DİYARBAKIR DA YOĞUN GÖÇÜN GETİRDİĞİ ÇARPIK KENTLEŞME SORUNLARI

TMMOB AFET SEMPOZYUMU 329 DİYARBAKIR DA YOĞUN GÖÇÜN GETİRDİĞİ ÇARPIK KENTLEŞME SORUNLARI Havva Özyılmaz 1, Sertaç Karakaş 2 ve Abdulhalim Karaşin 3 SUMMARY Huge rural immigration tripled the population of Diyarbakır. Diyarbakır is an eastern Anatolian of Turkey. This immigration causes many problems such as environmental and sheltering problem in the region. Since Diyarbakır region is close to Eastern Anatolian Fault System the quality of structures have a great importance. After 1970 most of the buildings without any technical control constructed in Suriçi region of Diyarbakır have serious structure damage potential. The structures most probably don t satisfy code requirements In the Suriçi region of Diyarbakır because of poor building design and construction quality most of the multi storey masonry buildings (Up to 9 storeys) and reinforced concrete skeleton building. Unexpected to resist earthquakes.in this study it is proposed to get enough attention for the probable heavy structural hazard risk of the region. ÖZET Diyarbakır ın 1980 li yıllardan sonra geçirdiği fiziki çevre değişimi, özellikle Sur içi bölgesinde, tarihsel çevrede olumsuz etkiler yaratmıştır. Giderek artan konut ve işyeri talebi ihtiyacı daha yüksek yapılaşma sürecini tetiklediğinden, Sur içi bölgesinde imar operasyonlarının yapılabildiği kesimlerde tarihi yapılar büyük ölçüde tahribata uğramıştır. Özellikle 1980 li yılların sonunda bölgede tırmanan gerilim ve şiddet olayların sonucunda, zorunlu veya isteyerek boşalan köylerden bir kısmının Diyarbakır a göç etmesi çarpık kentleşme sürecini arttırmıştır. Nüfus yoğunluğunun ve yapılaşmanın yoğun olduğu kentlerdeki mevcut yığma yapıların yatay yüklere karşı dayanımlarının düşük olması münasebetiyle sorun teşkil etmektedir. 1970 den itibaren yoğun göçle birlikte gelişigüzel projesiz ve kuralsız olarak inşa edilen (çok katlı, tuğla duvarlı) yığma yapılar Diyarbakır ilinde çevre ve altyapı gibi birçok problemlere neden olmuştur. Bu çalışmada Diyarbakır da 1990 yılından sonraki yoğun göçün yaşandığı dönemde, konut ihtiyacı ve dolayısıyla çarpık kentleşme sonucunda ortaya çıkan sorunlara değinilmiştir. 1 Dr. Dicle Üniversitesi, Mimarlık Bölümü, Diyarbakır 2 İnşaat Yük. Müh. Dicle Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Diyarbakır 3 Dr. Dicle Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Diyarbakır

330 TMMOB AFET SEMPOZYUMU GİRİŞ Karmaşık bir konu olan şehir olma süreci, nüfus hareketleri ve ekonomik değişimlerden dolayı sürekli bir hizmet gereksinimi ortaya çıkmaktadır. Artan şehir nüfusuyla birlikte ortaya çıkan gelişigüzel yapılaşma plansız şehirleşme bakımından önüne geçilemeyecek sorunları da beraberinde getirmiştir. Özellikle plansız yerleşimin oluştuğu şehir merkezleri başlı başına bir sorun olmakta; beraberinde trafik sorunu ve alt yapı gibi sıkıntılara yol açmaktadır. Sur içindeki betonarme yapıların büyük bir kısmı 1975 sonrası inşa edilmelerine karşın 1975 Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik İlkelerinde yer alan yığma yapıların yapım ilkelerine çok büyük bir oranda uyulmadığı ve çoğunun çevre koşulları ile birlikte yıprandığı yığma yapılar tehlike arz etmektedir.son dönemlerde kontrolsüz bir şekilde inşa edilmiş çok katlı yığma yapıların meydana getirdiği yapılaşmanın kentsel dokuya uyum sağlamadığı görülmektedir. 