Ünite 11 Doç. Dr. Ahmet Tevfik SÜNTER SAĞLIK KURUMLARI YÖNETİMİ TEZSİZ YÜKSEK LİSANS TABLO YAPIMI Elde edilen bulguların; Yazı metnine başvurmadan Açık ve anlaşılır biçimde sunulması Bilgi, beceri ve deneyim gerekli TABLO YAPIMI Tablo Yapımında Dikkat Edilecek Noktalar Numara Başlık Tabloyu tanımlayıcı ve kısa Önce bağımsız (satır), sonra bağımlı (kolon) değişken Olguların Cins ve Ağırlıklarına Göre Dağılımı Genellikle tablonun üstüne 1
TABLO YAPIMI Tablo Yapımında Dikkat Edilecek Noktalar Satır ve kolon başlıkları Kolon ve satırlarda kullanılan ölçek ve birimler Yüzdeler Kolon ve satır toplamları Satır ve kolonların kalın çizgiyle ayrımı Karışık ve sıkıcı olmamalı TABLO YAPIMI Tanımlayıcı Tablolar Olguların tek bir değişkene göre dağılımı Tek Değişkenli Tablo Tanımlayıcı araştırmaların sunumunda temel Analitik araştırmalarda sınırlı olmalı TABLO YAPIMI Tanımlayıcı Tablolar Tablo 1: Doğurgan çağdaki evli kadınların yaş grubu dağılımı TABLO YAPIMI Çapraz Tablolar Analitik tablo Bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisi Amaç; Her bir bağımsız değişken grubunda bağımlı değişken hangi sıklıkta dağılıyor Bağımsız değişken satıra, bağımlı değişken kolona Satır yüzdeleri 2
TABLO YAPIMI Çapraz Tablolar TABLO YAPIMI Liste Tablolar Çok sayıda değişken içeren çapraz tablo Öncelikli veriler çapraz tablo, diğerleri liste tablo Farklı analiz sonuçları Sayı ve yüzdelerin bulunması beklenmez Tablo 2: Kadınların yaş gruplarına göre doğum yapmış olma durumu Tablo 3: Tekstil çalışanlarında demografik, sosyoekonomik özellikler ve davranış biçimine göre astım sıklığının dağılımı *Anlamlı **X 2 Yates 3
GRAFİK YAPIMI Grafik; Bulguların şekillerle ifade Açık ve kolay anlaşılır biçimde sunulması Tabloda gözden kaçabilecek noktalar daha çarpıcı sunulur Grafik tablo yerine geçmez Tablo olmadan grafik yapılmaz GRAFİK YAPIMI Dikkat Edilecek Noktalar Başlık Grafiğin altına ya da üstüne Eksenler X eksenine değişkenler Y eksenine frekans ya da oranlar Ölçek ve işaretler Açıklayıcı bilgi Karışık olmamalı 4
GRAFİK YAPIMI Çubuk Grafik Frekans ya da yüzdeler bir çubukla gösterilir GRAFİK YAPIMI Histogram Sürekli değişkenler için çizilir Sınıflar birbirine geçişli Çubuklar bitişik Denek sayısı; Az ise yükseklik = Frekans Çok ise alan önemli Yükseklik = Frekans / Sınıf aralığı GRAFİK YAPIMI Histogram GRAFİK YAPIMI Çizgi Grafik Değişkenin belirli bir süre içinde gösterdiği değişiklikleri incelenir 5
GRAFİK YAPIMI Pasta Grafik Gruplanmış verinin sunumu GRAFİK YAPIMI Kum Torbası Grafik Dağılımın biçimi, yaygınlığı, aşırı değerler hakkında bilgi sunar İstatistik analize başlamadan önce veriler bilgisayara girilmeli Çeşitli yöntemler; El Barkod okuma cihazları Özel kalemler Diğer bilgisayarlar veya otoanalizörler Görüntüleme cihazları 6
