TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ D E R G İ S İ

T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ D E R G İ S İ ISSN 0377-9777 RESAMENS YAYIN ORGANI CİLT 5 8 5 8 V O L U M S A Y I 2 2 NUMBER YIL 2001 2 0 01 Y E A R TURKISH BULLETIN OF HYGIENE AND EXPERIMENTAL BIOLOGY

T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ DERGİSİ Y ıl : 2001 Cilt : 58 N o : 2 ISSN 0377-9777 TURKISH BULLETIN OF HYGIENE AND EXPERIMENTAL BIOLOGY Year : 2001 Vol : 58 N o : 2

TÜRK HİJYEN V E DENEYSEL BİYOLOJİ DERGİSİ Sahibi : Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı adına Başkan Prof. Dr. Halil KURT YAYIN KURULU Uzm.Dr.Efsun AKBAŞ ( Yayın Kurulu Başkanı ) Dr.Demet KURTOĞLU ( Yayın Kurulu Başkan Yrd. ) Zir.Yük.Müh.Dr.Fügen DURLU-ÖZKAYA ( Yayın Kurulu Sekreteri ) Uzm.Dr.Tülay YALÇINKAYA ( Üye ) Uzm.Dr.Süreyya BARUN ( Üye ) Kim.Müh.Bil.Uzm.Canan YEŞİLYURT ( Üye ) Kim.Yük.Müh.Dr.Meral YENİOVA ( Üye ) Uzm.Dr.Mesude YILMAZ ( Üye ) Bio.Bil.Uzm.İsmail KUTLU ( Üye ) Teknik Yönetmen : Nevzat IŞIK İngilizce Düzeltmen: Dr.Alper AKÇALI Bilgisayar Dizgi : Murat DUMAN REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI Yayın ve Dokümantasyon Müdürlüğü Ankara -TÜRKİYE Senede üç defa çıkar The bulletin is issued three times a year

TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ DERGİSİ Yazı İnceleme Kurulu TURKISH BULLETIN OF HYGIENE AND EXPERIMENTAL BIOLOGY Editorial Board ALAEDDINOĞLU Gürdal, Prof.Dr., ODTÜ, Fen Fak., Biyoloji Bölümü ALTAY Gültekin, Prof.Dr., AÜTF, Enfeksiyon Hastalıkları ABD ALTINTAŞ Kürşat, Prof.Dr., AÜTF, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD BAŞUSTAOĞLU Ahmet C., Prof.Dr., GATA, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD BİLGEHAN Ayşe, Doç.Dr., GÜTF, Biyokimya ve Kl.Biyokimya ABD BODRUMLU Selçuk, Mik Uzm., RSHMB, Gıda Güvenliği ve Beslenme Arş. Md.lüğü BURGU Ayşe, Prof.Dr., AÜVF, Parazitoloji ABD BURGU İbrahim, Prof.Dr., AÜVF, Viroloji ABD ÇAKMAK Ayşe, Prof.Dr., AÜVF, Parazitoloji ABD, Tıbbi Entomoloji ÇELİK Haluk, Doç.Dr., AÜVF, Besin Hijyeni ve Teknolojisi ABD ÇETİNKAYA Salih, Uzm.Dr., RSHMB, Aşı-Serum Üretim ve Arş. Md.lüğü ÇEVİK Cemal, Prof., GÜTF, Biyokimya ve Kl.Biyokimya ABD ÇÖL Meltem, Doç.Dr., AÜTF, Halk Sağlığı ABD DİKER Serdar, Prof.Dr., AÜVF, Mikrobiyoloji ABD DOĞANAY Ahmet, Prof.Dr., AÜVF, Parazitoloji ABD, Helmintoloji ERKMEN Osman, Doç.Dr.,Gazi Antep ÜMF, Gıda Mühendisliği Böl. GÜR Oğuz M., Doç.Dr, HÜTF, Farmakoloji ABD GÜRKAN Saime İsmet, Doç.Dr.,Ege Ün.Müh.Fak.Biyomühendislik Böl. GÜRSEL Asuman, Prof.Dr., AÜZF, Süt Teknolojisi Böl. KALENDER Yusuf, Doç.Dr., GÜ, Fen Ed. Fak., Biyoloji Bölümü KARAER Zafer, Prof.Dr., AÜVF, Parazitoloji ABD, Tıbbi Entomoloji KARAKOÇ Esra, Uzm.Dr., Kl. Şef Muav., Ankara Hastanesi, Mikrobiyoloji ve Kl.Mik. KART Ahmet, Prof.Dr., HÜTF, Tıbbi Biyoloji ABD KILIÇ Banu, Doç.Dr., ÇÜTF, Balcalı Hastanesi KOCAGÖZ Tanıl, Doç.Dr., HÜTF, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD KOÇOGLU Gülay, Prof.Dr., CÜTF, Halk Sağlığı ABD LEVENT Belkıs, Uzm.Dr., RSHMB, Salgın Hastalıklar Arş.Md.lüğü MERT Ali, Uzm.Dr., SSK, Mikrobiyoloji ve Kl.Mik. OLCAY H.Ekmel, Uzm.Dr., RSHMB, Zehir Araştırma Müdürlüğü ÖZSOY Metin, Uzm.Dr., RSHMB, Viroloji Lab.Şefliği SULTAN Nedim, Prof.Dr., GÜTF, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD TANYÜKSEL Mehmet, Doç.Dr., GATA, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD TUNAİL Nezihe, Prof.Dr., AÜZF, Gıda Mühendisliği Böl. NİLAY Ünal, Ankara Şap Enstitüsü Müdürlüğü YEL Mustafa, Doç.Dr., GÜ, Fen Ed. Fak., Biyoloji Bölümü YENİOVA Meral, Dr., RSHMB, Zehir Araştırma Müdürlüğü YILDIZ Ayşe, Y.Doç.Dr., AÜ, Sağlık Bilimleri Ens., Halk Sağlığı YILMAZ Neziha, Doç.Dr., RSHMB, Viroloji Laboratuvar Şefliği ZARAKOLU Pınar, Uzm.Dr., HÜTF, Enfeksiyon Hastalıkları ABD * Yazı İnceleme Kurulu listesi, son bir yıl içinde yazı gönderilen danışmanların adlarını içermektedir.