1928 yılında yeni devlet politikaları ile Diyarbakır bir dönüşüm sürecine girmiştir. Yeni yapıların yer aldığı kent, Diyarbakır tarihi surlarının dışında kurulurken, 1945 yılından itibaren Sur içi bölgesinde imar faaliyetleri başlamıştır. 1970 li yılların başına kadar fiziksel bir bozulma söz konusu olmazken, 1980 li yıllarda kent hem nüfus hem de mekânsal açıdan büyümüştür. DİYARBAKIR DA KONUT DURUMU Yoğun göç sonrası şehirleşme sürecinin tüm olumsuzlukları Diyarbakır örneğinde görülmektedir. Yapılan yanlış imar uygulamaları ve kaçak yapılaşmalar, kent dokusunun tahrip olmasına yol açmıştır. Günümüzde Diyarbakır ve öteki bazı Güneydoğu kentlerinde ivedi çözüm bekleyen sorunların başında barınma gelmektedir. Öteden beri tüm büyük kentlerimizde var olan gecekondu ve imar dışı konut sorunu bir yana, son yıllarda zorunlu göç nedeniyle ortaya çıkan ve değişik bir nitelik ve nicelik sergileyen bu olguya değişik bir yaklaşımla el atmak gerekmektedir. Yoğun göç, Diyarbakır kenti alan kullanımındaki ve fiziksel yapılaşmasındaki düzensizliğin en önemli nedenlerinden birisidir. Bu neden öylesine bir sosyal faktöre dönüşmektedir ki, kaynak dağılımını ve ekonomisinin kaderini tayin etmekte toplumsal yapıyı belirlemektedir. Diyarbakır kentinde 1990 dan günümüze kadar 34000 konut yapıldığı ya da kullanıma alındığı araştırma bulgularından çıkarılabilmektedir. Ancak, bu denli büyük bir yapılaşma sürecinde ve yine aynı dönemde 882 konuta belediye tarafından ruhsat verilebilmiş olması düşündürücüdür [1]. Diyarbakır da oturulan konutların fiziksel kapsamında ele alacağımız bir diğer veride konutların kullanım alanı büyüklükleri ve konut refahı için bir ölçü olabilecek kişi başına düşen konut alanıdır. Araştırma kapsamında yer alan hanelerde ortalama hane halkı 6,67 kişidir. Türkiye ortalaması aynı dönemde bu oran 4.2 dir [2]. Genel bir tanımlama ile Diyarbakır da kişi başına düşen konut alanı 12,90 m 2 olup bu rakam 100 m 2 alana sahip bir konutta ortalama olarak 8 kişinin yaşadığını göstermektedir. 1990-1994 döneminde inşa edilen konut miktarı bakımından Türkiye ortalaması 40.6 birim iken Diyarbakır da bu oran 29.26 birim olmuştur. Bu veriler göç eden nüfusun önemli bir kısmı münferit konutlar yerine birim konutların birden fazla aile tarafından ortak olarak kullanıldığını göstermektedir. Aynı dönemde Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi

TMMOB AFET SEMPOZYUMU 331 verilerine göre yaklaşık olarak 11000 yapı inşa edilmiş olup bu yapıların % 95 i imar mevzuatının gerektirdiği ruhsat işlemleri yapılmadan gerçekleştirilmiştir. 1940 lı yıllara kadar ilin nüfusunun hemen hemen hepsi surlarla çevrili bir kale kent içerisinde ve kendine özgü avlulu evlerde yaşarken, günümüzde ilin toplam nüfusunun %80 inden fazlası surun dışındaki kısmen planlı ama büyük bir çoğunlu çarpık kentleşme diye adlandırabileceğimiz bölgelerde yaşamaktadır. 