Analizlerin yapılacağı bilgisayar programı bilimsel çevrelerce kabul gören iyi bir bilgisayar programı olmalı Program seçiminde, etkin kullanım için yeterli kaynağa ve bilgili kişilere ulaşabilmek gibi faktörler de önemli Ülkemizde tıpta en yaygın kullanılan program SPSS = Statistical Package for Social Sciences IBM firması tarafından satın alındıktan sonra PASW = Predictive Analytic Software SPSS, Stata, SAS, Microsoft Excel, Statistica, Minitab, Statgraph, MedCalc Programlar arasında veri aktarımı Verilerin girildiği program analizin yapılacağı programdan farklı Veri giriş işlemi tamamlandıktan sonra veri kodlama işlemlerinin doğru bir biçimde yapılması ve veri temizliği çok önemlidir. 7
Başlangıçta verilerin iyi bir şekilde kontrol edilmesi, analizler sırasında ve sonrasında ortaya çıkabilecek birçok zorluğun önlenmesini sağlayacaktır. Veri kodlama ve veri temizliğinden sonra, yani veri giriş yanlışlıklarının tamamen giderilmesinden sonra da analizleri yapacak kişinin verinin, değişkenlerin özelliklerini iyi anlaması, tanıması analizlerin doğruluğu için çok önemlidir. Bu amaçla gerekli tüm değişkenler için tanımlayıcı istatistiklerin yapılması ve veri tabanına tamamen güvendikten sonra analize başlanması çok yararlı olacaktır. Veri tabanı yedeklenmeli Yedeklenme işlemlerinde tarih Ayrıntılı bir istatistik analiz planı Bağımlı/bağımsız değişkenler Değişkenlerin ölçüm türleri Sayısal ise normal dağılıp dağılmadığı Ölçümlerin bağımlı olup olmaması Grupların sayısı dikkate alınmalı Bir Faz II ilaç müdahalesi çalışmasında tek bir ilacın klinik güvenliliği inceleniyorsa grup sayısı birdir. Bir Faz III çalışma bir ilacı plaseboyla karşılaştırıyorsa grup sayısı ikidir. Bir başka çalışma bir cerrahi yönteminin tek başına kullanılmasının etkinliğini, adjuvan ilaç tedavisi ve adjuvan ilaç ve ışın tedavisi gibi iki ayrı teknikle daha kıyaslıyorsa grup sayısı üçtür. 8
Bir hasta grubunda tek bir ilacın 6., 12. ve 24. haftalarda kolesterol düzeylerini başlangıca göre anlamlı düzeyde arttırıp arttırmadığı inceleniyorsa çalışma grubu tek gibi görünmekle birlikte analize esas olan gruplama ölçüm gruplarını yani başlangıç, 6. hafta, 12. hafta ve 24. hafta gruplarını içereceğinden grup sayısı dörttür. Çalışmada tek bir grup var; Sadece tanımlayıcı istatistikler Analitik yaklaşım; Hipotetik bir dağılım ya da değer ile o grubun sonuçlarını karşılaştırmak için Aynı grupta başka değişkenler kullanılarak alt gruplar oluşturmak (Ör: Cinsiyet) Birden fazla ölçümün birbiriyle ilişkisinin incelenmesi Verilerin Kategorize Edilmesi Sürekli sayısal değişkenlerle elde edilenden daha az ayrıntılı verilere gerek duyulduğunda; Ordinal veya dikotom verilere çevirme, gruplama Farklı analizler mümkün Veride bilgi kaybı Veriler en ayrıntılı şekliyle kaydedilmeli, kategorizasyon sonra yapılmalı SPSS te Veri Tabanı Hazırlama Yeni bir SPSS veri dosyası oluşturmak için, File menüsüne ve ardından New ve Data seçeneğine gidilir: File>> New >> Data Böylece SPSS Data Editor ünde adlandırılmış (Untitled) bir veri tabanı oluşturulmuş olur. 9
SPSS te Veri Tabanı Hazırlama Daha önceden var olan bir SPSS dosyasını açmak için File menüsüne ve ardından Open ve Data ya gidilir. Açılan pencereden istenilen dosya üzerine çift tıklayarak veya seçtikten sonra Enter tuşuna basılarak dosya açılır. Böylece aşağıdaki gibi bir pencereye ulaşılır. File>> Open>> Data 10
