Din Felsefesi Kavram ve Problemlerinin Din Öğretimi Açısından Değerlendirilmesi: Felsefe Öğretim Programlarında Din Felsefesi Ünitelerinin ve Dini Kavramların Ele Alınışı 1 Yrd. Doç. Dr. Aytekin DEMİRCİOĞLU Sinop Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü Öğretim Üyesi demircioglu.aytekin@gmail.com Özet Din öğretimi, eğitim sistemimiz açısından çoğu zaman problematik bir bakış açısıyla ele alınmıştır. Osmanlının yükselme döneminde vakıflar ve medreseler aracılığıyla oldukça başarılı bir şekilde yürütülen din eğitimi, Devlet-i Âli nin gerilemeye başlamasıyla birlikte bu başarısını sistematik bir şekilde kaybetmeye başlamıştır. Cumhuriyetin ilanı ve tevhid-i tedrisat ile birlikte, devletin uhdesine geçen din eğitiminin arzu edilen başarıyı yakaladığı söylenemez. Genç rejimin Osmanlının hemen hemen tüm mirasına reddedici bir tutumla yaklaşmasından din eğitimi de payına düşeni almış ve uzun süre müstakil bir biçimde öğretim programlarına girmeyi başaramamıştır. Bu tutumdan felsefe dersi programları da aynı şekilde etkilenmiştir. Din felsefesi ünitesine ve dini kavramlara, uzun süre felsefe öğretim programlarında yer verilmemiştir. Bu çalışmada, cumhuriyet döneminde hazırlanan yedi adet felsefe öğretim programındaki din felsefesi ünitelerinin ve dini kavramların izi sürülmüştür. Anahtar Kavramlar: Felsefe, din, din felsefesi, öğretim programı An Evaluation of the Concepts and Problems of Philosophy of Religion in terms of Teaching Religion: A Study into the Units of Philosophy of Religion and Religious Concepts in the Programs of Teaching Philosophy Abstract Teaching religion has often been considered from a problematic point of view in terms of our educational system. Carried out in a quite successful way through endowments (waqfs) in the rise of Ottoman period, religious education started to lose its success systematically with the period of regression Ottoman Empire. With the declaration of republic and the law of unification of education, it is not likely to say that religious education within the control of the state achieved the desired success. Religious education had its share from the approach of rejectionist attitude of the young regime which inherited almost all heritage of Ottoman and was not able to have an access to teaching programs in an independent way for a long time. The unit of the philosophy of religion and religious concepts were not given a place in the programs of teaching philosophy for a long time. In the current study, the units of the philosophy of religion and religious concepts in seven teaching programs of philosophy prepared in the period of republic were investigated. Keywords: Philosophy, religious, philosophy of religion, teaching program 1 Bu makale İngilizce olarak yayımlanmış olup, Türkçe metin okuyucunun istifade edebilmesi amacıyla eklenmiştir. Atıf için künye: DEMİRCİOĞLU Aytekin (2014). An Evaluation of the Concepts and Problems of Philosophy of Religion in terms of Teaching Religion: A Study into the Units of Philosophy of Religion and Religious Concepts in the Programs of Teaching Philosophy. WJEIS JOURNAL OF EDUCATIONAL AND INSTRUCTIONAL STUDIES, 4(1), 80-88. 257
Giriş Türklerin İslam ile tanışması, İslam kültür ve medeniyetinin her açıdan muazzam bir yükselişte olduğu dönemlere denk gelmektedir. Bu yükseliş dönemi, İslam dünyasındaki bilgi birikimi arttıran önemli unsurlardan biri olan çeviri hareketlerini de kapsamaktadır. Öyle ki bu dönemde birçok dünya dilinden _özellikle Latinceden_ çok sayıda eser Arapçaya çevrilmiştir. Çoğunlukla bilimsel ve felsefi içerikli olan bu eserler Müslümanların ve bu dine yeni intisap etmiş olan Türklerin ilgisini çekmiştir. Öyle olacak ki, felsefi konular müstakil birer ders şeklinde olmasa bile Selçuklu Medrese programlarında özellikle Kelam gibi bazı derslerin altında kendisine yer bulmuştur. Bununla birlikte Nizamiye Medreselerinin eğitim programında felsefe derslerine de rastlanılmaktadır. Ancak bu durum uzun sürmemiştir. Temel amacı fıkıh ve diğer dini ilimlerin öğretilmesi olan medreselerin müstakil felsefe dersleri vermesi bazı çevrelerce hoş karşılanmamış ve felsefe dersleri Nizamiye Medreselerinin programından çok geçmeden çıkarılmıştır (Kafadar: 1994: 279). Gerçi felsefe dersinin öğretim programlarından çıkarılması mutlak anlamda bir kopuş ve ayrılış değildir. Zira