1990 yılından sonra Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaşanan güvenlik sorunları bölgedeki kırsal göçü daha da hızlandırmıştır. Bu göç yoğunluğu Diyarbakır kent nüfusunun artış hızını 2 3 katına ulaştırmıştır. Bu olumsuz gelişmeler zaten yetersiz olan kentsel altyapı sorunlarını arttırmış, kentsel hizmetleri yetersiz kılmış ve tarihi dokunun tahribatında hızlandırıcı bir faktör olmuştur [3]. 1992-1998 tarihleri arasında meydana gelen yoğun göçler neticesinde artan nüfusun 500.000 civarında olup bu nüfusun barındığı yapıların çok büyük bir kısmı kentsel altyapı yetersizliği nedeniyle insanca yaşam olanaklarından uzaktır. GÖÇÜN KAYNAKLARI Diyarbakır Kenti nin nüfusu doğal nüfus artışının yanı sıra, ağırlıklı olarak göçlerle artmaktadır. Kentin nüfus artışı ile nüfusun sosyal ve demografik özellikleri, göç alan yapısını yansıtmaktadır. 1990-2000 döneminde, Türkiye nüfusu %1.83 hızla artarken, Diyarbakır kenti % 3.78 artış hızı ile bu değerin iki katına ulaşmıştır. Diyarbakır ın nüfus artış hızının her sayım döneminde Türkiye nüfus artış hızının üstünde gerçekleşmesi net göç aldığının bir göstergesidir. 2000 Yılı Nüfus Sayımı sonuçlarına göre 97 kırsal yerleşmede toplam 55.816 kişi yaşamakta olup, kırsal yerleşmelerin nüfusu Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi sınırlarında yaşayan nüfusun %8 ini oluşturmaktadır [4] Göçün nedenlerine bakıldığında; kırsal kesimlerde yüksek doğurganlık ve artan nüfus, terör olayları, coğrafi şartların zorluğu, terör ve güvenlik sorunları, kent merkezlerinin sosyal, ekonomik ve kültürel yönden cazip olmasıdır [5] (http://www.arem.gov.tr). KENTİN MEKANSAL YAYILMASI Yerel Yönetim Yasalarında son yıllarda yapılan değişikliklerle, Belediye ve Büyükşehir Belediyelerinin sınırları genişletilmiş, öte yandan, Belediyelerin yetki, görev ve sorumlulukları yeniden tanımlanmıştır. Büyükşehir Belediye sınırları 26.000 hektardan, 125.000 hektara çıkmış, alanı yaklaşık 5 kat büyümüştür. [4] Kentin mekansal gelişme sürecinde, bazı eski kırsal yerleşme alanları da kentin yayılma alanı içinde kalmıştır.

332 TMMOB AFET SEMPOZYUMU Diyarbakır Kenti nin Tarihsel Süreçte Yayılma Alanı [6] Yıllar Konut Nüfus yoğunluğu Nüfus (kişi) Alanı(ha)(1) (kişi/ha) Tarihi çekirdek (İ.Ö. 3000) 7,73 - - 1930 (Suriçi) 158,44 34,642 219 1960 293,24 81,320 277 1985 1277,23 313,036 245 2005 3078,27 774,580 252 (1) Havaalanı, üniversite, askeri alan vb. büyük alan kullanımlı kentsel alanlar hariç. FİZİKİ SORUNLAR Kent fiziki sorunlar bakımından diğer göç alan kentlerdeki sorunların benzerini yaşamaktadır. Bu sorunlar yoğun göçle meydan gelen çarpık kentleşme ile birlikte belirgin bir hal almıştır. Kentlerde meydana gelen fiziki sorunlar aşağıda maddeler halinde gösterilmiştir. (1) Şehirlerde hızlı ve dengesiz nüfus artışı, (2) Konut sorunu, imara aykırı yapılaşma ve çarpık kentleşme, (3) Hazine arazilerinin kontrolsüz kullanımı, (4)Eğitim, sağlık, ulaşım, su, kanalizasyon ve diğer kamu hizmetlerinin sunumundaki yetersizlikler, (5) Çevre kirliliği ve arazi dokusunun bozulması, (6) Göç veren bölgelerdeki atıl kalan kamu yatırımları (okul, yol, sağlık evi vb) (7) Tarım ve hayvancılığın olumsuz yönde etkilenmesi. [7] Şekil 1.Diyarbakır Suriçiden görünümler İNŞAAT SEKTÖRÜ Diyarbakır kentinde 2000 yılında bulunan binaların yapım yıllarına göre dağılımı verilmektedir. Buna göre kentte inşaat sektöründeki canlılığın 1980 sonrasında başladığı anlaşılmaktadır. Kentte 2000 yılındaki toplam binaların % 60 ından fazlası 1980