T Ü R K H İ J Y E N V E D E N E Y S E L B İ Y O L O J İ D E R G İ S İ Y A Z I M K U R A L L A R I 1. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi Başkanlığı yayın organıdır. 2. Dergide mikrobiyoloji, farmakoloji, toksikoloji, biyokimya, gıda güvenliği, çevre sağlığı ve halk sağlığı ile ilgili alanlardaki özgün araştırma, olgu sunumu ve derleme niteliğinde bilimsel yazılar yayımlanır. 3. Derginin dili Türkçe dir. 4. Dergi dört ayda bir çıkar ve üç sayıda bir cilt tamamlanır. 5. Gönderilen yazılar Dergi Yayın Kurulu nca değerlendirildikten sonra ve konu ile ilgili üç Yazı İnceleme Kurulu üyesinden ikisinin olumlu görüşünü aldığında yayımlanmaya hak kazanır. Bu Kurulların, yazının mesajını değiştirmeyen her türlü düzeltme ve kısaltmaları yapma yetkileri vardır. 6. Yazılar daha önce başka bir yerde yayımlanmamış olmalıdır. 7. Dergi de yayımlanan yazıların yayın hakkı Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi ne aittir. Yazarlara telif ücreti ödenmez. Yazıların bilimsel ve hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir. 8. Dergi; Uluslararası Tıbbi Dergi Editörleri Kurulu nun Biyomedikal Dergilere Teslim Edilecek Metinlerde Aranan Ortak Özellikler başlıklı bildirisinde (Br Med J 1988; 296: 401-4) metinlerin yazılma şeklini belirleyen kuralları temel alır ve Madde 9 da verilen bu kurallara uygun olmayan metinler değerlendirmeye kabul edilmez. 9. Metinler; A4 kağıtların yalnız bir yüzüne, tamamı iki satır aralıkla, 12 pt, Arial veya Times New Roman yazı karakteri kullanılarak ve kenarlardan en az 3 er cm boşluk bırakılarak, bilgisayarda yazılmalıdır. Araştırma ve olgu sunumu şeklindeki yazılar mutlaka aşağıda belirtilen düzene uygun olmalıdır: Başlık Sayfası: Başlık (Türkçe), Yazarlar, Kurum, Yazışma Adresi şeklinde düzenlenmelidir. Yazar ad ve soyadları açık yazılmalı, kurum(lar) belirtilmeli, yazışmalardan sorumlu yazarın adı ve adresi, telefon, faks ve varsa e-mail adresi ayrıca verilmelidir. Yazı bir bilimsel toplantıda tebliğ edilmişse bu sayfada belirtilmelidir. Özet sayfası: Metin başlıklarıyla birlikte Türkçe ve İngilizce özetleri içermelidir. Özetler 150 kelimeyi aşmamalıdır. Anahtar sözcükler, 3-10 sözcük arasında olmalı ve Index Medicus un Medical Subject Headings de (MeSH) yer alan terimler kullanılmalıdır. Ana Metin: Özgün araştırmalarda sırasıyla Giriş, Gereç ve Yöntem, Bulgular, Tartışma, olgu sunumlarında ise Giriş, Olgu(lar), Tartışma kısımlarını içermelidir. Metin içinde geçen Latince mikroorganizma isimleri ilk kullanımda tam ve açık yazılmalı, italik basılmalarını sağlamak amacıyla altı çizilmeli, daha sonraki kullanımlarında kısaltılarak yazılmalıdır (örn; Pseudomonas aeruginosa... P.aeruginosa..). Yanında birim gösterilmeyen ondan küçük sayılar yazı ile yazılmalı, rakam ile yazılan sayılara takılar kesme işareti ile eklenmelidir (örn; beş olgu..., olguların 36 sı..). Boyama yöntemi Gram büyük harfle yazılmalı, Gram (-) yerine Gram negatif, basil yerine bakteri veya çomak sözcükleri kullanılmalıdır. Antibiyotik isimleri dil bütünlüğü açısından Türkçe okunduğu gibi yazılmalıdır. Derleme yazılarda özet ve anahtar kelimelere gerek yoktur. Kaynak sayısı 40 ı aşmamalıdır. Olgu sunumlarında kaynak sayısı sınırlı tutulmalı, giriş ve tartışma kısımları kısa ve öz olmalıdır. Metinde yalnız standart kısaltmalar (MIC, MBC, DNA, RNA, CDC, WHO, cfu, mm, iv., ml., gibi..) kullanılmalıdır. Başlık ve özette kısaltma yapılmamalıdır. Yazılar bir zorunluluk olmadıkça -mişli geçmiş zaman edilgen kip ile yazılmalıdır. Kaynaklar: Kaynaklar geçiş sırasına göre numaralandırılmalı ve numaralar parantez içinde cümle sonlarında verilmelidir. Metinde yazar adı k u l l a n ı l ı y o r s a kaynak numarası parantez içinde yazar adının yanına yazılmalıdır. Özetlerin kaynak olarak kullanılmasından kaçınılmalıdır. Kaynakların yazılışında aşağıdaki örneklere uyulmalıdır. Kaynak bir dergi ise; I-Standart Dergi Makalesi: Altı veya daha az yazar varsa hepsi yazılmalıdır; yazar sayısı yedi veya daha çoksa yalnız ilk üçünü yazıp et al. [ve ark.] eklenmelidir. Derginin isim kısaltması Index Medicus a uygun olmalıdır. You CH, Lee KY, Chey RY, Menguy R. Electrogastrographic study of patients with unexplained nausea, bloating and vomiting. Gastroenterology 1980; 79: 311-4. II-Yazarı verilmemiş makale Anonymous. Coffee drinking and cancer of the pancreas [Editorial]. Br Med J 1981; 283: 628. III-Dergi eki Frumin AM, Nussbaum J, Esposito M. Functional asplenia: demonstration of splenic activity by bone marrow scan [Abstract]. Blood 1979; 54 (Suppl 1): 26a. Kaynak bir kitap ise; Eisen HN. Immunology: an introduction to molecular and cellular principles of the immun response. 5th ed. New York: Harper and Row, 1974: 406 Kaynak kitabın bir bölümü ise; Weinstein L, Swartz MN. Pathogenic properties of invading microorganisms. In: Sodeman WA Jr, Sodeman WA, eds. Pathologic physiology: mechanism of disease. Philadelphia: WB Saunders, 1974: 457-72. Tablo, şekil ve grafikler: Her tablo, şekil, grafik ayrı bir sayfaya basılmalıdır. Tablolar yalnızca alt ve üst çizgiler içermeli; gerekmedikce ara sütun çizgileri çizilmemelidir. Tablo başlığı tablo üst çizgisinin üstüne yazılmalı, açıklayıcı bilgiye dipnotta yer verilmeli, uygun simgeler (*,,,..gibi) kullanılmalıdır. Şekil, grafik ve kimyasal formüler Şekil 1:..., şeklinde alt kısımda numaralandırılmalıdır. Fotoğraflar maksimum 127x173mm. boyutlarında, kaliteli, parlak kağıda basılmış olmalı; arkasına yumuşak bir kurşun kalemle makale başlığı ve şekil numarası yazılıp ayrı bir zarf içinde yazıya eklenmelidir. 10.Metinlerin tamamı 3.5 bir diskete kopyalanmış olarak ve basılmış üç nüsha ile bir zarf içinde gönderilmelidir. İlişikte, Yayın Kurulu Başkanlığı na bir üst yazı yazılmalı; metnin tüm yazarlarca okunduğu ve onaylandığı, yazının kabul edilmesi halinde telif hakkının Dergiye devredileceği belirtilmelidir. 11.Yayımlanmış gereçleri yeniden basmak veya deney konusu olan insanların fotoğraflarını kullanmak için alınan izinler, insanlar üzerinde ilaç kullanarak yapılan klinik araştırmalarda ilgili etik kurullarının onayları ve gönüllülerden yazılı bilgilendirme ile olur alındığına dair belgeler birlikte gönderilmelidir. Y A Z A R L A R İ Ç İ N Y A Z I D E Ğ E R L E N D İ R M E L İ S T E S İ Makalenizi göndermeden önce lütfen bu bölümdeki maddeleri inceleyiniz ve eksiklerinizi gideriniz! 1. Eksiksiz doldurulmuş ve bütün yazarlarca imzalanmış telif hakkı devir formu hazırlandı, 2. Makale üç kopya olacak şekilde hazırlandı, 3. Özetler, tablolar, kaynaklar, vb... dahil olmak üzere metnin tamamı çift aralıklı yazıldı, 4. Yazı karakteri 12 pt yada 3mm boyutunda Arial veya Times New Roman ile yazıldı, 5. Metin sayfanın yalnız bir yüzüne yazılarak her bir kenardan 3 er cm boşluk bırakıldı, 6. Yazar isimleri açık olarak yazıldı, 7. Her yazarın bağlı bulunduğu Kurum adı, yazar adının yanına numara verilerek başlık sayfasında belirtildi, 8. Yazışmalardan sorumlu yazarın adı, adresi, telefon-faks numaraları ile (varsa) e-mail adresi verildi, 9. Türkçe ve İngilizce başlıklar yazıldı, 10. Türkçe ve İngilizce özetlerin kelime sayısı (<150) kontrol edildi. 11. Türkçe ve İngilizce anahtar kelimeler (MeSH e uygun) verildi, 12. Tüm kısaltmalar gözden geçirildi ve standart olmayan kısaltmalar düzeltildi, 13. Metin içinde geçen orijinal Latince mikroorganizma isimlerinin altları çizildi, 14. Tablolar yazım kurallarına uygun olarak ve her biri ayrı bir sayfada verildi, 15. Kimyasal formüller ve grafikler (siyah-beyaz/pattern) yazım kurallarına uygun olarak ve her biri ayrı bir sayfada olacak şekilde hazırlandı, 16. Fotoğraf boyutları maksimum 127x173mm olup arkasına makale başlığı ve şekil numarası yazıldı ve ayrı bir zarfa kondu, 17. Kaynaklar cümle sonlarında parantez içinde verildi, 18. Metin içinde yazar adı kullanılan yerlerde kaynak numarası yazar adının yanına yazıldı, 19. Kaynaklar metin içinde kullanım sırasına göre ardışık sıralandı, 20. Kaynaklar metin sonunda metin içinde verildiği sırada listelendi, 21. Kaynaklar gözden geçirildi ve tüm yazar adları, ifade ve noktalamalar yazım kurallarına uygun hale getirildi. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Yayın ve Dokümantasyon Müdürlüğü 06100 Sıhhiye - ANKARA Tel: (0 312) 433 70 01 Fax: (0 312) 433 70 00 E-mail: thbd @ saglik.gov.tr

