DİĞER DURAN VARLIKLAR 291 GELECEK YILLARDA İNDİRİLECEK KDV 25
MUHASEBEDE KAYIT BELGELERİ ve DEFTERLER Muhasebe Bilgi Akışı Objektif Belgeler Günlük Defter Maddeler Büyük Defter Hesaplar Mizanlar Mali Tablolar Belgeler Belgeler mali nitelikteki işlemin tarihini, taraflarını, konusunu, miktarını ve tutarını belirleyen temel kayıt araçlarıdır. Muhasebede yapılan her kaydın bir belgeye dayanması gerekir. Bu amaçla ülkemizde kullanılan belli başlı belgeler: Fatura, sevk irsaliyesi Perakende satış fişi Bonolar (senetler) Çekler Gider pusulaları Müstahsil makbuzları Taşıma belgeleri Bordrolar Defterler Günlük Defter Daha önce mali işlemlerin etkilerinin ilgili hesaplara borçlandırma ve alacaklandırma yoluyla kaydedileceği açıklanmıştı. Ancak hesapların çokluğu ve hesapların yer alacağı büyük defter içinde her bir hesap için ayrı ayrı sayfalar kullanılacağı düşünülürse, işlemlerin kaydı sırasında gerekli bir kaydın unutulması, aynı kaydın iki kere yapılması ve tutarlardaki hatalı kayıtlar, vb. nedenlerle hatalı sonuçların ortaya çıkması kaçınılmazdır. Bu nedenle işlemlerin hesaplara kaydından önce bu kayıtlara temel olacak, kayıtların hatalı yapılmasını önleyecek veya hiç değilse en aza indirecek bir araca gereksinim vardır. Bu araç günlük defterdir (yevmiye defteri). Belgelere dayalı olarak yapılacak kayıtlar önce günlük deftere kaydedilir, sonra büyük deftere aktarılır. Günlük defter işlemlerin çift taraflı etkisini görebilmek açısından çok önemlidir. İşlemler bir bütünlük içinde oluş sıralarına göre etkiledikleri hesaplara borç veya alacak kaydedilir. Her madde içinde borçlandırılan ya da alacaklandırılan tutarlar birbirine eşit olacağından, her sayfa sonunda alınacak borç ve alacak tutarları toplamı da birbirine eşit olacaktır. Bu eşitliğin bozulması kayıtta hata yapıldığını gösterir. Günlük deftere kayıt yapıldığı anda değişmezlik kazanır. Hatalı bir kayıt yapıldığı zaman bu kayıda dokunulmaz, düzeltme yapılacak bir başka kayıtla düzeltilir. Günlük deftere yapılan kayıtların değiştirilmesini önlemek amacıyla, ait olduğu hesap döneminin ilk ayı içinde defterin notere ibraz edilerek görüldü sözcüğünün yazılıp, mühür basılması ve imza ettirilmesi, yapılan yanlışların da ancak muhasebe kurallarına uygun bir biçimde değiştirilmesi yasal bir zorunluluk haline getirilmiştir. (TTK m.70, VUK m.183-217) 26
Örnek: 12.06.2015 tarihinde 750.000 TL nakit paranın sermaye olarak konulması suretiyle, işe başlanması günlük defter maddesi olarak aşağıdaki gibi yazılacaktır. 1 12.06.2015 KASA 750.000.- İşe başlama sermayesi. SERMAYE 750.000.- B A Günlük deftere yapılan bu kayıt daha sonra hesapları içeren büyük defterde maddede yer alan hesapların kendi sayfalarına geçirilir. Büyük deftere aktarılan kaydın hangi yevmiye maddesinden alındığını göstermek üzere (kaynağı kolaylıkla saptayabilmek amacıyla) madde numarası da ilgili sütuna kaydedilir. Maddeler 3 şekilde oluşabilir: Bir hesap borçlanırken diğeri alacaklanır (Basit madde). Bir hesap borçlanırken birden fazla hesap alacaklanır, ya da tersi olur (Bileşik madde). Birden çok hesap borçlanırken, birden çok hesap alacaklanır (Karışık madde). Büyük Defter Günlük deftere tarih sırasına göre kaydedilen işlemlerin niteliklerine göre sınıflandırılarak büyük defter hesaplarına kaydedilir. TTK ve VUK kanunlarına göre tutulması zorunludur. Büyük defterin sayfaları numaralıdır. Açık şekilde defterin karşılıklı iki sayfasına aynı numara verilir. 100 KASA HESABI 100 Madde Madde Tarih No Açıklama Tutar Tarih No Açıklama Tutar 12/06 1 Sermaye olarak konulan 750.-../.. 2 Mal alımı için kullanılan 500.- Büyük Defter Kayıtlarının Sağlaması - Mizan Günlük defterdeki rakamsal büyüklüğün büyük defterde de oluşup oluşmadığını kontrol etmek için hazırlanmış bir çizelgedir. Hesapların adlarının, borç ve alacak tutarları ile kalanlarının yer aldığı bir listedir. Büyük defter mizanının kalanlarından yaralanılarak, bilanço ve gelir tablosu hazırlanır. Mizan hazırlamak için apılacak işlemler: 27