bundan sonra da felsefi tartışmalar daha ziyade Kelam konuları içerisinde ele alınmıştır. Ancak bu tartışmalarda felsefe daha çok Gazali gibi üstatlarca eleştirilen taraf olmuştur. Osmanlı Medreseleri açısından da benzer durumlar söz konusudur. Osmanlının yükselme devirlerinde, özellikle Fatih Sultan Mehmet in hükümdarlığı zamanında medreselerin programlarında felsefi derslere rastlamak mümkündür. Ancak bundan sonra felsefi ilgi giderek azalmış ve felsefe, ders programlarındaki yerini zamanla kaybetmiştir. Felsefe dersi açısından II. Meşrutiyet, Osmanlı tarihinde bir dönüm noktasını teşkil etmektedir. Zira bu dönemde Milli Eğitim Bakanlığı yapan Emrullah Efendi ve Şükrü Bey, felsefe dersini Sultanilerin ders programı içerisine koymuşlardır. Bunu, Darü l Fünun a felsefe dersleri konulması ve 1910 Rıza Tevfik tarafından ilk felsefe ders kitabının yazılması gibi birtakım olumlu gelişmeler izlemiştir (Kaynardağ, 2002: 85). Bu tarihten sonra, felsefe dersi orta öğretim sistemimiz içerisinde kesintisiz olarak yer almıştır. Felsefe Dersinin Cumhuriyet Dönemi Öğretim Programlarında Yer Alışı Cumhuriyet dönemi lise ders müfredatları içerisinde felsefe dersine sürekli bir biçimde yer verilmiştir. Ancak genç Cumhuriyetin hemen her kurumunda görülen istikrarsızlık ve arayış hali felsefe dersi için de söz konusudur. Zira felsefe dersinin nasıl öğretileceği, haftada kaç saat olacağı, hangi alanları kapsayacağı veya hangi bilim dallarıyla birlikte verilmesi gerektiği, içeriğinin nasıl oluşturulacağı gibi birçok husus sürekli olarak tartışıla gelmiştir. Bu durumu haftalık ders çizelgelerindeki değişikliklerde net bir biçimde görmek mümkündür. 258
Tablo 1: Cumhuriyet Dönemi Lise Programlarında Felsefe Derslerinin Haftalık Dağılımı (Dombaycı, 2002: 13) Felsefe Dersleri Haftalık Ders Saati Çizelgeleri Yıllar Ders İsimleri Sınıflar I II III (Fen) III (Ed.) IV (Fen) IV (Ed.) 1924 1927 Felsefe 2-2 2 4 - - 1927 1931 Felsefe ve İçtimaiyat - 2 2 6 3 - - 1931 1934 Felsefe ve İçtimaiyat - 2 2 6 - - 1934 1937 Felsefe ve İçtimaiyat - - 2 6 - - 1937 1947 Filozofi ve Sosyoloji - - 3 4 7 5 - - 1947 1949 Filozofi ve Sosyoloji - - 3 6 - - 1949 1952 Filozofi ve Sosyoloji - - 3 6 - - 1952 1956 Felsefe - 2 2 6 3 7 5 8 1956 1957 Felsefe, Mantık, Sosyoloji - - 3 6 - - 1957 1974 Felsefe, Mantık, Sosyoloji - - 3 6 - - 1974 1976 Felsefe, Mantık, Sosyoloji - - 3 6 - - 1976 1985 Felsefe Grubu - - 3 6 - - 1985 1987 Felsefe Grubu - - 3 6 - - 1987 1992 Felsefe Grubu - - 2 6 - - 1992 1998 Felsefe 1 2 - - 2 + 2 = 4 Kredi 9 1998 Sonrası Felsefe - - 2 10 Tablodan açıkça anlaşılacağı gibi felsefe dersinin liselerin hangi sınıfında kaç saat okutulacağı, sosyoloji mantık ve psikoloji ile ne şekilde ilintilendirileceği, birlikte mi ayrı mı verileceği, adının ne olacağı vb. hususlarda 1998 e kadar tartışmalar bitmemiştir. Bununla birlikte felsefe dersinin Cumhuriyet döneminde hangi sınıflarda ve kaç saat okutulduğuna dair genel bir bilgi veren bu tablodan dersin içeriğine ilişkin bilgi edinme imkânı yoktur. Esasen 1998 den sonra felsefe dersinin okutulduğu sınıf düzeyi ve haftalık saat sayısı değişmemekle birlikte 2009 da hazırlanan öğretim programıyla kapsamı, yöntemi, ünite dizilişleri gibi birçok husus değişmiştir. Bir dersin içerik ve kapsamla ilgili yaşadığı değişiklikleri anlamak için, o dersin kendisine göre hazırlandığı öğretim programlarına bakmak gerekmektedir. Öğretim programı, bir eğitim programı içinde ağırlık taşıyan, belli bilgi kategorilerinden oluşan, bu bilgi ve becerilerin eğitim programının amaçları doğrultusunda ve planlı bir biçimde kazandırılmasına dönük program (Varış, 1972: 18) olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca iyi bir öğretim programı 2 Bu dönemde okutulan felsefe dersi, içtimaiyat (sosyoloji) dersinden ayrı okutulmuştur. Dersin ismi felsefe olmakla birlikte, lise 2. Sınıfta 2 saat ruhiyat (psikoloji), son sınıfın fen kolunda 2 saat mantık ve edebiyat kolunda ise 2 saat mantık ile birlikte 2 saat felsefe bulunmaktadır. bu programda ayrıca ahlak konuları felsefe dersi kapsamında yer almaktadır. 3 Felsefe ve sosyoloji 3 er saat olarak 3 şubede müşterek yer almaktadır. 4 Bu ders, 1 saat mantık ve 2 saat sosyoloji olarak okutulmuştur. 5 Bu ders, 3 saat filozofi, 2 saat mantık ve 2 saat sosyoloji olarak okutulmuştur. 6 3. Sınıfta 2 saat psikoloji okutulmuştur. 7 Son sınıfların fen kolunda 2 saat sosyoloji ve 1 saat mantık olarak okutulmuştur. 8 Son sınıfların edebiyat kolunda 2 saat sosyoloji, 2 saat felsefe ve 1 saat mantık olarak okutulmuştur. 9 Bu dönemde kredili sistem uygulanmıştır. Felsefe dersi ortak ders olmuş ve ikiye bölünerek üçüncü sınıfın ilk döneminden itibaren 1 2 şeklinde verilmiştir. Bu dönemde liselerin sosyal alanlarından mezun olabilmek için alınacak ekstra seçmeli dersler arasına Felsefi Metinler ve Felsefe Tarihi gibi dersler eklenmiştir. 10 Felsefe dersi halen liselerin 11. Sınıflarında zorunlu ders olarak okutulmaktadır. 259