SPSS te Veri Tabanı Hazırlama SPSS programına girildiği zaman biri veri girişine izin veren Data Editor bölümü, diğeri çıktıların elde edildiği Viewer bölümü olmak üzere iki pencere karşımıza çıkar. Data Editor bölümünde bilgisayarın sol alt bölümünde görülen iki sekme (tab) vardır: Data View ve Variable View. SPSS te Veri Tabanı Hazırlama Boş veritabanında veri girişine başlamadan önce Variable View penceresi kullanılarak değişkenler tanımlanmalıdır. Bu değişkenlerin her biri araştırma formundaki bir alana karşılık gelmelidir. SPSS te Veri Tabanı Hazırlama Sav uzantılı veri dosyasındaki; Variable View bölümünde tanımlanan değişkenler Veri Toplama Formu ndaki alanlara karşılık gelir SPSS te Veri Tabanı Hazırlama Her değişken için Name Type Width Decimals Label Values sütunları doldurulmalı. Her satır bir değişkene karşılık gelir 11
Name sütununda her değişkene bir ad verilerek değişken tanımlanmalı Değişken adı; Kısa, akılda kalıcı olmalı İçinde; Büyük harf Sadece Türkçe de bulunan Ç, Ş, Ğ, İ gibi harfler Noktalama işaretleri olmamalı Type sütununa değişkenin tipi yazılır. Sayısal ve kodlu Numeric Nominal değişkenler için String Width sütunu değişkenin alacağı değerin genişliğini belirler. Decimals sütunu Type sütunu Numeric olduğu zaman değiştirilebilir olmaktadır. 12
Width alanına girilecek sayıların ondalık basamak sayısı burada tanımlanır. Width alanına girilen rakam Decimals alanından en az 2 fazla olmalıdır. Labels sütununa değişkenin açıklaması Değişken adları kısa karışıklık olmaması için bu alanın doldurulması yararlı Value Labels alanı kodlanmış nominal ve ordinal değişkenlerde kodlamaları tanımlama Bu alanın üzerine gidilince sağda üç nokta ile belirlenmiş bir buton görülür. Butona basıldığında Value Labels diyalog kutusu çıkar. 13
Value Labels diyalog kutusundaki; Value alanına kod girişi yapılır Label alanına bu kodun açıklaması yazılır Aktif hale gelen Add butonuna basılınca kod geçerli hale gelir ve aşağıdaki pencereye geçer. Daha sonra kodlarda değişiklik yapılacaksa üzerine tıklayıp aktif hale geçen; Remove veya Change butonlarına basılmalı SPSS te Veri Dönüşümü Veri toplama formundaki alanlarla uyumlu olarak değişkenler belirlendikten sonra mevcut değişkenlerden yeni bir değişkenin hesaplanması veya kodlanması gerekiyorsa bu işlem Transformation menüsünden gerçekleştirlir. Bunun için Transform menüsü ve Compute Variable seçilir. Transform>> Compute Variable 14
SPSS te Veri Dönüşümü Compute Variable a gidince çıkan pencerede Target Variable alanına yeni oluşturulacak değişkenin adı tanımlanır. Gerekiyorsa Type & Label adlı butondan değişkenin türü ve etiketi belirlenir. Daha sonra Numeric Expression bölümünde yeni değişkeni hesaplamak için yapılması gereken işlem tanımlanır. 15
SPSS te Veri Dönüşümü Bu işlem tamamlandıktan sonra OK butonuna basıldığında minutes adında yeni bir değişken oluşmuş ve her satırda o satırda verileri bulunan birey için dakika cinsinden çalışma süresi değeri hesaplanmış olur. SPSS te Veri Dönüşümü Benzer şekilde Transform menüsünden Recode into Different Variables seçeneğine gidilerek herhangi bir kodlama veya sayısal değişkenlerin kategorizasyon işlemi de yapılabilir. SPSS te Veri Dönüşümü Veri tabanı hazırlığı, veri girişi ve veri dönüştürme işlemleri yapıldıktan sonra, veri girişi sırasında yapılan hatalar açısından veri tabanı gözden geçirilmelidir. Bu amaçla emek ve zaman harcanmazsa analiz sırasında birçok sorun çıkabilir. 16
