Adnan Menderes Üniversitesi Ö retim Üyesi, Türkiye

349 ASYA DA GÜVENL K VE fib RL MKÂNLARI Doç. Dr. Selçuk ÇOLAKO LU Adnan Menderes Üniversitesi Ö retim Üyesi, Türkiye Asya k tas nda güvenlik alan nda faaliyet gösteren çeflitli bölgesel örgütler bulunmaktad r. Bu örgütlerden baz lar ekonomi, ticaret, siyaset gibi güvenlik alan d fl nda da faaliyet göstermektedirler. Co rafi aç dan baz örgütler Asya k tas n n önemli bir k sm n kaplarken, baz lar da sadece bir alt bölgeyle ilgilenmektedir. Asya k tas nda güvenlik alan n n düzenleyen bafll ca örgütler aras nda A GK-CICA, ASEAN Bölgesel Forumu, SAARC, fi Ö, APEC ve ASEM gelmektedir. Asya k tas nda güvenlik alan nda faaliyet gösteren baflka örgütler de bulunmakla birlikte, burada sadece önde gelen ve koydu u hedeflere ulaflma kapasitesi yüksek örgütlere a rl k verilmifltir. Bu aç dan bu makalede sadece bu alt örgüte de inilecektir. Bu örgütlerden hareketle ortaya ç - kan sonuçlar Asya k tas nda güvenlik alan nda faaliyet gösteren di er örgütler için de genel çerçeveyi çizecek ve daha etkili bir örgütlenmenin nas l olmas gerekti i hususunda yol gösterici olacakt r. A GK-CICA Asya da flbirli i ve Güven Artt r c Önlemler Konferans (A GK - Conference on Interaction and Confidence Building Measures in Asia - CICA), sorunlar n çözümünde bir ön flart olan güven art r c önlemlerin Asya genelinde yayg nlaflt r lmas na önem veren bir kurulufltur. 1 1992 de Kazakistan öncülü- ünde kurulan bu kuruluflun dönem baflkanl n Haziran 2010 tarihine kadar Kazakistan sürdürmüfltür. Haziran 2010 da ise A GK/CICA n n dönem baflkanl n Türkiye iki y ll na üstlenmifltir. A GK/CICA flimdiye kadar Asya güvenli ine iliflkin iki temel metin ortaya ç karm flt r. Bunlardan ilki 14 Eylül 1999 da D fliflleri Bakanlar Toplant s nda kabul edilen A GK Üyesi Devletleraras liflkilerde Uyulacak lkeler Bildirgesi (Declaration on the Principles Guiding Relations among the CICA

350 5. Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress Member States), di eri de 4 Haziran 2010 daki ilk zirvede kabul edilen Almat Senedidir (Almaty Act). Almat Senedi, A GK Anayasas olarak da adland r lmaktad r. Her iki belge üye ülkeler aras nda öncelikle güven art r c önlemleri devreye sokmay sonras nda iflbirli i ortam n tesis etmeyi hedeflemektedir. A GK/CICA Asya k tas n n bütününe güvenlik hizmetleri sunmaya çal - flan tek uluslararas örgüt olma özelli ini taflmaktad r. A GK n n M s r, Rusya, Hindistan, Çin ve Tayland gibi Asya k tas n n dört bir taraf n temsil eden toplam 21 üyesi bulunmaktad r. Örgüte Haziran 2010 daki CICA stanbul Zirvesi s ras nda kat lan Vietnam ve Irak en yeni üyeler aras nda bulunmaktad r. Bu yönüyle Asya k tas n bir bütün olarak kucaklayan baflka bir uluslararas örgüt bulunmamaktad r. Türkiye nin dönem baflkanl nda tüm Asya ülkelerinin örgütün bir üyesi haline gelmesi önemli bir hedef olacakt r. Avrupa k tas nda oldu u gibi bütüncül bir örgütlenmenin olmad Asya