Arslanoğlu na göre (2001: 12) neyin, niçin, ne kadar, ne zaman ve nasıl öğretileceği sorularına cevap vermelidir. Felsefe dersi için de aynı durum geçerlidir. Felsefe dersinin ülkemizdeki tarihsel gelişimini anlamak için bu dersin kendisine göre hazırlandığı öğretim programlarına bakmak gerekmektedir. Cumhuriyetin ilanından günümüze kadar, felsefe dersiyle ilgili olarak 7 defa öğretim programı hazırlanmıştır. Bu öğretim programları şöyledir: 1924 Programı Bu program, genç cumhuriyetin ilk eğitim programıdır. Cumhuriyetin ilanının üzerinden henüz 1 yıl geçmiş olması sebebiyle bu programda Atatürk ilkelerine ve inkılâplarına yer verilememiştir. Bu programda felsefe dersleri, lise müfredatına dâhil edilmiş ve İçtimaiyat adıyla ayrı bir ders olarak ele alınmıştır. Adından da anlaşılacağı üzere bu dersin ağırlık noktası felsefeden çok sosyolojidir. Ancak 11 yıl yürürlükte kalan bu programda, 1927 de bir değişiklik yapılmış ve dersin adı Felsefe ve İçtimaiyat olarak değiştirilmiştir. 1935 Programı 1935 programı bir önceki programa göre daha kapsamlı hazırlanmıştır. Yine bir önceki programda müstakil bir amaçlar kısmı bulunmamasına rağmen bu programda ayrı bir amaçlar kısmı bulunmaktadır. Bir önceki programda belirtilmeyen ahlak, estetik, rölativizm gibi konular bu programda müfredata girmiştir. 1957 ye kadar tam 22 yıl yürürlükte kalan bu programda felsefe dersleri, Filozofi ve Sosyoloji adıyla verilmiştir. Bu programa göre liselerin edebiyat kollarında felsefe dersleri, sosyoloji ve mantığı da kapsayacak şekilde haftada 7 saat olarak verilmiştir. Liselerin fen kollarında ise 3 saat mantık ve sosyoloji birlikte okutulmuştur. 1957 Programı Bu programda: Felsefe grubunu oluşturan derslerin her biri için ayrı program düzenlenmesi program konusunda profesyonelleşildiğinin göstergesi olarak kabul edilebilir. İçerikle ilgili çalışmalar yapılırken grup dersleri içinde en az çalışma felsefe dersiyle ilgili yapılmıştır. Liselerdeki Fen Kolu ders programlarında mantık ve sosyolojiye yer verilmesine rağmen felsefeye yer verilmemiştir. Felsefe dersi Edebiyat kolunda diğer grup dersleriyle (mantık ve sosyoloji) birlikte III. Sınıfta 2 şer saat olarak programda yer almıştır. Felsefenin edebiyat dersleriyle sıkı bir ilişki içinde olması beklenmektedir. Çünkü Türklük idealine ve ülküsüne bu yolla daha kolay ulaşılacağı düşünülmektedir. 1976 Programı Bu programda: 1976 Programında net bir biçimde felsefe grubu içindeki her ders için ayrı programlar yapılmıştır. 260
Liselerdeki Fen Kolu ders programlarında mantık ve sosyolojiye yer verilmesine rağmen felsefeye yer verilmemiştir. Felsefe dersi Edebiyat kolunda diğer grup dersleriyle (mantık ve sosyoloji) birlikte III. Sınıfta 2 şer saat olarak programda yer almıştır. Program öğretmenler açısından çok daha didaktik olarak hazırlanmış olup bu dersin işlenmesi esnasında öğretmenden beklenilenler ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Ayrıca bu programda felsefe dersinin amaçları genel ve özel amaçlar olarak ikiye ayrılmış ve amaçlar konusuna genişçe yer verilmiştir. Müfredatın içeriği de önceki programlara oranla genişletilmiş ve bir yenilik olarak hangi konuya müfredatta ne kadar yer verileceği programda belirtilmiştir. Diğer programlarda olduğu gibi 1976 programında da özel olarak tavsiye edilen bir öğretme öğrenme yöntemi yoktur. Ancak, yine muhtevadan hareketle denilebilir ki, sözel anlatım yöntemi programın en önemli yöntemidir. Bununla birlikte birden çok felsefe öğretmeninin olduğu okullarda uzmanlaşmaya gidilmesi ve her öğretmenin grup derslerinden biri üzerinde yoğunlaşması tavsiye edilmektedir. Öğrencilere not verilirken özellikle fen kollarında aritmetik ortalama ile değil, derslerin saat ağırlıklarına göre not verilmesi gerektiği belirtilmiştir. 