SPSS te Veri Dönüşümü Veri girişi, veri temizliği, veri dönüştürme gibi hazırlık işlemleri tamamlandıktan sonra karşılaştırma veya ilişki belirleme gibi istatistiksel analizleri yapmadan önce tanımlayıcı istatistikler yapılmalı. Dağılım; Tüm örnek üzerinde yapılan araştırmanın ölçüm değerleri ve gruplarının görülme sıklığının genel özeti Araştırma süresince toplanan verinin x ve y (ve bazen ek olarak z) eksenlerinde gösterilmesiyle biçimlenir. Toplumda görülen tüm sağlık olayları ve olgular üç temel dağılım başlığı altında toplanabilir: Binom Dağılımı Poisson Dağılımı Normal Dağılım Genellikle x ekseninde yer alan ölçüm değerleri ve y ekseninde onlara karşı gelen frekans değerleri 17
Binom Dağılımı İki modlu bir dağılım Olgular tam olarak ortak özellikler taşımasalar bile iki grupta sınıflandırılırlar. Erkek ya da kadın cinsiyette doğanlar Hasta olanlar ve olmayanlar Binom Dağılımı Binom Dağılımın Temel Özellikleri Sık görülür. Toplumda görülme sıklıkları dikkate değer ölçüde yüksektir. Yüzde olasılıklarla belirtilir. Yenidoğanlar arasında erkek doğanlar Anjiografi uygulananlarda koroner darlık bulunmamış olanlar Bunların her biri kendi paydalarının yüzdesi olarak belirtilir. Binom Dağılımı Binom Dağılımı Binom Dağılımın Temel Özellikleri Binom Dağılımın Temel Özellikleri n küçüktür İki olasılık vardır Sık görülen olgularla ilgilenildiği için olgu sayısı yüksek, olayın içinden geldiği evren olan n küçüktür. Olguların dağılımı p ve q dan oluşan iki ayrı olasılıktan oluşur. p açık cerrahi geçirenleri gösteriyorsa q da kapalı cerrahi geçirenleri gösterir. 18
Binom Dağılımı Binom Dağılımı Binom Dağılımın Temel Özellikleri Binom Dağılımın Temel Özellikleri Bağımlıdır Bağımlıdır Olguların dağılımı p+q=1.00 denklemine uyar. Olasılıklardan biri p ile gösterildiğinde diğeri q ile tanımlanır. İkisinin toplamı bir bütünü, yani yüzde yüzü oluşturur. Birbirini tamamladıkları için biri arttığında diğeri azalır; Erkek bebeklerin doğumu sık görüldüyse, doğan kız bebeklerin sayısı göreli olarak azalır. p ve q nun dağılımı birbirine bağlıdır. Binom Dağılımı Binom Dağılımın Temel Özellikleri f Binom Dağılımı Örtüşmeyen Ölçümler İki tepelidir Binom dağılımı grafik üzerinde gösterildiğinde iki tepeli bir görünüm verir. Ölçümler birbiri ile; Örtüşmüyorsa iki dağılım x ekseni üzerinde birbirinden ayrı durur Örtüşüyorsa ortak alanlara sahip olur. Erkek Kız Östrojen düzeyi 19
f Binom Dağılımı Örtüşmeyen Ölçümler Poisson Dağılımı Poisson tarafından düzenlenmiş bir dağılım Seyrek ve rastlantısal olgulara yönelik Saptanmış bir alana bakteri dağılımı Avuç içinden serpilen kum tanelerinin geniş bir alana düşüşü Tek bir eğri ile belirtilir. Kız Erkek Boy uzunluğu Normal Dağılım Tüm sağlık sorunlarının uyduğu bir model olduğu sanıldığından normal Gauss tarafından tanımlandığı için Gauss Dağılımı (Gaussian distribution) Doğada tüm olgularda ölçümle elde edilen verinin dağılımına en çok uygunluk gösteren dağılım biçimi Normal Dağılım Diğer dağılımlardan ayrılan en önemli özelliği; İstatistik modellerinin çoğunluğunda ve biyoistatistikte kullanılan farklılık ve benzerlik analizlerinin çıkış noktasını oluşturması Bu analizler için normal dağılımdan yararlanılır. 20