İÇİNDEKİLER ARAŞTIRMALAR 1. Meryem ŞAKAR, Ahmet MENGİ Ratlarda oral olarak verilen linear alkil benzen sülfonatın (LAS) serum ve karaciğerdeki üre, glukoz ve bilirubin düzeyleri üzerine kronik etkilerinin araştırılması 39-48 2. S.Aykut AYTAÇ, Birce MERCANOĞLU, Z.Yeşim ÖZBAŞ Tampon çözeltide immunomanyetik ayırma ve ATP biyolüminesans yöntemleri ile Escherichia coli 0157:H7 sayımı 49-52 3. Nizami DURAN, Fügen YARKIN, Adil M. ALLAHVERDİYEV Çeşitli dondurma yöntemlerinin Hep-2 ve tavşan böbrek hücrelerinin kriyoprezervasyonunda hücre canlılığına etkisi 53-60 4. Mustafa ALTINDİŞ, Funda KOÇOĞLU Afyon bölgesi kan donörlerinde viral enfeksiyon etkenlerinin araştırılması 61-66 OLGU SUNUMU 5. A.Celal BAŞUSTAOĞLU, Abdullah KILIÇ, Mustafa ÖZYURT, Vedat TURHAN, Gülşen HASÇELİK Campylobacter jejuni spp. jejuni ye bağlı bir bakteriyemi olgusu 67-70 DERLEMELER 6. Neslihan ALPER, Ayhan TEMİZ Gıdalardaki biyojen aminler ve önemi 71-80

CONTENTS RESEARCH ARTICLES 1. Meryem ŞAKAR, Ahmet MENGİ Chronic effects of linear alkyl benzene sulphonate (LAS) given by oral route on the levels of glucose, total bilirubine and urea in serum and liver of rats 39-48 2. S.Aykut AYTAÇ, Birce MERCANOĞLU, Z.Yeşim ÖZBAŞ Enumeration of Escherichia coli 0157:H7 by using immunomagnetic separation and ATP bioluminescence in buffer solution 49-52 3. Nizami DURAN, Fügen YARKIN, Adil M. ALLAHVERDİYEV The effect of the various freezing methods on the cell viability of cryopreserved Hep-2 and rabbit kidney cells 53-60 4. Mustafa ALTINDİŞ, Funda KOÇOĞLU An investigation on the causative agents of viral infections in blood donors in Afyon region 61-66 CASE REPORT 5. A.Celal BAŞUSTAOĞLU, Abdullah KILIÇ, Mustafa ÖZYURT, Vedat TURHAN, Gülşen HASÇELİK A case of bacteremia due to Campylobacter jejuni spp. jejuni 67-70 REVIEWS 6. Neslihan ALPER, Ayhan TEMİZ Biogen amines in food 71-80

ARAŞTIRMA Cilt 58, No 2, S : 39-48 Türk Hij Den Biyol Derg 2001 RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ ÜRE, GLUKOZ VE TOTAL BİLİRUBİN DÜZEYLERİ ÜZERİNE KRONİK ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI Meryem ŞAKAR 1 Ahmet MENGİ 2 ÖZET Bu araştırmada ratlara oral olarak verilen Linear Alkil Benzen Sülfonat (LAS) ın serum ve karaciğerdeki glukoz, total bilirubin ve üre düzeyleri üzerine kronik etkileri incelenmiştir. Bu çalışmada LAS ın %0.002 (0.14mg/kg) lık ve %0.005 (0.35mg/kg) lık dozlarının ratlarda kronik olarak herhangi bir toksisiteye neden olmayacağı ve ratlar için LAS ın kronik etkilerinin %0.01 (0.7mg/kg) ile %0.03 (2.1mg/kg) dozlarında ve 120.günden itibaren gerçekleştiği sonucuna varılmıştır. Anahtar kelimeler: Linear Alkil Benzen Sülfonat, Glukoz, Total Bilirubin, Üre CHRONIC EFFECTS OF LINEAR ALKYL BENZENE SULPHONATE (LAS) GIVEN BY ORAL ROUTE ON THE LEVELS OF GLUCOSE, TOTAL BILIRUBINE AND UREA IN SERUM AND LIVER OF RATS SUMMARY In this study, ıt was examined the chronic effects of Linear Alkyl Benzene Sulphonate (LAS) given by oral route, on the levels of glucose, total bilirubine and urea in serum and liver of rats. It was concluded that LAS in doses of 0.002 % (0.14 mg/kg) and 0.005 % (0.35 mg/kg) may be unimportant in rats because it created non-toxic chronic effects and chronic toxicologic effects of LAS for rats occur in doses of 0.01 % (0.7 mg/kg) and 0.03 % (2.1 mg/kg) and 120. days after the application. Key words: Linear Alkyl Benzene Sulphonate, Glucose, Total Bilirubine, Urea GİRİŞ Deterjanların vücuda ve çevreye olan olumsuz etkileri ancak 1945'li yıllarda fark edilmiştir. Bu yıllarda deterjanlar üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda ''aktif madde'' olarak kullanılan maddelerin doğada kolaylıkla parçalanamadığı ortaya çıkmıştır. Bu türden deterjanların üretimine devam edilirken öte yandan da çevreye olan zararlı etkileri daha az olan maddeler üzerinde çalışılmaya başlanmıştır (1-4). Ülkemizde 1986 yılına kadar tamamıyla Sodyum Dodesil Benzen Sülfonat (DDB) kullanılmıştır.bu yıldan itibaren deterjanların toplam aktif madde miktarının en az %50'si parçalanabilir olacaktır hükmü getirilmiştir (2, 5). Sulardaki deterjan konsantrasyonunun birikimini önlemek amacıyla 1965 yıllarında Linear Alkilbenzen Sülfonatlar (LAS) geliştirilmiştir. Bu moleküller düz zincir şeklinde olduğundan biyolojik olarak daha kolay parçalanabilmektedirler (6). Günlük yaşantımızda vazgeçilmeyen bu tür kimyasal maddelerin daha bilinçli kullanılması amacıyla bu çalışmada, kronik toksisitelerinin 1 Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Bşk. Aşı-Serum Üretim ve Araştırma Müdürlüğü 2 İ.Ü Vet. Fak. Biyokimya Ana Bilim Dalı Geliş tarihi : 05.12.2000 Kabul ediliş tarihi : 16.02.2001 Yazışma adresi : Meryem ŞAKAR, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Bşk. Aşı-Serum Üretim ve Araştırma Müdürlüğü, Ankara VOL 58, NO 2, 2001 39

ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ ortaya konulması gerekliliği sonucuna varılmıştır. Bu nedenle iyi durulanmayan mutfak eşyaları ve içme suları gibi çeşitli yollarla insan bünyesine alınan deterjan kalıntılarının neden olabileceği kronik etkiler üzerine yürütülen çalışmalara katkı vermek amacıyla ratlarda oral LAS uygulamasının etkilerinin araştırılması amaçlanmıştır. Bunun için deterjan formülasyonunda sıklıkla kullanılan anyonik aktif bir madde olan linear alkil benzen sülfonat (LAS) kullanılmıştır. Bu çalışmada, LAS farklı dozlarda ratlara verilerek serum ve karaciğer dokusunda glukoz, üre ve total bilirubin düzeyleri ölçülüp, LAS'ın kronik olarak toksik etkilerinin neler olabileceği tartışılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışmada hayvan materyali olarak Wistar grubu albino erkek ratlar kullanılmıştır. 5 haftalık yaşta 109±5 g. canlı ağırlığında olan 50 adet rat temin edilmiştir. Ratlar oda ısısı ve neminin sırasıyla 22±2 C ve % 60±10 olduğu mekanlarda ticari rat yemi ile ad libitum olarak beslenmişlerdir. 14 hafta sonunda 240±3.6 g. canlı ağırlığa ulaşan ratlar 10 ar hayvandan oluşan Kontrol Grubu, Deneme 1, Deneme 2, Deneme 3 ve Deneme 4 olmak üzere 5 grup halinde numaralandırılmış kafeslerde 6 aylık çalışma programına alınmıştır. Özel bir deterjan firmasından temin edilen Linear Alkil Benzen Sülfonat (LAS), Deney 1 grubuna %0.0002 (2ppm), Deney 2 grubuna %0.0005 (5ppm), Deney 3 grubuna %0.001 (10 ppm), Deney 4 grubuna %0.003 (30 ppm) oranında olmak üzere içme suyu ile 6 ay boyunca verilirken Kontrol grubu sadece içme suyu almıştır (%0 LAS). 6 aylık uygulama - araştırma periyodu boyunca hayvanların yem-su tüketimleri günlük olarak kontrol edilmiş, canlı vücut ağırlıkları 2 hafta aralıklarla ölçülerek kaydedilmiştir. LAS verilmeye başlandıktan sonraki 30'uncu, 60'ıncı, 90'ıncı, 120'inci ve 150'inci günlerde kuyruk kesme yöntemiyle santrifüj tüplerine kan örnekleri alınmıştır. Kanlar ağzı kapalı tüplerde etüvde (37 C)'de 1 saat bekletildikten sonra 3000 rpm'de 10 dakika santrifüj edilerek serum örnekleri elde edilmiştir. Serumlar kapaklı plastik ependorf tüplerine alınarak numaralandırılıp -20 C 'deki derin dondurucuya yerleştirilmişlerdir. 180'inci günde hayvanlar kloral hidrat anastezisi ile uyutularak otopsiye alınmıştır. 180'inci günde kan numuneleri otopsi sırasında kalbin sağ ventrikülünden steril enjektörlerle alınmış ve ağzı kapalı tüplerde etüvde (37 C)'de 1 saat bekletildikten sonra 3000 rpm'de 10 dakika santrifüj edilerek serum örnekleri elde edilmiştir. Serumlar 20 C lik derin dondurucuya kaldırılmıştır. Daha sonra karaciğer dokuları alınarak yaş ağırlıkları ölçülmüş ve serum fizyolojikle yıkanmıştır. 1 g. karaciğer dokusu 2 ml serum fizyolojikle karıştırılarak hücreler homojenizatörde parçalanmıştır. Homojenatlar önce 2500-3000 devirde 10 dakika, daha sonra 5000 devirde 15 dakika santrifüj edilmiştir (7-9). Hazırlanan süpernatanlar kapaklı tüplere alınarak -20 C'lik derin dondurucuya yerleştirilmişlerdir. Örnekler toplandıktan sonra serum ve karaciğerde glukoz, total bilirubin, üre düzeyleri tayin edilmiştir. Serum ve karaciğer dokusunda elde edilen süpernatanlardaki parametrelerin tayinleri BOEHRINGER MANNHEIM firmasının kitleri kullanılarak SYS3 BM/HITACHI 747 sistem otoanalizöründe yapılmıştır. Elde edilen verilerin istatistiki analizleri, Sümbüloğlu (10)'nun bildirdiği şekilde kontrol grupları ile deney grupları arasında t- testi ile yapılmıştır. BULGULAR Kontrol grubuna göre 30., 60., 90., 120., 150. ve 180. günlerde tüm Deneme gruplarında artma ya da azalmalar görülmesine rağmen bu değişiklikler istatistiki açıdan anlamlı bulunmamıştır. Kontrol ve Deneme grubu hayvanlarda 30., 60., 90., 120., 150. ve 180. günlerde serum total bilirubin düzeyleri Tablo 4 ve Grafik 4 de gösterilmiştir. Serum total bilirubin düzeyleri kontrol grubuna göre Deneme 1 grubunda değişmezken Deneme 2 grubunda artma görülmüş ancak bu artış istatistiki açıdan anlamlı bulunmamıştır. 40 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ Deneme 3 ve Deneme 4 gruplarındaki 120., 150. ve 180. günlerdeki artışlar p<0.05 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Kontrol ve Deneme grubu hayvanlarda 30., 60., 90., 120., 150. ve 180. günlerde serum üre düzeyleri Tablo 5 ve Şekil 5 de gösterilmiştir. Serumda üre düzeyinde kontrol grubuna göre Deneme 1 ve Deneme 2 gruplarında 120. 150. ve 180. günlerde düşme görülmüş, ancak istatistiki açıdan anlamlı bulunmamıştır. Deneme 3 ve Deneme 4 gruplarındaki 180. gündeki azalma ise p<0.01 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Ratlarda karaciğer glukoz, total bilirubin ve üre düzeyleri Tablo 7 ve Şekil 7 de gösterilmiştir. Karaciğerde kontrol grubuna göre tüm Deneme gruplarında glukoz seviyesinde artma ya da azalmalar görülmüş, ancak bunlar istatistiki açıdan anlamlı bulunmamıştır. Karaciğerde total bilirubin düzeyi kontrol grubuna göre Deneme 1 grubunda azalma görülmüş, ancak bu azalma istatistiki açıdan anlamlı bulunmamıştır. Deneme 2, Deneme 3 ve Deneme 4 gruplarındaki azalmalar ise p<0.05 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Karaciğerde kontrol grubuna göre Deneme 1 ve Deneme 2 gruplarında üre düzeylerinde azalma görülmüş ancak bu azalma istatistiki açıdan anlamlı bulunmamıştır. Deneme 3 grubundaki azalma istatistiki açıdan p<0.05 düzeyinde ve Deneme 4 grubundaki azalma ise p<0.01 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. TARTIŞMA VE SONUÇ Son yıllarda, endüstride ve evlerde deterjan tüketimindeki artıştan dolayı çevre kirliliğiyle beraber biyolojik sistemler üzerindeki etkileri de merak konusu olmuştur. Dünyada gittikçe artan bir şekilde üretilip tüketilen deterjanların sularda yarattığı kirlenme, suların canlılar aleminde ortaya çıkardığı olumsuz değişmelerle dolaylı yoldan da olsa kendisini hissettirecek boyutlara ulaşmış bulunmaktadır (11-15). Anyonik aktif maddelerden Linear Alkilbenzen Sülfonat (LAS) biyolojik olarak oldukça iyi parçalanabildiği için gelişmiş ülkelerde 1965 yılında dallanmış Alkil benzen Sülfonatların (ABS) yerine kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye' de ise bu geçiş ancak 1987 yılında gerçekleşmiştir. Biyolojik parçalanması daha kolay olmasına rağmen, yapılan bilimsel çalışmalarda çevrede, sularda ve canlılar üzerinde toksik etkilerinin varlığı bildirilmiştir (2, 6). Halkın günlük yaşamda kullandığı vazgeçilmeyen bir temizlik maddesi olan deterjanın, yıkanmış ve kullanılmaya hazır yemek kaplarında kalıntılarının bulunduğu ve sindirim sisteminden organizmaya günlük olarak alındığı tespit edilmiştir. Günlük olarak iyi durulanmayan mutfak eşyalarındaki kalıntıları ve filtre edilmemiş içme suları aracılığıyla günlük olarak vücuda alınan LAS içerikli deterjanların toksik etkiler oluşturup oluşturmadığı merak edilerek çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu amaçla deney hayvanı olarak seçilen; balık, tavşan, fare ve ratlarda LAS'ın gebelik, cilt-mukoza da irritasyon, karaciğer organ ağırlığı, böbrek organ ağırlığı, alyuvar, akyuvar hücre sayısı, hemoglobin, hematokrit gibi hemogram değerleri üzerine etkileri ile sudaki canlılar ve çevrede oluşturduğu toksik etkiler araştırılmıştır (11, 12, 15, 16). Bu çalışmada, 6 ay boyunca farklı dozlarda LAS verilen ratların serum ve karaciğerdeki glukoz, üre ve total bilirubin düzeyleri ölçülerek LAS'ın kronik etkileri konusunda temel bilgiler elde edilmesi, LAS ın kronik toksisitesi hakkında daha sonra yürütülecek çalışmalara yardımcı olacak bilgilere çalışılması hedeflenmiştir. Bunun için çalışmada; 50 adet Wistar grubu albino erkek rat kullanılmış ve değişik dozlardaki LAS, içme sularına katılarak verilmiştir. 30. 60. 90. 120. 150. ve 180. günlerde kan alınarak serumda, deneme sonunda ise karaciğerde glukoz, üre ve total bilirubin düzeyleri ölçülerek metabolik değişiklikler incelenmiştir. Serumda glukoz düzeyi kontrol grubunda 30. gün 97.46 mg/dl, 60. gün 101.30 mg/dl, 90. gün 103.75 mg/dl, 120. gün 101.63 mg/dl, 150. gün 106.78 mg/dl, 180.gün 104.90 mg/dl olarak ölçülmüştür (Tablo 1, Şekil 1). Deneme gruplarında ise doz ve zamana bağlı olarak artma bulunmuştur. Kontrol grubuna göre Deneme 3 ve Deneme 4 gruplarında 180. günde 119.25 mg/dl VOL 58, NO 2, 2001 41

ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ ve 119.95 mg/dl olarak artmış olup bu artış istatistiki açıdan anlamlı bulunamamıştır. Karaciğerdeki glukoz konsantrasyonunda kontrole göre doz ve zamana bağlı olarak anlamlı bir değişiklik bulunamamıştır ( Tablo 4, Şekil 4). Serumdaki üre düzeyi kontrol grubunda 30. gün 17.10 mg/dl, 60. gün 17.02 mg/dl, 90. gün 16.25 mg/dl, 120. gün 14.02 mg/dl, 150. gün 15.59 mg/dl, 180. gün 15.82 mg/dl olarak ölçülmüştür (Tablo 3, Şekil 3). Deneme gruplarında ise doz ve zamana bağlı olarak serum üre düzeyleri azalmıştır. Bunlardan; Deneme 3 ve Deneme 4 gruplarında 180. günde sırasıyla 12.44 mg/dl ve 11.77 mg/dl olarak ölçülmüştür. Kontrol grubu ile karşılaştırıldığında bu azalma istatistiki açıdan p<0.01 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Karaciğerde üre düzeyi kontrol grubunda 4.91 µmol/g, Deneme 1'de 4.65 µmol/g, Deneme 2'de 4.64 µmol/g, Deneme 3'te 3.22 µmol/g ve Deneme 4'te 2.88 µmol/g olarak saptanmıştır (Tablo 4, Şekil 4). Kontrol grubu ile karşılaştırıldığında Deneme 3 ve Deneme 4 gruplarında azalma olduğu saptanmıştır. Bu kayıplar Deneme 3'te p<0.05, Deneme 4'te ise p<0.01 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Serum ve karaciğerde üre düzeylerinin azalması, üre sentezindeki enzimler mitokondri ve stoplazmada bulunan hücre içi enzimleri tarafından katalizlendiği (17-20) portal yolla karaciğere gelen LAS'ın bu enzimleri denatüre ederek aktivite kaybına neden olduğu dolayısı ile üre sentezini azalttığı şeklinde açıklanabilir (21-24). Serumda total bilirubin düzeyini kontrol grubunda; 30. gün 0.29 mg/dl, 60. gün 0.29 mg/dl, 90. gün 0.24 mg/dl, 120. gün 0.25 mg/dl, 150. gün 0.26 mg/dl, 180. gün 0.25 mg/dl olarak ölçtük. (Tablo 2, Şekil 2). Deney gruplarında ise doz ve zamana bağlı olarak total bilirubin düzeyleri artmıştır. Deneme 3 grubunda 120, 150 ve 180. günlerde sırasıyla 0.30 mg/dl, 0.30 mg/dl, 0.32 mg/dl olarak saptanmıştır. Deneme 4 grubunda da 120. 150. ve 180. günlerde sırasıyla 0.34 mg/dl, 0.34 mg/dl, 0.38 mg/dl olarak ölçülmüştür. Deneme 3 ve Deneme 4 grubunda kontrol grubuna göre artmış olup bu artışları Tablo 1: Ratlarda serum glukoz düzeyleri (mg/dl) Günler Kontrol Deneme-1 Deneme-2 Deneme-3 Deneme-4 X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n 30.gün 97.46 4.39 7 103,03 4.96 8 97.70 4.55 7 116.71 4.85 7 116.58 3.06 9 60.gün 101.30 1.33 8 104.05 3.55 9 102,62 3.90 9 116.83 2.41 8 119.55 4.84 7 90.gün 103.75 3.19 10 103.00 3.19 9 104.68 3.81 9 118.25 2.97 10 118.62 2.92 9 120.gün 101.63 4.32 8 100.30 4.71 8 104.34 3.56 9 119.03 2.10 7 119.35 3.75 7 150.gün 106.78 3.39 10 101.89 4.52 8 103.09 4.01 8 118.90 2.89 8 120.24 1.94 9 180.gün 104.90 3.78 9 104.74 3.73 9 99.46 4.34 7 119.25 1.81 8 119.95 2.50 8 Tablo 2: Ratlarda serum total bilirubin düzeyleri (mg/dl) Günler Kontrol Deneme-1 Deneme-2 Deneme-3 Deneme-4 X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n 30.gün 0.29 0.03 7 0.26 0.02 8 0.25 0.05 7 0.24 0.03 7 0.27 0.03 9 60.gün 0.29 0.01 8 027 0.03 9 0.28 0.06 9 0.28 0.03 8 0.29 0.02 7 90.gün 0.24 0.03 10 0.25 0.02 9 0.27 0.03 9 0.28 0.06 10 0.31 0.04 9 120.gün 0.25 0.02 8 0.26 0.02 8 0.30 0.01 9 0.30 * 0.03 7 0.34 * 0.01 7 150.gün 0.26 0.04 10 0.26 0.01 8 0.27 0.04 8 0.30 * 0.06 8 0.34 * 0.01 9 180.gün 0.25 0.08 9 0.28 0.01 9 0.29 0.03 7 0.32 * 0.02 8 0.38 * 0.04 8 *p<0.05 42 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ p<0.05 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Karaciğerde total bilirubin düzeylerini kontrol grubunda 0.35 µmol/g, Deneme 1'de 0.31 µmol/g, Deneme 2'de 0.25 µmol/g, Deneme 3'te 0.24 µmol/g ve Deneme 4' te 0.22 µmol/g olarak saptanmıştır (Tablo 4, Şekil 4). Kontrol grubu ile karşılaştırıldığında tüm Deneme gruplarında karaciğer total bilirubin düzeyleri azalmış olup bunlardan Deneme 2, Deneme 3 ve Deneme 4 gruplarındaki kayıplar p<0.05 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Serumdaki total bilirubin düzeylerinin artması ve karaciğerde azalması, büyük bir kısmı serum albuminine az bir kısmıda globulinlere bağlı olarak taşınan bilirubinin (25-29, 33) LAS'ın etkisiyle serum proteinlerinin azalması nedeniyle kanda bilirubinin serbest olarak artması ve karaciğere taşınarak hücre içine girememesi şeklinde açıklanabilir. Serum ve karaciğerde total protein düzeylerinin azalması, LAS'ın proteini denatüre etme özelliğinden kaynaklandığı ileri sürülebilir (21). 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 Kontrol Deneme 1 Deneme 2 Deneme 3 Deneme 4 0.000 Günler 30. Gün 60. Gün 90. Gün 120. Gün 150. Gün 180. Gün Şekil 1: Ratlarda serum glukoz düzeyleri (mg/dl) Kontrol Deneme 1 Deneme 2 Deneme 3 Deneme 4 Günler 30. Gün 60. Gün 90. Gün 120. Gün 150. Gün 180. Gün Şekil 2: Ratlarda serum total bilirubin düzeyleri (mg/dl) VOL 58, NO 2, 2001 43

ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ Serum proteinlerinin 2/3'sini albuminlerin teşkil ettiği bilinmekte olup albumin düzeyindeki düşüşe bağlı olarak serumdaki bilirubin seviyesinin artması ve karaciğerdeki bilirubin seviyesinin azalması yukarıdaki bulgularla uyumludur (26, 27, 30-33). Bu çalışmada %0.002 oranında LAS alan Deneme 1 grubunun günlük olarak aldığı LAS miktarı 0.14 mg/kg, %0.005 oranında LAS alan Deneme 2 grubunun 0.35 mg/kg, %0.01 oranında LAS alan Deneme 3 grubunun 0.70 mg/kg, %0.03 oranında LAS alan Deneme 4 grubunun ise 2.1 mg/kg'dır. Deneme 1 ve Deneme 2 grubu ratlarda kontrol grubu ile karşılaştırdığımızda 6 ay boyunca serum ve karaciğer enzim aktiviteleri ile glukoz, total bilirubin, üre düzeylerinde istatistiki açıdan önemli bir değişiklik meydana gelmemesi, 70 kg ağırlığındaki bir insanın günde yaklaşık 0.18 mg/kg oranında LAS aldığı düşünüldüğünde bu miktarın vücutta kronik olarak toksik bir etki oluşturmadığı saptanmıştır. Bu çalışmada LAS'ın ratlar için kronik olarak toksikolojik etkisi, Deneme 3 grubunda ve 120. günden sonra başlamış ve 0.70 mg/kg, 2.1mg/kg dozlarında 150. gün ile 180. günlerde de görülmüştür. Bu sonuç Fıtzhugh ve ark. (33)'nın LAS'ın kronik toksisitesinin 0.63 mg/kg dozunda başladığını belirttikleri çalışmaları ile de uyumludur. Sonuç olarak günde 0.14 mg/kg oranındaki LAS (%0.002) ve 0.35 mg/kg oranındaki LAS (%0.005) ratlar için kronik toksisite yönünden güvenilir bulunmuştur. İçme suları, iyi durulanmayan kaplardaki yemeklerle ve birçok nedenlerle insanların alabileceği 0.14 mg/kg ve 0.35mg/kg'lık LAS oranlarının (29) serum ve karaciğerdeki glukoz, total bilirubin ve üre düzeylerinde kronik olarak toksik etki göstermeyeceği ve günlük olarak alınan bu miktarların insan sağlığı için kronik olarak toksikolojik bir etkisi olmadığı sonucuna varılmıştır. Dolayısı ile deterjan formülasyonundaki temel yüzey aktif maddesi olan LAS'ın belirtilen miktarlarında halk sağlığı yönünden bir tehlikesi yoktur. Tablo 3: Ratlarda serum üre düzeyleri (mg/dl) Günler Kontrol Deneme-1 Deneme-2 Deneme-3 Deneme-4 X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n 30.gün 17.10 3.33 7 16.32 2.34 8 15.52 3.69 7 16.25 2.69 7 15.97 1.88 9 60.gün 17.02 1.75 8 15.84 3.39 9 15.59 3.45 9 15.40 2.13 8 15.36 3.00 7 90.gün 16.25 2.74 10 14.87 2.85 9 14.89 3.42 9 15.31 2.23 10 14.73 2.36 9 120.gün 14.02 2.76 8 14.80 3.74 8 13.41 2.89 9 13.87 2.17 7 13.32 2.46 7 150.gün 15.59 2.46 10 14.50 3.21 8 13.06 3.14 8 12.97 1.31 8 12.95 2.28 9 180.gün 15.82 3.39 9 13.71 2.23 9 12.65 3.17 7 12.44 * 1.28 8 11.77 * 2.01 8 *p<0.01 Tablo 4: Karaciğer glukoz, total bilirubin ve üre düzeyleri Karaciğer Kontrol Deneme-1 Deneme-2 Deneme-3 Deneme-4 X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n Glukoz 0.01 0.00 10 0.02 0.01 9 0.03 0.01 8 0.02 0.01 8 0.03 0.01 9 µmol/g T.Bilirubin 0.35 0.03 10 0.31 0.06 9 0.25 ** 0.03 8 0.24 ** 0.03 8 0.22 ** 0.02 9 µmol/g Üremol/g 4.91 0.63 10 4.65 0.76 9 4.64 0.79 9 3.22 ** 0.35 8 0.28 * 0.31 7 *p<0.01, **p<0.05, ***p<0.001 44 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ Kontrol Deneme 1 Deneme 2 Deneme 3 Deneme 4 Günler 30. Gün 60. Gün 90. Gün 120. Gün 150. Gün 180. Gün Şekil 3: Ratlarda serum üre düzeyleri Kontrol Deneme 1 Deneme 2 Deneme 3 Deneme 4 GLİKOZ (µ mol/g) T.BİLİRUBİN (µ mol/g) ÜRE (µ mol/g) Şekil 4: Ratlarda karaciğer glukoz, total bilirubin ve üre düzeyleri VOL 58, NO 2, 2001 45

ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ KAYNAKLAR 1. Anonim. TUBİTAK Tıp Araştırma Grubu. Deterjanların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri İhtisas Komisyonu Toplantı Raporu 1987; 1-14. 2. Anonim: The panel for negative effects of detergents to environmental water resources and the health of human. Erler Matb İstanbul 1986; 5-61. 3. Kumbur H. Sentetik deterjanlar ve yarattıkları çevre sorunları. G Ü Müh Mim Fak 1988; 14-21. 4. Lewis MA. Chronic and sublethal toxicities of surfactants to aquatic animals: a review and risk assesment. Wat Res 1991; 25 (1): 101-13. 5. Field AJ, Miller DJ, Field TM, Hawthorne SB, Giger W. Quantitaive determination of sulfonated aliphatic surfactants in sewage sludge by ion pair/supercritical fluid extraction and derivatization gas chromatography/mass spectrometry Anal Chem 1992; 64: 3161-7. 6. Sigoillot JC, Nguyen M H. Complete oxidation of linear alkylbenzene sulfonate by bacterial communities selected from coastal seawater. Appl Environ Microbiol 1992; 10: 1308-12. 7. Özcan A, Mengi A. Ratlarda oral olarak verilen alkolün serum, karaciğer ve böbrekteki gama- GT, ALT ve AST düzeyleri ile karaciğer yağlanması üzerine etkileri. J Vet Animal Sci 1998; 20: 181-5. 8. Perk M, Mengi A. Sığırlarda karaciğer hücreleri ile serumda GOT, GPT enzimlerinin saptanması. İstanbul Üniv Vet Fak Derg 1993; 19 (2): 133-8. 9. Şener S. Etanolün kobayda karaciğer ve serum gamma glutamil transferaz (GGT) aktivitesi üzerine etkisi. İstanbul Üniv. Vet. Fak. Derg. 1988; (14) 2: 1-10. 10. Sümbüloğlu KV. Biyoistatistik Hacettepe Ünv. Tıp Fak 1989; 12. 11. Agarwal C, Mathur AK, Gupta BN, Singh A, Shanker R. Synthetic detergents induced biochemical and histological changes in skin of guinea pigs. İndusexperimental Toxicol Res Centre 1990; 36; 316-8. 12. Bielinska T. Dielectric, haematological and biochemical studies of detergent toxicity in fish blood. Phys Med Biol 1987; 32 (5): 623-35. 13. Buehler EV, Newmann EA, King R. Two year feeding and reproduction study in rats with linear alkylbenzene sulfonate (las). Toxicol Appl Pharmacol 1971; 18: 83-91. 14. Daily LW, Schroeder RE. A teratology study of topically applied linear alkylbenzene sulfonate in rats Fd Cosmet Toxicol 1980; 18: 55-8. 15. Hwang DE, Chen MY, Yoshida T, Jeng SS. Toxic effects of linear alkylbenzene sulfonate on the tiger prawn penaeus monodon. Ecotoxicol Environ 1993; 26: 285-92. 16. Ros DI, Nasci CG, Campesan P, Sartorelle P, Stocco G, Menetto, A. Effects of linear alkylbenzene sulphonate (las) and cadmium in the digestive gland of mussel, mytilus sp. Marine Environ Res 1995; 39: 321-4. 17. Froebe CL, Simon FA, Rhein LD, Cagan RH, Kligman A. Stratum corneum lipid removal by surfactants: relation to in vivo irritation Dermatol 1990; 181: 277-83. 18. Putnam FW. The İnteractions of proteins and synthetic detergents. Adv Protein Chem 1948; 4: 79-122. 19. Oser BL, Morgareidge K. Toxicologic studies with branched and linear alkylbenzene sulfonates in rats. Toxicol Appl Pharmacol 1965; 7: 819-25. 20. Zaccone G, Cascio PL, Fasula S, Licata A. The effect of an anionic detergent on complex carbohydrates and enzyme activities in the epidermis of the cat fish heteropneustes fossilis. Histochem J 1985; 17: 453-66. 21. Lim C, Docter R, Visser TJ, Krenning EP, Bernard B, Toor M, Jong M, Hennemann G. Inhibition of thyroxine transport in to cultured rat hepatocytes by serum of nonuremic critically 3 patients. Effects of bilirubin and nonesterified fatty acids. J Clin Endocr Met 1993; 76 (15): 1165-72. 22. Moriyama R, Malino S. Effect of detergent on protein structure. Action of detergents on secondary and oligomeric structures of band 3 from bovine erythrocyte membrans. Biochem Bioph A 1985; 832: 135-41. 23. Misra V, Lal M, Chawla G, Viswanathan PN. Pathomorphological changes in gills of fish fingerlings (cirrhinamrigalaj by linear alkyl benzene sulfonate. Ecotoxicol Environ 1985; 10: 302-8. 46 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ 24. Adachi K, Matsuhashi T, Nishizawa Y, Usukura J, Popinigis J, Wakabayashi T. Studies on urea synthesis in the liver of rats treated chronically with ethanol using perfused livers, isolated hepatocytes, and mitochondria. Biochem Pharmacol 1997; 50 (9): 1391-9. 25. Almdal TP, Vilstrup H. Strict insulin therapy normalues organ nitrogen contents and the capacity of urea nitrogen synthesis in experimental diabetes in rats. Diabetol 1988; 1 (31): 114-8. 26. Michael WR. Metabolism of linear alkylbenzene sulfonate and alkyl benzene sulfonate in albino rats. Toxicol Appl Pharmacol 1968; 12: 473-85. 27. Brosnan TJ, Brosnan M, Charron R, Nissim I. A Mass isotopomer study of urea and glutamine synthesis from n-labeled ammonia in the perfused rat liver. J Biol Chem 1996; 271 (27): 16199-207. 28. Mengi A. Biyokimya. İstanbul Üniv. Basımevi ve Film Merk. Yay No 1991; 12-323. 29. Hayase K, Yanekawa G, Yokogoshi H, Yoshida A. Triiodothronine administration affects urea synthesis in rats. Am İnst Nut. 1990; 121 (7): 970-8. 30. Gollan J, Hammaker L, Licko V, Schmid. Bilirubin kinetics in intact rats and is,olated perfused liver. Evidence for hepatic deconjugation of bilirubin glucuronides. J Clin Invest 1981; 67: 1003-15. 31. Gordon ER, Goresky C. The formation of bilirubin diglucuronide by rat liver microsomal prepartions. Con J Biochem 1980; 58: 1302-10. 32. Mc Donagh A, Palma LA. Hepatic excretion of circulating bilirubin photoproducts in the gunn rat. J Clin İnvest 1980; 66: 1182-5. 33. Mengi A. Pratik biyokimya ve veteriner hekimliğinde kullanılan testler. İstanbul Üni. Vet Fak Yay 1994; 2: 6-198. 34. Fitzhugh G, Nelson A. Chronic oral toxicities of surface active agents. J of Am Pharm Assoc 1987; 37: 29-32. VOL 58, NO 2, 2001 47

ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA ORAL OLARAK VERİLEN LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN (LAS) SERUM VE KARACİĞERDEKİ 48 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