1976 programında ilk kez, dersler anlatılırken ezberciliğe kaçılmaması, herhangi bir izm in etkisinde kalınarak öğrencilere ideoloji aşılanmaması konusunda uyarı yapılmıştır. Dersler anlatılırken yeri geldikçe anlatılan konunun bilim tarihi ve Türk kültürüyle ilişkilendirilmesi istenmiştir. 1976 Programı önceki programlarda olmayan bir yenilik getirerek içeriği ünitelendirilmiş olarak sunmuştur. 1985 Programı Bu programda: 1976 Programında olduğu gibi 1985 programında da net bir biçimde felsefe grubu içindeki her ders için ayrı programlar yapılmıştır. Felsefe dersi Edebiyat kolunda diğer grup dersleriyle (mantık ve sosyoloji) birlikte III. Sınıfta 2 saat olarak programda yer almıştır. Programda öğrencilere bilimin ve felsefenin tarihsel gelişiminin yanında Türk toplumundaki yeriyle ilgili bir anlayış kazandırılmaya çalışılmıştır. Osmanlılarda ve Cumhuriyet Türkiye sindeki felsefe anlayışı irdelenmiştir. Program öğretmenler açısından çok daha didaktik olarak hazırlanmış olup bu dersin işlenmesi esnasında öğretmenden beklenilenler ayrıntılı olarak belirtilmiştir. 1985 Programında da müstakil bir amaçlar başlığı programın girişinde ayrıca yer almaktadır. 1985 Programı içerik olarak kendinden önceki programlardan daha geniş bir muhtevaya sahiptir. Program iyi incelendiğinde genel bir felsefe kültürünün yanında bir Felsefe Bilim tarihi görünümüne sahiptir. Ayrıca son bölümde Osmanlıda ve Cumhuriyet Türkiye sindeki bilimsel gelişmelere ve felsefi hareketlere yer verilmesi bana göre programın artı özelliğidir. Bu programda yöntem olarak karşılıklı konuşma ve tartışma, bir konuyu tartışan ve irdeleyen kompozisyonlar yazma ve ayrıca felsefi metinlerin değerlendirilmesi tavsiye edilmiştir. Programda düzenli bir ünitelendirme çalışması yapılmıştır. 1993 Programı Bu program: 261
Lise son sınıflarda haftada 2 saat olarak uygulanmaktadır. Müstakil bir felsefe programı şeklinde hazırlanmıştır. Felsefenin kapsamına giren konuların büyük çoğunluğunu kapsamaktadır. Felsefenin tarihsel seyri ayrı bir başlık halinde ele alınmamış olup, konularda yeri geldikçe değinilmek üzere içeriğe serpiştirilmiştir. Önceki programlardan farklı olarak konuların içerikleri ve alt başlıklar, hedeflenen amaç ve davranışlar ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Dersle ilgili genel amaçlar belirtmek yerine her ünitede konuların niteliklerini uygun toplam 22 adet amaç belirtilmiştir. 1993 Programı içerik olarak diğer programlardan farklıdır. İçerik daha önce diğer programlarda hiç konu edinilmemiş Siyaset felsefesi gibi konuları kapsamına almakla birlikte bazı konuları ( Roma ve Ortaçağda Bilim ve Felsefe, İslam Bilim ve Felsefesinin Batıya Geçişi, Osmanlılarda Bilim ve Felsefe vb.)da dışarıda bırakmıştır. Programda her ünitenin altında işleniş kısmı yer almaktadır. Bu bölümlerde konunun nasıl işleneceği ayrıntılı olarak belirtilmiştir. İşleniş kısımları incelendiğinde tartışma, soru cevap, sözlü anlatım, örneklendirme gibi yöntem ve tekniklere ulaşılabilmektedir. Çok net ve belirgin bir ünite yapısı vardır. Ünitelerin içerikleri, hedeflenen davranış ve amaçları, işleniş biçimi ayrıntılı olarak belirtilmiştir. 2009 Programı Yapılandırmacılığı esas alan bu programın yaklaşımı aşağıdaki şekilde belirtilmiştir: Her öğrencinin birey olarak kendine özgü olduğunu kabul eder. Bireysel farklılıklara saygıyı ön planda bulundurur. Aktif öğrenme metotlarını temel prensip olarak kabul eder. Eğitimin sosyalleştirme işlevinden hareketle; bireyleri birlikte çalışmaya, fikir alışverişi yapmaya ve soru sormaya özendirir. Millî eğitimimizin amaçları doğrultusunda millî değerleri koruyup geliştiren, evrensel değerleri benimseyen bireylerin yetiştirilmesine vurgu yapar. Öğrencilerin; özgür düşünebilen, sorumluklarının farkına varan, haklarını bilen, çevresiyle uyumlu kişiler olarak yetişmeleri için çaba gösterir. Bireylerin demokrasi içerisinde hakları olduğu kadar görevlerinin de olduğunu kabul eder. Kültürel ve sanatsal değerlerimizi, kişilik gelişiminin ve toplumsallaşmanın bir aracı olarak görür. Öğrencilerin kendini, dünyayı ve evreni felsefe aracılığı ile sorgulamalarını hedefler. Ayrıca; Önceden 12. sınıfta verilen felsefe dersi 11. Sınıfa alınmıştır. Dersin saati değişmemiş, 2 olarak kalmıştır. Ders kitabı renklendirilerek ilgi çekici hale getirilmeye çalışılmıştır. Kitabın ebatları büyütülerek daha çok resim konulabilecek hale getirilmiştir. Ders kitabındaki etkinliklerin ve okuma parçalarının sayısı arttırılmıştır. Öğretmenin bilgiyi öğreten rolü değiştirilerek, öğrencinin bilgiyi öğrenmesinde rehberlik eden şeklinde tanımlanmıştır. Felsefeye Giriş ünitesinin adı, Felsefeyle Tanışma olarak değiştirilmiştir. Önceden 3. Sırada yer alan Bilim Felsefesi ünitesi sona alınmıştır. Öğrencinin dersi dinleyen değil, ona katılan olmasının sağlanması amaçlanmıştır. 262