da tüm ülkelerin bir araya gelmesi ve çeflitli meseleleri müzakere etmeleri bafllang ç olarak CICA ad - na önemli bir kazan md r. CICA n n en önemli zaaf ise Avrupa k tas ndan farkl olarak Asya k tas n n co rafi aç dan çok genifl olmas ve üyelerinin çok farkl siyasi, iktisadi, toplumsal ve kültürel özelliklere sahip olmas d r. Bu aç - dan CICA n n ortak bir Asyal kimli inin oluflmas nda da üstelenebilece i roller bulunmaktad r. ASEAN ASEAN (The Association of Southeast Asian Nations Güneydo u Asya Ülkeler Birli i) sadece Güneydo u Asya n n de il Asya k tas n n da en eski örgütlerinden biridir. ASEAN 1967 y l nda So uk Savafl ortam nda kuruldu- unda yeni ba ms zl na kavuflmufl üyelerinin ulus infla süreçlerinin desteklenmesi, komünizm tehdidine karfl iflbirli i, büyük güçlerin bölgede yeni hegemonya kurmalar n engelleme ve üye ülkelerin kalk nmada karfl laflt klar sorunlarda dayan flma gibi temel hedeflere sahipti. Görüldü ü gibi ASEAN n So uk Savafl dönemindeki hedefleri iktisadi oldu u kadar siyasi projelere dayanmaktayd. 2 1990 lar n bafl nda So uk Savafl n sona ermesiyle birlikte ASEAN n temel öncelili inin ekonomiye ve özellikle de bölge-içi iktisadi entegrasyona kayd görülmektedir. Bunun en önemli göstergesi ise Endonezya, Malezya, Tayland, Filipinler ve Singapur gibi kurucu ASEAN n üyelerine 1990 lar n ikinci yar s nda sosyalist Hindiçin ülkeleri Vietnam, Laos, Kampoçya ve Myanmar n dâhil edilmesi olmufltur. Böylece ASEAN tüm Güneydo u Asya bölgesini kapsayan ekonomik nitelikli bir uluslararas örgüt haline gelmekle kalmam fl, Kuzeydo u Asya, Güney Asya ve Okyanusya gibi komflu bölgeler için de flemsiye bir kurum haline gelmeye bafllam flt r. Bu anlamda 1997 y l n-

Asya da Güvenlik ve flbirli i mkânlar 351 dan itibaren ASEAN Art Üç (Çin, Japonya, Güney Kore) benzeri oluflumlar Hindistan ve Avustralya baflta olmak üzere komflu ülkelerle bafllat lm flt r. ASEAN n Asya güvenli i alan ndaki esas önemli katk s 1994 y l nda oluflturulan ASEAN Bölgesel Forumu (ARF) ile olmufltur. 3 ARF, Asya-Pasifik bölgesinin resmi ve çok tarafl yegâne güvenlik forumu niteli indedir. ARF nin hedefleri aras nda diyalog ve istiflarelerin gelifltirilmesi, güven art r - c önlemlerin ve önleyici diplomasinin teflvik edilmesi gelmektedir. ARF nin ASEAN ülkeleriyle birlikte ABD, Kanada, Avustralya, Avrupa Birli i, Rusya, Mo olistan, Pakistan ve Kuzey Kore gibi çok genifl bir co rafyan n temsilcilerinden müteflekkil 27 üyesi bulunmaktad r. ARF co rafi alan olarak CI- CA dan daha genifl bir alana yay lmakla birlikte Asya k tas n n da d fl na taflmaktad r. Bu aç dan ARF nin ilgilendi i sorunlar çok daha çeflitli hale geldi i için sorun çözme kapasitesi azalmaktad r. Bununla birlikte daha dinamik bir kurum olan ARF nin tecrübelerinden CICA ad na ç kart lacak önemli dersler mevcuttur. SAARC Güney Asya merkezli alt bir bölgesel oluflum olan SAARC (The South Asian Association for Regional Cooperation- Güney Asya Bölgesel flbirli i Örgütü), 1985 y l nda kurulmufltur. 