1. Günlük defter toplamları alınır. 2. Büyük defterdeki hesapların borç ve alacak toplamları alınır. 3. Hesap planındaki sıraya göre mizan çizelgesine yazılır. 4. Borç ve alacak tutarlarının toplamı alınır, bu toplamların aynı taihteki günlük defter toplamına eşit olması sağlanır. 5. Hesapların borç ve alacak kalanları toplamlarının da birbirine eşit olması sağlanır. Mizan Eşitliği Borç Toplamı = Alacak Toplamı = Günlük defter toplamı Borç kalanı = Alacak kalanı Bu eşitlik günlük defterdeki işlemlerin büyük deftere matematiksel olarak doğru geçirildiğini gösterir, ancak hatalı kayıt yapılan işlemler var ise bunu göstermez (Örnek: hesabı yerine Banka hesabı alacaklandırılmış) Dönem içinde herhangi bir tarihte çıkarılan mizana geçici mizan denir. Normal olarak geçici mizan her ayın sonunda çıkarılır ve o ayın adı ile anılır. Ocak ayı mizanı gibi. Mizanların kısa aralıklarla çıkarılması hataların kısa süreler içinde saptanmasına olanak sağlar. Böylece hataların birikerek bulunmalarının zorlaşması önlenmiş olur. Muhasebe döneminin bir yıl olması, mizanların da her ay sonunda çıkartılması halinde ilk ayın hariç takip eden diğer ayların sonlarında çıkartılanlar sürekli önceki ayları da kapsayacak şekilde kümülatiftirler. 12. ayın sonunda çıkarılan mizana Genel Geçici Mizan denir. Daha sonra görüleceği gibi yıl sonu ayarlama ve düzeltme kayıtları yapıldıktan sonra bu kayıtların doğruluğunu araştıran bir mizan daha çıkarılır. Bilançoya esas olan bu mizana Kesin Mizan ya da Kat i Mizan denir. Yardımcı Defterler Bir ana hesabı oluşturan birden fazla unsur ya da birey varsa ana hesapla birlikte o unsurlara ya da bireylere ait değişmelerin de izlenmesi gerekir. Örneğin Alacaklar hesabının kalanı işletmenin toplam alacağını gösterir, fakat bu alacağın kimlerden ve hangi tutarlardan oluştuğu bilgisini vermez. Bir ana hesaba ait yardımcı hesapların toplandığı deftere yardımcı defter denir. 28
MUHASEBE SÜRECİ İşletmenin kuruluşu bir defa gerçekleşip ondan sonra yaşamı süreklilik göstereceğinden, işine devam etmekte olan bir işletmede her dönem tekrar eden işlemler sırasıyla şöyledir: 1. Açılış bilançosunun hazırlanması ve açılış kaydının günlük deftere yapılması 2. Açılış kaydının büyük deftere aktarılması 3. Günlük işlemlerin belgelendirilmesi ve günlük deftere kayıt 4. Büyük deftere kayıt 5. Aylık mizanların düzenlenmesi 6. Genel geçici mizanın düzenlenmesi (Aralık ayı mizanı) 7. Dönem sonu envanter işlemlerinin yapılması 8. Dönem sonu muhasebe işlemleri 9. Kesin mizan düzenlenmesi 10. Mali tabloların düzenlenmesi 11. Kapanış kayıtlarının yapılması Açılış bilançosunun hazırlanması ve açılış kaydının günlük deftere yapılması İşletmelerin hukuki yapısı ne olursa olsun ilk kez işe başlarken kuruluş tarihi itibariyle mali durumları, yani işletmenin varlıkları, borçları ve sermayesi saptanır. İşletmenin varlıklarının ve borçlarının, dolayısıyla sermayesinin belirlenmesi işlemine envanter çıkarma denir. Envanter çıkarmak, saymak, ölçmek, tartmak ve değerlemek suretiyle bilanço günündeki varlıkları ve borçları kesin bir şekilde ve ayrıntılı olarak saptamaktır. Bilanço günü yeni işe başlayan bir işletme için işe başladığı gündür. Örnek: ABC İşletmesinin envanter kayıtları aşağıdaki gibidir. ABC İŞLETMESİ VARLIKLAR 10.9.20.. tarihli Envanteri -nakit para 26.000 Bankalar-bankaya yatırılmış olan para Demirbaşlar Masa 3 adet 750 Sandalye 10 adet 400 Yazar kasa 1 adet 500 Bilgisayar 2 adet 2.000 Telefon 2 adet 350 180.000 Taşıtlar 90.000 Binalar-satış mağazası 700.000 29