Din Felsefesi Ünitelerinin ve Dini Kavramların Felsefe Dersi Öğretim Programlarında Ele Alınışı 1924 Felsefe Öğretim Programındaki Dini Konular İle İlgili İzler Felsefenin ne olduğu, filozof kime denileceği gibi giriş mahiyetindeki bir üniteyle başlayan bu programın en güçlü yanını Bilgi Felsefesi alanı oluşturmaktadır. Doğru bilginin imkanı problemi etrafında şekillenen bu ünitede dogmatizm, septisizm, kritisizm, realizm, idealizm, pragmatizm, materyalizm gibi birçok akıma yer verilmiştir. Dini kavram ve görüşlere bu programda iki farklı yerde değinilmiştir: Birincisi, Hayat Hakkındaki Telakkiler başlığıyla başlayan bölümdür. Bu bölümde mekanizm, vitalizm gibi öğretilerle, hayvani ve nebati nevilerin tekevvünü hakkındaki nazariyata (bitki ve hayvanların var oluşuna ilişkin teoriler) değinilmiştir. Ayrıca bu bölümde müstakil olarak Hilkat (Yaratılış) başlığını taşıyan bir alt bölüm mevcuttur. Bu bölümde varlığın oluşumuna ilişkin beşeri görüşlerin yanında dini görüşün de aktarılması amaçlanmıştır. İkincisi, Ruhiyat (Psikoloji) bölümündeki konulardır. Bu programda Psikoloji, müstakil bir ders olarak ayrılmamıştır. Bu dersin birçok konusunun ve başlığının dini içerikli olduğu söylenebilir. Örneğin Mutlak ve Allah. Allah tasviri, mevcud-u vacibi ispat için ileri sürülen delillerin kıymeti gibi temel kelami tartışmalara değinilmiştir. Teizm, panteizm, Taoizm ve ilahiye gibi dini öğretiler hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca dinin kökeni ve işlevlerine ilişkin 18 ve19. Yüzyılda ortaya çıkan akımlar ve görüşler tanıtılmaya çalışılmıştır. 1935 Felsefe Öğretim Programındaki Dini Konular İle İlgili İzler Bu program dini kavramları içermesi bakımından kıyaslandığında 1924 programına oranla daha zayıf bir programdır. Pozitif bilimlerdeki gelişmelerden etkilenilerek hazırlandığı anlaşılan bu programda felsefe dersi, edebiyat derslerini tamamlama mahiyetinde bir kültür dersi olarak tanımlanmış ve en yüksek amacı olarak da gençlere pozitif bir şuur kazandırılması vazifesi benimsenmiştir. Pozitif bir şuur kazanan gençlerin meselelere dar görüşlü olarak bakmayacakları ve toplumsal olayları daha geniş bir perspektiften kavrayacakları öngörülmüştür. Bu programda ahlak ünitesi müfredattan çıkarılmıştır. Bunun yerine, sosyoloji derslerinde, öğretmene ders konularını bitirdikten sonra, vakti kalması durumunda şu hususlar hakkında öğrencilere bilgi vermesi görevi yüklenmiştir: Ahlaki olaylar, ahlaki olguların objektif görünüşü olan örf ve adetler, hukuk, sorumluluk gibi konuların kaynağı ve değişimi; Ahlaki olayların subjektif görünüşü olan vicdan ve görev duygusunun kaynağı ve değişimi. Metafizik konuları da, ahlak ünitesi gibi programdan çıkarılmıştır. Çıkarılan metafizik konuların yerine şu konuların eklenmesi kararlaştırılmıştır: Felsefi ve ilmi görüş arasındaki ilişki; felsefi düşüncenin bilimsel ilerleme üzerine etkisi ve bilimsel düşüncenin felsefi düşünce üzerine etkileri; felsefi düşüncenin toplumsal hayat üzerine etkileri. 263
Bu programdan ayrıca din felsefesi ünitesi de çıkartılmış, din konusu sosyolojinin uhdesine geçirilmiştir. Burada da, dini konulara farklı açılardan bakmanın mümkün olduğunun öğrencilere anlatılması istenmiştir. Ayrıca bu bahiste, ulus devletin niçin laik temelli olması gerektiğinin öğrencilere kavratılması amaçlanmıştır. 1957 Felsefe Öğretim Programındaki Dini Konular İle İlgili İzler 1957 programında, bir önceki programdan farklı olarak ahlak ünitesi, yine felsefe dersi kapsamına alınmıştır. Ahlak ünitesi içerisinde şu konuların işlenmesi kararlaştırılmıştır: Ahlaki hürriyet nedir ve bu konudaki deliller nelerdir? Hürriyetin karşıtı olarak determinizm ve delilleri. Vicdanın mahiyeti ve şuurdan farkı. Ayrıca güzellik ve sanat hakkında kısa bir bilgilendirme yapmayı amaçlayan sanat ve felsefe başlığı da bu ünite kapsamına alınmıştır. Din konusu bu programda da zayıftır. Din sosyolojik bir olgu kabul edilerek bu programda da sosyoloji dersinin kapsamına dâhil edilmiştir. Cemiyet olayları ünitesi başlığı altında, göçebe ve toprağa yerleşik toplulukların dini yaşayışları hakkında bilgi verilmesi ile yetinilmiştir. Bu konular anlatılırken laiklik ilkesinin gerekliliği üzerinde durulması da istenilmiştir. 