4 SAARC n öncelikli hedefi ekonomik iflbirli i yoluyla üye ülkeler aras ndaki güveni tesis etmektir. Bu aç dan örgütün bölge-içi ticaretin art r lmas, serbest ticaret bölgesi kurulmas vas tas yla bölgesel entegrasyonu art rma hedefi bulunmaktad r. SAARC n güvenlik alan nda ele ald öncelikli konular aras nda ise Keflmir meselesi ve Sri Lanka iç savafl bafl çekmektedir. Ancak bu sorunlar n ele al nmas bazen çözüme katk yapmaktan çok SAARC içindeki diyalog mekanizmas n n kilitlenmesine de yol açm flt r. Keflmir sorunu Pakistan ve Hindistan aras nda, Sri Lanka iç savafl ise Sri Lanka ve Hindistan aras nda zaman zaman krize yol açm fl ve SAARC n örgütsel geliflimini engeller bir noktaya gelmifltir. SAARC içerisinde ayr ca siyasi ve ekonomik aç dan Hindistan n nas l dengelenece i en temel sorun olarak göze çarpmaktad r. Baflta Pakistan olmak üzere di er Güney Asya ülkeleri SAARC n Yeni Delhi nin bir nüfuz arac haline gelmesinden çekinmektedirler. Sri Lanka, Nepal, Bhutan ve Maldivler gibi ülkelerin Hindistan a oranla çok zay f kalmalar ve Pakistan ve Bangladefl in de Hindistan dengeleyebilecek kapasiteye ulaflamamalar, SAARC içi güvensizli i art ran bir unsurdur. Bu noktada bölge d fl ndan Endonezya, ran hatta Türkiye gibi güçlü ülkelerin SAARC a üye olmas örgüt içi dengelerin sa lanmas na yard mc olacakt r. Böyle bir geniflleme süreci Hindistan d fl ndaki mevcut üyelerin SAARC n geliflimi noktas nda daha istekli olmalar n temin edecektir.

352 5. Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress fi Ö fianghay Befllisi nin (Çin, Rusya, Kazakistan, K rg zistan, Tacikistan) 2001 de kurumsallaflm fl hali olan fianghay flbirli i Örgütü (fi Ö), merkezi Avrasya da bir güvenlik örgütü olarak kurulmufltur. 5 fianghay Befllisi nin kurulmas ndaki temel saik, Sovyetler Birli i nin da lmas sonucunda ortaya ç kan güvenlik bofllu unu gidermek ve özellikle de Çin in Kazakistan, K rg zistan ve Tacikistan ile s n r güvenli ini sa lamakt. S n r güvenli i ve komflu ülkeler aras nda güven art r c önlemlerin tesisi amac yla hareket eden fianghay Befllisi nin baflar s fi Ö ye dönüflmesinde etkili olmufltur. fi Ö çat s alt nda üye ülkeler, güven art r c önlemler aflamas ndan ortak güvenlik politikalar n n oluflturulmas hatta ortak askeri tatbikatlar n yap lmas aflmas na geçmifllerdir. Ayr ca üye ülkeler aras nda ekonomik ve ticari iflbirli ine de a rl k verilmifltir. Gelinen aflamada fi Ö nün ne kadar derinleflece i ve ne kadar geniflleyece i en temel konular aras nda bulunmaktad r. fi Ö, Çin-Rusya dengesi içerisinde kurulmas na ra men zamanla Çin in daha etkili olmaya bafllamas Moskova y rahats z etmeye bafllam flt r. Yine örgüte yeni al nacak üyeler noktas nda baz anlaflmazl klar bulunmaktad r. Örgütün kurucular ndan Çin, Mo olistan ve Afganistan d fl ndaki ülkelerin tam üye olarak al nmas na fi Ö içerisindeki dengeleri bozaca gerekçesiyle karfl ç kmaktad r. Benzer gerekçelerle Çin Türkiye nin gözlemci üyeli ine bile s cak bakmamaktad r. Yine fi Ö ye gözlemci üye olan Hindistan, Pakistan ve ran n tam üye haline gelmeleri beklenmemektedir. Rusya ise fi Ö ye yeni üye kabul edilmesine daha s cak bakmaktad r. fi Ö nün gelece ini Çin ve Rusya aras ndaki dengenin belirleyece i görülmektedir. 