Normal Dağılım Normal dağılım; Doğada bulunduğu varsayılan kuramsal bir model Bir ölçümün değerinin frekansa göre dağılımını x ve y eksenleri üzerinde, yani iki boyutlu olarak gösterir Dağılımın yayılım özelliklerini gösterebilmek için ölçüm değeri x, frekans değeri y ekseninde gösterilir. Normal Dağılım Normal Dağılımın Temel Özellikleri Çan eğrisi biçiminde Dağılım biçim olarak çan görünümünde X ekseni üzerinde yer alan ölçüm değerlerinden küçük olanlar eksenin sol yanında yer alır. Çok az sayıda bireyde çok düşük Normal Dağılım Normal Dağılımın Temel Özellikleri Çok az sayıda bireyde çok yüksek değerler ölçüldüğü için sol ve sağ uçlarda frekans düşük görülecek, buna karşılık her iki uçtan ortaya doğru yaklaştıkça frekans yükselerek orta noktada en üst düzeye ulaşacak Bu yapılanma eğrinin çan biçimini almasına yol açar Normal Dağılım Normal Dağılımın Temel Özellikleri Sonsuz Dağılımın x ekseni üzerindeki yayılımı eksi ve artı sonsuz arasında Kuramsal olarak sağ ve sol uçların sınırları olmadığı için her ikisi de x eksenini hiçbir yerde kesmez ve sonsuza değin uzanır 21
Normal Dağılım Normal Dağılım Normal Dağılımın Temel Özellikleri Simetrik Normal Dağılımın Temel Özellikleri Orta noktası özellikli Normal dağılım tam anlamıyla simetriktir. Çan eğrisi kesilip yerinden çıkarılsa ve ikiye katlansa, tüm alan birbiriyle tam olarak örtüşür Ortalamadan geçen dikey çizginin sağındaki ve solundaki alanların her biri tüm alanın yüzde 50.0 sini (0.50) oluşturur. Dağılımın x eksenine göre tam ortada bulunan ve y eksenine göre en üst frekansı gösteren tepe noktası dağılımın da orta noktasını temsil eder. Dağılımın ortalaması, ortancası ve tepe değeri burada, aynı noktada ve bir arada yer alır. Normal Dağılım Normal Dağılımın Temel Özellikleri Bir birim alan kapsar. Eğrinin altında kalan alan bir tam birime karşılık gelir ve 1.00 la gösterilir Dağılım simetrik olduğu için bu bütünün yarısı ortalamanın sağ, yarısı sol yanında yer alır. Birim alan, istatistik analizler için kurulacak aritmetik mantığın temel çıkış noktasını oluşturur. Normal Dağılım Evrende oluşan her sağlık olgusundan elde edilen ölçüm değerleri normal dağılım düzeneğinde yayılım gösterir. Evren ortalaması µ (mü) Her bir ölçüm değerinin ortalamadan uzaklığını simgeleyen standart sapma (sigma) µ ve değerleri kuramsal 22
Normal Dağılım (Evren Verisi) Normal Dağılım Örnekte yapılan ölçümlerle elde edilen verinin de evren dağılımında olduğu gibi çan eğrisi olarak ortaya çıkması beklenir Her bir örneğin dağılımının; Ortalamaları µ ye karşılık gelen X Standart sapmaları ya karşılık gelen S µ Normal Dağılım (Örneklem Verisi) S TEŞEKKÜRLER Doç. Dr. Ahmet Tevfik SÜNTER TIP FAKÜLTESİ Halk Sağlığı Anabilim Dalı asunter@omu.edu.tr X 23