1976 Felsefe Öğretim Programındaki Dini Konular İle İlgili İzler Din kavramı, çok geniş kapsamlı olmamakla birlikte bu programda yeniden felsefe dersinin kapsamına dâhil edilmiştir. Tüm program içindeki toplam ağırlığı % 10 olan Felsefi Bilginin Diğer Bilgi Türleriyle İlişkisi başlıklı ünitede, felsefenin ilim, sanat ve din ile ilişkisi üzerinde durulmuştur. Diğer bir deyişle felsefe din ilişkisi konusunun tüm program içerisinde toplam ağırlığı yaklaşık % 3 civarındadır. Bununla birlikte 1976 programında İslam düşüncesinin önemli temsilcilerinden Farabi, Gazali, İbn Sina, Sühreverdi ve İbn Arabî gibi düşünürlerin görüşlerine geniş bir yer ayrılmıştır. 1985 Felsefe Öğretim Programındaki Dini Konular İle İlgili İzler 1985 programında, önceki programlara oranla dini konu ve kavramlara daha geniş bir yer ayrılmıştır. Farklı bölümlerde dini kavram ve konular şu başlıklarla ele alınmıştır: Ağırlıklı olarak bilgi türlerinin tanıtıldığı Giriş ünitesinde, Dini Bilgi başlığıyla bir bilgi türü olarak ele alınmıştır. Bu başlığın alt başlıkları olarak dinin kaynağının ne olduğu ve dinin özelliklerinin neler olduğu konuları ele alınmıştır. Ayrıca bu ünitede, felsefenin çeşitli alanlarla ilişkisi bağlamında din felsefe ilişkisine de değinilmiştir. Bununla birlikte üçüncü ünitede, İslam ve Türk İslam Dünyasında Bilim ve Felsefe başlığıyla, program içindeki ağırlığı % 20 olan oldukça geniş bir bölüm ayrılmıştır. Bu bölümün ilk alt başlığında İslam dünyasında bilim ve felsefenin doğuşu açıklanırken buna etki eden unsurlar olarak Kur ân, Hadis ve Kelamın olumlu yaklaşımları gösterilmiştir. İkinci alt 264
başlıkta İslam dünyasında bilimin gelişimi anlatılırken Harezmi, İbn Türk, İbn Sina ve Beyruni gibi Türk İslam düşünürlerinin görüşlerine yer verilmiştir. Üçüncü alt bölümde İslam dünyasındaki fikir hareketleri ve felsefe ilişkisi açıklanırken düşünce hareketi olarak tasavvufa; bu tür fikir hareketlerinin gelişimine etki eden Farabi, Gazali, İbn Rüşd, Yusuf Has Hacib ve Nizamü l Mülk gibi düşünürlerin görüşlerine; müesseseler bağlamında camiler ve medreseler konularına yer verilmiştir. Dördüncü ünitede, İslam Bilim ve Felsefesinin Batıya Geçişi ve Rönesans başlığı altında İslam dünyasındaki bilim ve felsefeye, çeviri hareketlerine ve İslam dünyasındaki bilgi birikiminin Batıya geçişine değinilmiştir. Bu ünitenin programdaki ağırlığı % 5 dir. Yeniçağda Bilim ve Felsefe başlığını taşıyan beşinci ünitede bir bölüm Osmanlılarda Bilim ve Felsefe konularına ayrılmıştır. Bu başlık altındaki alt başlıklarda Mevlana, Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli gibi Osmanlı öncesi mutasavvıf ve düşünürler ile Osmanlı döneminin düşünürlerinden Hocazade, Koçi Bey, Kâtip Çelebi gibi isimlere yer verilmiştir. 1993 Felsefe Öğretim Programındaki Dini Konular İle İlgili İzler Bu ünite, ilk defa, belli bir problemin ya da konunun değişik felsefe alanları tarafından ele alınış biçimleri göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Bunun sonucu olarak din konusu, tüm kavram ve tartışma konularıyla birlikte ilk defa müstakil bir ünitenin konusu olmuştur. Diğer bir deyişle, felsefe dersi içerisinde ilk defa müstakil bir Din Felsefesi ünitesi konumlandırılmıştır. Programda, Din Felsefesi ünitesinde geçen laiklik kavramının Atatürk ün görüşleri ve uygulamaları doğrultusunda öğrencilere kazandırılması istenmiştir. Programda toplam sekiz ünite bulunmaktadır ve Din Felsefesi ünitesi son sırada işlenmiştir. Din Felsefesi ünitesinin bu programdaki toplam ağırlığı % 10 olarak belirlenmiştir. Bu ünite kendi içerisinde iki ana bölüme ayrılmıştır: Din Felsefesinin Konusu başlığını taşıyan ilk alt bölümde Dine Felsefi Açıdan Yaklaşım konusu, Teoloji ile Din Felsefesinin Farkı ve Dinin Felsefi Temellendirilmesi bağlamları etrafında işlenmiştir. İkinci alt başlık Din Felsefesinin Temel Kavramları adını taşımaktadır. Başlıktan anlaşılacağı üzere bu bölümde dinin temel kavramları olan tanrı, peygamber, vahiy, iman gibi kavramlar