2010 y l itibariyle fi Ö içerisinde Rusya n n gölgede kalmaya bafllad n düflünen Rus liderle, örgütün bu yap s yla daha derin bir entegrasyona gitmesine izin vermeyecektir. APEC Pasifik havzas n n ekonomik temelli örgütlenmesi olan APEC (Asia-Pasific Economic Cooperation) dünyadaki en genifl bölgesel örgütlenmelerden birini oluflturmaktad r. Bu aç dan APEC, Do u Asya, Okyanusya, Kuzey, Orta ve Güney Amerika dan 21 farkl ülkeyi bir araya getirmektedir. 6 APEC in kuruldu u 1989 y l ndan 2001 y l na kadarki temel hedefleri aras nda üye ülkelerin kalk nmalar n h zland rmak, aralar ndaki iflbirli ini kuvvetlendirmek ve Pasifik havzas ndaki ticaret ve yat r mlar art rmak gibi temel ekonomik hedefleri bulunmaktayd. APEC, 11 Eylül 2001 sonras nda bu ekonomik hedeflerine ek olarak güvenlik konular n da gündeme almaya bafllam flt r. Uluslararas terörizmle mücadele ve Kuzey Kore nükleer program n n de erlendirilmesi gibi güvenlik konular 2001 sonras her zirvede ana gündem maddeleri olarak ele al nm flt r.

Asya da Güvenlik ve flbirli i mkânlar 353 APEC çok genifl alana yay lm fl ve siyasi ve ekonomik geliflmifllik düzeyleri farkl ülkeleri bir arada bulundurdu u için gevflek dokulu bir örgüt olarak varl n sürdürmektedir. Bu aç dan y ll k APEC zirvelerinde derinleflme konusunda radikal kararlar al namamaktad r. Ayr ca APEC in Hindistan, Pakistan, Bangladefl gibi Güney Asya ülkelerini de içine alacak flekilde genifllemesi tart fl lan konular aras ndad r. Geniflleme ve derinleflme performans na bak ld nda APEC in yak n gelecekte yap s nda çok h zl bir de iflim beklenmemektedir. ASEM Asya-Avrupa Zirvesi (Asia-Europe Meeting), temelinde ASEAN ve Avrupa Birli i nin bulundu u ve Asya ve Avrupa k talar aras nda diyalog gelifltirmeyi hedefleyen bir platform olarak tan mlanabilir. 7 ASEAN ve AB nin de üye olarak temsil edildi i 45 üyeli ASEM, 1996 dan beri iki y lda bir düzenlenen zirvelerde temel konular görüflmektedir. ASEM in siyasi diyalog, güvenlik ve ekonomi ile e itim ve kültürü kapsan üç temel iflbirli i alan bulunmaktad r. Mevcut haliyle ASEM, çok genifl bir co rafyada ortaya ç kan siyasi, ekonomik ve kültürel konular n istiflare edildi i bir forum fleklindedir. ASEM in mevcut yap s yla gerek güvenlik gerekse di er alanlarda çok somut ad mlar atmas mümkün gözükmemektedir. Sonuç Asya k tas nda güvenlik alan nda da örgütlenme düzeyinin yetersiz oldu- u görülmektedir. Bu anlamda Avrupa da oldu u gibi Asya da tüm k tay kapsayan temel siyasi, ekonomik ve kültürel de erler üzerinde uzlaflm fl ve kurumsal yap s güçlü uluslararas örgütler ortaya ç kamam flt r. Güvenlik