TMMOB AFET SEMPOZYUMU 333 yılından sonra yapılmıştır. 1980 sonrası iki dönem olarak ele alınırsa, 1990-2000 yılları arasının daha faal bir dönem olduğu görülür. Diyarbakır Kenti, Bitiş Yılına Göre Bina Sayıları [8] Belediye İsmi 1960öncesi 1960-1980arası 1980-1989arası 1990-2000arası Toplam Bağlar 220 4.152 6.214 5.543 16.299 Suriçi 2.992 3.880 1.785 812 9.691 Yenişehir 424 3.190 3.438 3.750 10.981 Bağıvar 47 268 366 507 1.199 Çarıklı 23 142 292 246 710 Kayapınar 2 114 557 2.893 3.659 TOPLAM 3.708 11.746 12.652 13.751 42.539 2000 yılında kentte mevcut bulunan binaların % 80 inin konut amaçlı ve % 11 inin ise ticari amaçlı kullanıldığı görülmektedir. Konut ve konut dışı karışık biçiminde tanımlanan binaların konut dışındaki kullanımının ticaret olduğu düşünülürse kentteki binaların % 96 sının konut ve ticaret kullanımında olduğu anlaşılmaktadır [9] KENTSEL ALAN KULLANIMI Diyarbakır Büyükşehir kentsel bölge içinde, kişi başına 23,07m² konut yerleşim alanı, 1,72 m² merkezi iş alanı düşmektedir. Kişi başına sosyal donatı alanları açısından, 0,64m² ilköğretim alanı, 0,90m² orta ve mesleki öğretim alanı, 0,42m² sağlık tesisi alanı,1,00m² yeşil alan, 0,31m² spor tesisleri alanı, 0,17m² sosyal ve kültürel tesis alanı düştüğü görülmektedir. Bu değerler yasal standartların oldukça altındadır. Şekil 2.Diyarbakır Suriçinden görünümler Mevcut Konut Stokunun Semtlere gör Dağılımı Mevcut konut stoğu dağılımı bakımından en fazla yoğunluğun % 42,6 ile Bağlar Semtinde olduğu görülmektedir. Nüfus yoğunluğunun bu bölgede fazla olması ve yapıların birçoğunun eski ve ruhsatsız olarak inşa edilmesi nedeniyle en fazla çarpık kentleşmenin yoğunlaştığı bölge konumundadır [4].

334 TMMOB AFET SEMPOZYUMU Diyarbakır Kentsel Bölge 2005 Yılı Konut Stoğu [10] Belediyeler Konut 2000 Yılı Konutta Ort. Sayı % Nüfusu Nüfus Bağlar 58438 42,6 320672 5,5 Sur içi 15843 11,5 96384 6,1 Yenişehir 35833 26,1 188483 5,3 Bağıvar 2900 2,1 16960 5,8 Çarıklı 843 0,6 4935 5,9 Kayapınar 23460 17,1 131552 5,6 Toplam 137313 100,0 758986 5,5 ÇARPIK KENTLEŞME SORUNLARI Kent merkezinde artan nüfus ile birlikte ortaya çıkan konut ihtiyacı beraberinde çarpık kentleşme ve gelişigüzel yapılaşmayı getirmiştir. Plansız yapılaşma ve eski mevcut yapıların yıkılarak yerlerine yüksek katlı imara aykırı yeni konutların inşa edilmesi ve birçoğunda iskan ruhsatının bulunmaması çeşitli sorunlara yol açmıştır. Sosyal tesis alanlarının ve yeşil alanların yetersizliği, artan nüfus ve gelişigüzel yapılaşma ile iyice belirgin bir hal almıştır. Bu durum trafik, altyapı, otopark ve çevre sorunlarını beraberinde getirmiştir. Konut ve işyerlerinin genellikle aynı yapı içinde bulunması, yapı ortak kullanım alanlarının işyeri olarak tasarlanması, binalara ait otoparkların bulunmaması özellikle çalışmaların yoğun olduğu iş saatlerinde nüfus ve taşıt yoğunluğuna bağlı