açıklanmaya çalışılmıştır. Din Felsefesinin Temel Soruları başlığını taşıyan üçüncü alt bölümde şu tür sorulara değinilmiştir: Evren nasıl var olmuştur? Vahiy mümkün müdür? Din dilinin niteliği nedir? Tanrı var mıdır? Ölümden sonra hayat var mıdır? Varsa nasıldır? Cennet, cehennem var mıdır? Ceza varsa bunu beden mi çeker, ruh mu çeker? Mucize mümkün müdür? Vb. Bu sorulardan en çok tartışılanı, tanrının varlığına ilişkin olandır. Bu nedenle ikinci alt bölüm Tanrının Varlığına İlişkin Bazı Farklı Yaklaşımlar başlığını taşımaktadır. Bu bölüm kendi içinde üç farklı yaklaşımı barındırmaktadır. Birincisi Tanrının Varlığını Kabul Edenler dir. Bu başlıkta teizm, deizm, panteizm gibi öğretilere değinilmesi 265
hedeflenmiştir. İkincisi, Tanrının Varlığını Reddedenler başlığını taşımaktadır ki burada ateist görüşün anlatılması istenmiştir. Üçüncüsü, Tanrının Varlığının ya da Yokluğunun Bilinemeyeceğini Öne Sürenler başlığını taşımaktadır. Burada da agnostiszm olarak bilinen öğretinin açıklanması amaçlanmıştır. 2009 Felsefe Öğretim Programındaki Dini Konular İle İlgili İzler Bu programda, 1993 programında konulan Din Felsefesi ünitesi yerini korumuştur. Konuların içerik ve kapsamında çok önemli bir değişikliğe gidilmemiştir. Bununla birlikte 2009 programı, ülkemizde 2006 yılından itibaren benimsenmeye başlayan yapılandırmacı yaklaşıma göre hazırlanmıştır. Bu doğrultuda, konu başlıklarında çok ciddi değişiklikler olmamasına karşın konuların öğretiliş biçiminde köklü değişiklikler olmuştur. Yöntemsel açıdan kendisini hissettiren bu değişiklik, dersin daha ziyade öğrencinin kendisi tarafından yapılandırılmasını sağlayacak etkinliklerle öğretilmeye başlanmıştır. Bu programda Din Felsefesi ünitesi açısından biçimsel bazı değişiklikler de olmuştur. Örneğin bir önceki programda konu işlenişi açısından son sırada yer alan Din Felsefesi ünitesi bu programda Siyaset Felsefesi ve Bilim Felsefesi ünitelerinin önüne alınarak altıncı sırada işlenmiştir. Ayrıca bir önceki programda, program içindeki ağırlığı %10 olan ünitenin ağırlığı bu programda % 7 ye düşürülmüştür. Sonuç Din ve felsefe hem mensuplarınca hem de toplumun hemen her kesimince sürekli tartışılan iki alan olmuştur. Siyaset kurumu da çoğu zaman bu tartışmalarda taraf olmuş, siyasal etki hem dinin hem de felsefenin üzerinde sürekli bir biçimde hissedilmiştir. Siyaset her zaman için felsefi yönelimleri ve din kurumunu mümkünse birçok açıdan belirlemek, bu mümkün değilse yönetmek veya en azından kontrolünde tutmak istemiştir. Bu nedenle, siyasal iktidar her el değiştirdiğinde felsefeye ve dine bakış, egemenlerin tavrına ve tarzına göre yeniden şekillenmiştir. Bu durum, özellikle din konusunda, bazen tehlikeli boyutlara ulaşan bir sorunsalı sürekli olarak diri tutmuştur. Bu sorunsal, Din felsefesi ünitelerinde ve dini kavramların felsefe tarafından ele alınılışında belirgin olarak gözlemlenebilmektedir. Zira hemen her programda dini kavramların felsefe tarafından nasıl ele alınacağı ile ilgili farklı uygulamalar benimsenmiştir. Bunda, tarihsel olarak felsefe programının hazırlandığı dönemdeki hâkim devlet ideolojileri belirgin olmuştur. Buna göre din olgusu hâkim ideolojinin pozisyonuna göre bazen Türk milliyetçiliğini arttıracak bir unsur olarak algılanmış, bazen yok sayılmış ve görmezden gelinmiş, bazen de pozitif bilimlerdeki gelişmelere göre sınırlandırılmıştır. Bu etkiler altında Felsefe Öğretim Programları değerlendirildiğinde: 266
1924 programında, Darwinci evrim kuramlarındaki yükselişe rağmen yaratılış kavramının konu olarak benimsenmiş olması önemli bir husustur. Ayrıca Allah ın betimlenmesi konusunun ve teizm, panteizm, vücudiye, Taoizm gibi öğretilerin psikoloji müfredatına dahil edilmesi bu programı ilginç kılan bir başka özelliktir. 1935 te Din Felsefesi, Metafizik ve Ahlak ünitelerinin felsefe dersi öğretim programından çıkartılmış olması, bu programın pozitivizmin yükselen etkisine bağlı kalınarak hazırlandığının göstergesi olarak değerlendirilebilir. Bu durumun etkisi sadece dini kavramların programdaki etkisinin azalmasıyla sonuçlanmamış, aynı zamanda metafizik konuların çıkarılmasıyla da felsefe dersi ciddi bir yara almıştır. Bu programda ahlaka dair mevzuların ders sonunda öğretmenin vakit bulursa anlatması isteği gerçeklerle uyuşmamaktadır. Zira bahsedilmesi istenilen konular ders sonuna sıkıştırılamayacak kadar geniştir. Sosyolojik bir olgu olarak dinden laiklik ilkesi çerçevesinde bahsedilmensin istenmesi de konuya siyasal açıdan yaklaşıldığı şeklinde mülahaza edilebilir. 