alan nda faaliyet gösteren örgütlerden sadece CICA tüm Asya k tas n co rafi alan olarak görmekle birlikte, üye say s ve örgütsel kapasitesi oldukça s n rl kalm flt r. APEC iktisadi temelli gevflek bir örgüt olup Amerika k tas n da kapsamaktad r. fi Ö sadece merkezi Avrasya co rafyas na hitap eder niteliktedir. SAARC n faaliyet alan da Güney Asya ile s n rl d r. ASEM ise APEC in Avrupa versiyonu olma yolunda ilerlemektedir. Son derece gevflek kurumsal yap s n n yan s ra ASEM in faaliyet alan Avrupa y da kapsamaktad r. En güçlü kurumsal kimli e sahip ASEAN n oluflturdu u ARF, güvenlik alan nda güçlü bir örgütlenmeye do ru gitse de Avrupa, Kuzey Amerika ve Okyanusya gibi çok genifl bir alana yay lm fl bulunmaktad r. Co rafi genifllik ARF nin kurumsal önceliklerin Asya d fl ndan belirlenmesine de yol açmaktad r. Asya daki bölgesel örgütlenmelerin ayr ca baz ortak yap sal sorunlar bulunmaktad r. Üye ülkeler aras nda çözümlenmemifl s n r sorunlar, egemenlik tart flmalar gibi temel sorunlar n mevcudiyeti örgütsel iflbirli ini engelle-

354 5. Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress yici bir mahiyet tafl maktad r. Birbirleriyle sorunlar bulunan Asya ülkeleri, sorunlar n çözüm için müzakere edebilmek bir tarafa gerekli güven art r c önlemleri bile henüz tesis edememifllerdir. Asya k tas nda faaliyet gösteren örgütlerde üyeler farkl siyasi, ekonomik, sosyo-kültürel özelliklere sahip bulunmaktad r. Bu durum Asya örgütlenmelerinde ortak ilkelerin tesis edilmesini ve önceliklerin belirlenmesini zorlaflt rmaktad r. Ortak ilke ve de erlerin eksikli i de örgüt içi entegrasyonun derinleflmesini engellemektedir. Asya örgütlenmelerinde kararlar n tamam n n mutabakatla al nmas ve üye ülkeler üzerinde zorlay c mekanizmalar n kurulamamas da kurumsal geliflimi engellemektedir. Siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel aç dan çok farkl özelliklere sahip Asya ülkelerini bir bölgesel örgüt çat s alt nda buluflturmak kolay olmamaktad r. Böyle farkl özelliklere sahip Asyal ülkeler bölgesel bir örgüte üye olsalar bile, o örgütün fonksiyonel bir özelli e bürünmesi son derece zorlaflmaktad r. Sonuç olarak Asya da güçlü bir bölgesel örgütlenmeye gidebilmek için Asyal kimli inin tan mlanmas ve Asyal l k kimlik bilincinin güçlendirilmesi gerekmektedir. Asya kimli inin tan mlanmas konusunda uzlafl labilirse, Asya k tas n n co rafi, siyasi, kültürel ve ekonomik s n rlar da ortaya ç kacakt r. Asyal kimli inin Asyal lar taraf ndan benimsenmesi ise Asya n n cazip bir merkez haline gelmeye bafllamas yla mümkün olacakt r. Notlar 1 CICA, http://www.s-cica.org/page.php?page_id=7&lang=1 (28.09.2010). 2 ASEAN, http://www.aseansec.org, (30.08.2010) 3 ARF, http://www.aseanregionalforum.org, (30.08.2010). 4 SAARC, http://www.saarc-sec.org, (30.08.2010). 5 SCO, http://www.sectsco.org/en, (28.09.2010). 6 APEC, http://www.apec.org, (21.09.2010). 7 ASEM, http://www.aseminfoboard.org, (18.09.2010).