sıkıntılar doğurmaktadır. TOPLU KONUT ALANLARI Silbe Toplu Konut Alanı Diyarbakır da gecekondulaşmanın önlenmesi ve nitelikli konut üretimine katkı sağlaması amacı ile 1993 yılında Toplu Konut İdaresi tarafından toplu konut uygulamaları başlatılmıştır. Toplam 266 hektarlık bölge 1994 yılında Toplu Konut bölgesi ilan edilmiştir. Bunun 165 hektarlık bölümü Gecekondu Önleme Bölgesi olarak 1983 te Kamulaştırılmış, kalan kısım ise 1994 te kamu eline geçmiştir. Alanın 22 hektarlık bölümü üzerinde kaçak yapılaşma ve gecekondu bulunmaktadır. Silbe Toplu Konut Alanında yapılan uygulamalar Etaplar Konut Sayıları Yapım Yılı İlgili Kuruluş 1. Etap 2050 1995 TOKİ 2. Etap 576 2000 TOKİ 3. Etap 960 2005 TOKİ 4. Etap 800 proje Büyükşehir Belediyesi Toplam 4386

TMMOB AFET SEMPOZYUMU 335 Üçkuyu Toplu Konut Alanı Elazığ yolu üzerinde Üçkuyu Bölgesi nde planlanan toplu konut alanı 188,24 hektar büyüklüğündedir. Alanın %57 si TOKİ ye ait olup, diğerleri özel mülkiyettedir. Toplu konut alanında yaklaşık 4600 konuta (23,000 nüfusa) yönelik planlama yapılmıştır. 1. etap proje çalışmaları TOKİ tarafından sürdürülmektedir. SONUÇ Sonuç olarak; düzenli bir yapılaşma ve mevcut yapıların ıslahı ile ileride meydana gelebilecek doğal afetlerde, can ve mal kayıpları gibi unsurların önüne geçilebileceği ve azaltılacağı düşünülmektedir. TOKİ nin Diyarbakır Şilbe Bölgesinde 6500 konutluk projesinin 2050 sine 1994 yılında başlayarak, bölümler halinde uygulamaya koyduğu konut projeleri kentsel açıdan örnek teşkil etmiş olup 2000 li yıllardan sonra yeni yapılaşma sürecine katkı sağlamıştır [11]. Kentte konutlaşma sürecine girmesi ile yeni yapılan site tipi konutlar çevre koşulları, yeşil alanlar, çocuklar için uygun koşulları ile kentin gelişiminde ve görsel görünümünde güzel bir oluşum oluşturmuştur. Gecekondu bölgelerinin oluşumunu engellenmesi, alt gelir grubunun konut sahibi olması, nitelik ve nicelik yönünden konut sorununu çözmesi açısından TOKİ nin yaptırdığı konutlar kentin gelişimine ve çarpık kentleşmeyi engelleyici unsuru ile olumlu bir yapı sergilemektedir. KAYNAKLAR 1. Değertekin, H., 1998, Bölge içi Zorunlu Göçten Kaynaklanan Toplumsal Sorunların Diyarbakır Kenti Ölçeğinde Araştırılması TMMOB yayını, Ankara. 2. Balamir, A. 1996, Konut Sisteminin bir diğeri: Küçük Hane Halkları, Diğerlerinin Konut Sorunları, TMMOB yayını, Ankara. 3. Güneli, Z., 1998, Bölge içi Zorunlu Göçten Kaynaklanan Toplumsal Sorunların Diyarbakır Kenti Ölçeğinde Araştırılması TMMOB yayını, Ankara. 4. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi İmar Çalışmaları 5. Diyarbakır Nazım İmar Planı Planlamaya Geçiş Raporu, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi (DAMPO Danışmanlık Araştırma Mimarlık Planlama Ltd. Şti), (Nisan, 2006) 6. http://www.arem.gov.tr/proje/ars_rapor/ic_goc_sorun_cozum.htm 7. T.C.İçişleri Bakanlığı Araştırma ve Etütler Merkezi 8. DİE Bina Sayımı 2000. 9. 2000-2010 Türkiye Konut İhtiyacı Araştırması Raporu, 2002. 10. Belediye Nümerataj Bilgileri, 2005 11. Özyılmaz, H., 2001, Diyarbakır da Yeni Yerleşim Bölgelerinde Kullanıcı Gereksinimlerinin Konut ve Çevre Açısından İncelenmesi,Yüksek lisans tezi, GÜFBE, Ankara.