1957 programı da dini kavramları içermesi bakımından zayıf bir programdır. Bu programda din sadece toplumsal bir kurum olarak bazı toplumlarda ortaya çıkış biçimi ile bir sosyoloji konusu olarak ve çok kısıtlı bir biçimde ele alınmıştır. Bu programın bir önceki programa oranla olumlu yanı, dinden ayrı ele alınması mümkün olmayan ahlak konularını yeniden geri getirmiş olmasıdır. 1976 programında din konusuna yalnızca felsefenin ilgi kurduğu bir alan olması itibariye değinilmiştir. Dar kapsamlı da olsa, dinin yine felsefi bağlamda ele alınmış olması bu programın kendinden önceki iki programa karşı üstün tarafıdır. 1985 programında, dinin kaynağının ne olduğu ve özelliklerinin neler olduğunun sorgulanması felsefe dersi açısından din kavramının alt problemleriyle birlikte bir konu olarak kabul edildiğinin göstergesidir ki bu arzu edilen bir durumdur. Ayrıca bu programda Türk İslam dünyasındaki bilimsel çalışmalara ve çalışmaların Batıya geçişine yoğun biçimde değinilmiştir. Doğal olarak bu değinme esnasında dini kavram ve konulara da sıkça temas edilmiştir. Dini kavram ve konuları içermesi bakımından 1985 felsefe öğretim programının kapsam açısından en geniş program olduğu söylenebilir. 1993 programının önemi ilk defa müstakil bir Din Felsefesi ünitesi içermesinden kaynaklanmaktadır. Müstakil bir ünite olması hasebiyle de dini konuları sistematik bir tarzda ve felsefi bir bakış açısıyla ele almıştır. Bu ünitede felsefenin, kendi bakış açısıyla tartışmalı olarak gördüğü dini konuları nasıl ele aldığı, bu konuların neler olduğu vb. unsurlar bulunmaktadır. Bu program müstakil bir Din Felsefesi ünitesine sahip olması ve ünitenin içeriğinin dini kavram ve konular bakımından yoğun olması yönüyle oldukça başarılıdır. 2009 programı, kapsam ve içerik yönüyle bir önceki programdan çok farklı değildir. Bu program şekilsel birtakım farklar ile öğretme yöntem ve teknikleri açısından diğer programlardan ayrılmaktadır. Din felsefesi ünitesi bu programda ünite olarak yerini korumakla birlikte bir önceki programa oranla genel felsefe programı içindeki ağırlığı % 3 kadar azalmıştır. 267
İncelenen felsefe öğretim programları ışığında, her ne kadar yoğunluğu ve uygulanışı günün şartlarına göre değişse de, din konusunun, din kavramların ve bunlara bağlı olarak da Din Felsefesi ünitelerinin felsefe dersinin ve felsefe öğretimim programlarının mütemmim bir cüzü ve ayrılmaz bir parçası olduğunu söylemek gerekmektedir. KAYNAKÇA Arslanoğlu, İ. (2001). Orta Öğretimde Sosyoloji Öğretimi. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 2, Sayfa: 63 89, Ankara Dombaycı, M. A. (2002). Orta Öğretimde İlke, Yöntem ve Teknikler Açısından Felsefe Öğretimi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara Kafadar, O. (1994). Türkiye de Cumhuriyet Döneminde Liselerde Felsefe Eğitimi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt: 22, Sayı: 2, Ankara Kaynardağ, A. (2002). Türkiye de Cumhuriyet Döneminde Felsefe. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı (TTKB), (1995). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı (1923 1983). İstanbul. Tebliğler Dergisi, 1924 Programı. Maarif Vekâleti Arşivi, Ankara. Tebliğler Dergisi, Kabul Tarihi: 31.08.1935, Sayı: 183, Lise Filozofi Programı Kılavuzu, Kültür Bakanlığı Devlet Basımevi, İstanbul. Tebliğler Dergisi, Kabul Tarihi: 07.10.1957, Sayı: 976, Cilt: 20, Lise Felsefe ve Psikoloji Programı, Maarif Vekâleti, Ankara. Tebliğler Dergisi, Kabul Tarihi: 27.09.1976, Sayı: 333, Lise Felsefe Grubu Dersleri Programı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara. Tebliğler Dergisi, Kabul Tarihi: 09.09.1985, Sayı: 359, Lise Felsefe Dersi Programı (1985 1986 Eğitim Öğretim Yılı), Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, Ankara. Tebliğler Dergisi, Kabul Tarihi: 07.06.1993, Sayı: 259, Ortaöğretim Kurumları Felsefe Dersi Programı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara. Tebliğler Dergisi, Kabul Tarihi: 14.12.2009, Sayı: 235, Ortaöğretim Felsefe Dersi Öğretim Programı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara. Varış, F. (1972). Eğitimde Program Geliştirme. Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 268