ARAŞTIRMA Cilt 58, No 2, S : 49-52 Türk Hij Den Biyol Derg 2001 TAMPON ÇÖZELTİDE İMMUNOMANYETİK AYIRMA VE ATP BİYOLÜMİNESANS YÖNTEMLERİ İLE ESCHERICHIA COLI 0157:H7 SAYIMI S. Aykut AYTAÇ 1 Birce MERCANOĞLU 1 Z. Yeşim ÖZBAŞ 2 ÖZET Bu çalışmada; immunomanyetik ayırma yöntemi ile ATP biyolüminesans yöntemi birlikte kullanılarak, Escherichia coli 0157:H7 bakterisinin tampon ortamlarda sayımı yapılmıştır. Çalışma sonucunda, A T P biyolüminesans ölçümü ile Escherichia coli 0157:H7 sayımı arasında yüksek bir korelasyon katsayısı (r=0.8303) bulunmuştur. Anahtar kelimeler: İmmunomanyetik ayırma, ATP biyolüminesans, Escherichia coli 0157:H7, sayım ENUMERATION OF ESCHERICHIA COLI 0157:H7 BY USING IMMUNOMAGNETIC SEPARATION AND ATP BIOLUMINESCENCE IN BUFFER SOLUTION SUMMARY In this study, immunomagnetic separation and ATP bioluminescence methods have been combined and used in enumeration of the bacteria Escherichia coli 0157:H7 in sterile buffer solutions. As a result, a high correlation coefficient (r=0.8303) between the ATP bioluminescence assay and Escherichia coli 0157:H7 count was found as an acceptable value for such a study. Key words: Immunomagnetic separation, ATP bioluminescence, Escherichia coli 0157:H7, enumeration GİRİŞ Escherichia coli 0157:H7'nin (Enterohemorajik E.coli, Verotoksijenik E.coli) ilk kez 1975'de Kaliforniya'lı ağır kanlı diyareli bir kadın hastadan izole edildiği bildirilmiştir. Bakterinin önemli bir gıda kaynaklı patojen olduğu ise; 1982 yılının başlarında Oregon ve Michigan'da kanlı kolit ile seyreden iki salgında hastalığa yol açan etmen olduğunun bulunması ile anlaşılmıştır. Halen günümüzde E.coli O157:H7, başta ABD olmak üzere pek çok ülkede ölümle sonuçlanan gıda zehirlenmelerine yol açmaktadır (1). Gıda mikrobiyolojisinde karışık kültürlerden belirli mikroorganizmaların ayrılması ve varlıklarının belirlenmesi işlemleri çoğunlukla uzun süreli ön zenginleştirme basamaklarını da içerdiğinden zaman kaybına ve ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Bununla birlikte; yine bir gıda maddesinin mikrobiyolojik olarak analizi, örnek alımından sonuca ulaşıncaya kadar günlerce sürebilmektedir. Bu nedenle günümüzde, gıda kaynaklı patojenlerin daha kısa sürede ve daha güvenilir yöntemler ile tespit edilmesi yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Bu amaçla geliştirilen yöntemlerden birisi de immunomanyetik ayırma (IMA) yöntemidir. Bu yöntem; moleküler biyoloji, mikrobiyoloji ve immunoloji uygulamalarını 1 Hacettepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, 06532 Beytepe, Ankara Geliş tarihi : 01.08.2000 Kabul ediliş tarihi : 26.06.2001 Yazışma adresi : Doç.Dr. Aykut AYTAÇ, Hacettepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, 06532 Beytepe, Ankara VOL 58, NO 2, 2001 49

AYTAÇ, MERCANOĞLU, ÖZBAŞ. TAMPON ÇÖZELTİDE İMMUNOMANYETİK AYIRMA VE ATP BİYOLÜMİNESANS YÖNTEMLERİ yapısında birleştiren bir manyetik ayırma teknolojisidir. IMA prensibi, manyetik veya manyetize olabilen süper-paramanyetik taşıyıcılar üzerine tutuklanmış antikorların hedef mikroorganizma hücrelerini tutabilmesi ve dış bir manyetik alan varlığında süspansiyondan kolayca ayrılabilmesine dayanmaktadır. ATP biyolüminesans yöntemi, enzimatik reaksiyonlar sonucu açığa çıkan ışığın şiddetinin ölçülmesi şeklinde tanımlanabilir. Bu yöntem uzun yıllardır bilinmekle birlikte zayıf özgünlük ve ajan stabilitesi, yüksek maliyet gibi nedenlerle yaygın kullanım olanağı bulamamıştır. Son yıllarda oldukça kararlı ışık sinyalleri veren kimyasal ajanların kullanılması ve maliyetlerin düşürülmesi yöntemin kullanılabilirliğinin artmasına önemli katkı sağlamıştır. ATP, bütün yaşayan hücrelerde bulunan ve enerji transfer reaksiyonlarında rol oynayan önemli bir yapı taşıdır. Ortamda ATP'nin bulunması, biyokitlenin varlığını ortaya koymaktadır. Yöntemin ilkesi; ATP'nin, lüsiferin-lüsiferaz enzimi ile reaksiyona girerek biyolüminesans ışık vermesi ve açığa çıkan bu ışığın, lüminometre ile ölçülmesi esasına dayanmaktadır. Reaksiyon şu şekilde gerçekleşmektedir (2, 3): Mg ++ Lusiferin+Lusiferaz+ATP Lusiferin+Lusiferaz-AMP+Pirofosfat O 2 Lusiferin+Lusiferaz-AMP Oksilusiferin+Lusiferaz+CO2+AMP+Işık Bu çalışmada, IMA yöntemi ile ATP biyolüminesans birlikte kullanılmıştır. Böylece, steril tampon ortamda E.coli O157:H7'nin izolasyonunun ve bu bakterinin sayımının çok kısa sürede gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Klasik yöntemlerle bakterinin izolasyonu ve sayımı için en az 72 saat gerekirken, bu yöntemle 24-48 saatte sonuç alınabilmesi amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM IMA Partikülleri: IMA yönteminde kullanılan spesifik partiküller, Dynabeads anti-e.coli O157 (710.04) ticari olarak Dynal (Oslo-Norveç) firmasından sağlanmıştır. Bu partikül sisteminin yüzeyleri, hedeflenen bakteri hücresini yakalayabilecek özellikte saflaştırılmış spesifik antikor ile kaplanmış durumdadır; %0.1 insan serum albumini ve %0.02 sodyum azid (NaN 3 ) içeren ortamda süspanse halde bulunmaktadır (4). Bakteri kültürü: Denemede kullanılan bakteri kültürü; E.coli O157:H7 Prof. MP Doyle, Georgia Üniversitesi, ABD'den sağlanmıştır. Besiyerleri ve çözeltiler: Çalışmada genel amaçlı olarak Tryptic Soy Broth (Difco, Michigan- USA) ve sayım amaçlı olarak ise Sorbitol Mac- Conkey agar (SMAC) (Difco) besiyerleri kullanılmıştır. Tampon yıkama çözeltisi olarak 0.15M NaCl, 0.01M sodyum fosfat tamponu (ph 7.4) ve %0.05 Tween 20'den oluşan PBS-Tween 20 çözeltisi kullanılmıştır. İmmunomanyetik ayırma yöntemi için deney düzeneği: Çalışmada Dynal ( O s l o - N o r v e ç ) firmasından sağlanan deney düzeneği kullanılmıştır. Düzenek; Dynal MX3 özel örnek karıştırıcısı, Dynal MPC-M manyetik yoğunlaştırıcısı ve manyetik çubuğundan oluşmaktadır. ATP biyolüminesans ölçümü için deney d ü z e n e ğ i : Araştırmada ATP biyolüminesans ölçümü için Hy-Lite T M (Merck, Darmstadt-Almanya) tipi lüminometre kullanılmıştır. Yine bu amaçla, içinde lüminesans ölçümünü sağlayan enzim bulunan özel kalemler (Merck) kullanılmıştır. Deneme planı: Önce Tryptic Soy Broth besiyerinde 18-24 saatlik E.coli O157:H7 kültürü hazırlanmıştır. Bu kültürden uygun dilüsyonlar elde edilerek her bir dilüsyon için kültürel ekim (SMAC), IMA ve biyolüminesans ölçümleri gerekleştirilmiştir (Şekil 1). 24 saatlik Kültür (Tryptic Soy Broth) Kültür Ekimi (SMAC) Dilüsyon hazırlama IMA Biyolüminesans Ölçümü (Hy - Lite) Şekil 1: Araştırmada izlenen deneme planı 50 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

AYTAÇ, MERCANOĞLU, ÖZBAŞ. TAMPON ÇÖZELTİDE İMMUNOMANYETİK AYIRMA VE ATP BİYOLÜMİNESANS YÖNTEMLERİ IMA yöntemi: IMA yöntemi, Şekil-2 de gösterildiği gibi Dynal tarafından önerilen şekilde yapılmıştır. Bu amaçla, önce, 1 ml örnek alınarak özel tutucudaki steril Eppendorf tüpüne aktarılmıştır. Üzerine 20 µl anti-e.coli O157:H7 Dynabeads partikül süspansiyonu eklenerek, 30 dakika oda sıcaklığında Dynal MX3 özel karıştırıcıda karıştırılmıştır. Daha sonra; tutucu alınarak özel yuvasına manyetik çubuk yerleştirilerek, 3 dakika özel rotasyon hareketi ile elde karıştırılmıştır. Bu şekilde; partikül ve E. c o l i O157:H7 bakterilerinin, yaratılan manyetik alan yardımıyla, bir kompleks oluşturması ve bunun gözle görülür hale gelmesi sağlanmıştır. İşlem sonunda, tüpteki süpernatant uzaklaştırılmış ve steril 1mL PBS-Tween 20 çözeltisi ile yıkama işlemi yapılmıştır. Yıkama sonunda tekrar kompleks oluşumu sağlanmış ve bu iki kez tekrarlanmıştır. E.coli O157:H7 sayımı: IMA yöntemi ile elde edilen kompleks mikropipet ile alınarak, yüzeyleri önceden kurutulmuş SMAC agar besiyerine yüzeye sürme yöntemi ile ekilmiş ve 24 saat 37 C'de inkübe edildikten sonra E.coli O157:H7 kolonileri sayılmıştır. BULGULAR Yapılan bu çalışma sonucunda elde edilen bulgular, Şekil-3'de gösterilmiştir. Mililitredeki E.coli O157:H7 sayısı ile ölçülen ATP biyolüminesans (RLU: Relative Light Unit) arasında r=0.8303 gibi yüksek bir korelasyon bulunmuştur. 7 6 5 4 y=0,0013x + 1,5162 r=0,8303 Hedef bakteri Dynabeads anti- Escherichia coli 0157:H7 3 2 1 Rekabetçi 0 RLU mikroflara 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 5500 6000 Zenginleştirme ortamı Şekil 3: E.coli O157:H7 sayımı (log cfu/ml) ile ölçülen ışığın şiddeti arasındaki korelasyon Tespit Kültürel ELISA PCR Şekil 2: IMA yönteminin çalışma mekanizması ATP biyolüminesans ölçümü: ATP ölçümü, Hy-Lite (Merck) tipi lüminometrede yapılmıştır. Bu amaçla; IMA ile elde edilen bakteri ve partikülden oluşan kompleks mikropipet ile alındıktan sonra, Hy-Lite için üretilmiş özel kalem içerisine aktarılmış ve hemen sonra okuma yapılmıştır. Okumalar, en az üç kez tekrarlandıktan sonra ortalamaları alınmıştır. Bu işlem; her bir bakteri dilüsyonu için tekrarlanmıştır. TARTIŞMA Klasik yöntemlerle izolasyon ve sayım 24-72 saat gibi oldukça uzun bir süre gerektirmekte; hem zaman hem de ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Ancak; ATP biyolüminesans yöntemi ile, birkaç saat içinde toplam bakteri sayısı hakkında bilgi edinilmekte ve bu çalışmalarda oldukça yüksek korelasyon katsayıları elde edilmektedir. Poggemann ve Baumgart (5) tarafından yapılan bir çalışmada, çelik yüzeylerdeki total bakteri sayısı ile RLU arasındaki korelasyon katsayısı r=0.92 olarak bulunmuştur. Waes ve ark. (6) ATP ölçümü ile çiğ sütteki total bakteri sayımı arasındaki korelasyonu r=0.865 olarak bulduklarını bildirmişlerdir. Klasik ATP biyolüminesans ölçümlerinde sadece total bakteri sayımı ile ilgili bir sonuca VOL 58, NO 2, 2001 51

AYTAÇ, MERCANOĞLU, ÖZBAŞ. TAMPON ÇÖZELTİDE İMMUNOMANYETİK AYIRMA VE ATP BİYOLÜMİNESANS YÖNTEMLERİ ulaşılabilmekte ve herhangi bir şekilde, sayılan bu bakterilerde cins/tür ayrımı yapılamamaktadır. Ancak; bu çalışmada, IMA yöntemi uygulandığı için, model steril bir tampon ortam kullanılmış olsa da, sadece hedef bakteri hücresi ile oluşan kompleks alınarak E.coli O157:H7 bakterilerinin ATP biyolüminesans değerleri ölçülerek sayım yapılmıştır. KAYNAKLAR 1. Özbaş ZY, Aytaç SA. Escherichia coli 0157:H7: Epidemiyolojisi, gıdalarla ilişkisi, patojenitesi ve izolasyon yöntemleri. Türk Hij ve Den Biyol Derg 1995; 52: 47-53. 2. Bautista DA. ATP Bioluminescence. In: Robinson RK, Batt CA, Patel PD, eds. Encyclopedia of food microbiology. Great Britain: Academic Press, 1999: 80-8. 3. Cutter CN, Dorsa WJ, Siragusa GR. A rapid microbial ATP bioluminescence assay for meat carcasses. Dairy, Food and Environmental Sanitation 1996; 16: 726-36. 4. Anonymous Dynabeads magnetic separation. Cells and proteins, nucleic acids, microorganisms. Dynal Product Catalogue, Oslo, 1998: 5. 5. Poggemann HM, Baumgart J. Hygiene monitoring by ATP-determination with the Hy-LiteTM system. Fleischwirtschaft 1996; 76: 272-3. 6. Waes G, Van Crombrugge J, Reybroeck W. The ATP-F test for estimation of bacteriological quality of raw milk. Modern Microbiological Methods for Dairy Products, IDF, Brussels, 1989: 279-86. 52 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

ARAŞTIRMA Cilt 58, No 2, S : 53-60 Türk Hij Den Biyol Derg 2001 ÇEŞİTLİ DONDURMA YÖNTEMLERİNİN HEP-2 VE TAVŞAN BÖBREK HÜCRELERİNİN KRİYOPREZERVASYONUNDA HÜCRE CANLILIĞINA ETKİSİ Nizami DURAN 1 Fügen YARKIN 1 Adil M. ALLAHVERDİYEV 1 ÖZET Bu çalışmada bovin serum albumininin, primer tavşan böbrek hücre kültürü ile HEp-2 devamlı hücre kültürlerinin kriyoprezervasyonunda hücre canlılığı üzerindeki rolü araştırıldı. Öncelikle hücrelerin yavaş, orta hızlı ve hızlı dondurma metodlarıyla kriyoprezervasyonu yapıldı. Kriyoprotektan madde olarak dimetil sülfoksit, gliserol ve Rowe karışımı kullanıldı. Hücreler %5 ve %10 luk kriyoprotektan madde ve 0, 5, 10, 20 ve 30g/mL bovin serum albumin içeren dondurma solüsyonları ile donduruldu. Deneylerde en yüksek hücre canlılığı yavaş dondurma metodunda elde edilirken, bu metotda dondurma solüsyonuna katılan bovin serum albuminin konsantrasyonuyla doğru orantılı olarak hem primer tavşan böbrek hem de HEp-2 devamlı hücrelerinin canlılığı üzerinde istatiksel olarak anlamlı bir artış meydana getirdiği tespit edildi (p<0.001). En yüksek hücre canlılığı %10 dimetil sülfoksit ve 30g/mL albumin içeren dondurma solüsyonunda elde edildi. Hücre canlılığı tavşan böbrek hücreleri için %93±1.1, HEp-2 hücreleri için de %96±1.7 olarak bulundu. Her iki kültür arasında hücre canlılığı açısından istatiksel olarak bir fark görülmedi (p>0.05). Anahtar kelimeler: Kriyoprezervasyon, hücre kültürü, bovin serum albumin, kriyoprotektan ajanlar THE EFFECT OF THE VARIOUS FREEZING METHODS ON THE CELL VIABILITY OF CRYOPRESERVED HEP-2 AND RABBIT KIDNEY CELLS SUMMARY In this study, the role of bovine serum albumin on the viability of cryo-preserved primary rabbit kidney cell- and HEp-2 continuous cell cultures was studied. Firstly, the cryopreservations of cells were done via slow, intermediate and rapid freezing methods. Dimethyl sulfoxide, glycerol and Rowe mix were used as cryoprotectant agents. The cells were frozen with the solutions containing 5% and 10% cryoprotectant agents and 0, 5, 10, 20, 30g/mL bovine serum albumin, separately. While the highest cell viability was obtained with slow freezing method, in this method, it has been determined that the concentration of bovine serum albumin in the freezing solution proportionally increased the cell viability both on primary rabbit kidney cells and HEp-2 continuous cells (p<0.001). The highest cell viability was obtained with freezing solution containing 10% dimethyl sulfoxide and 30g/mL bovine serum albumin. Viability was found 93±1.1% for primary rabbit kidney cells and 96±1.7% for HEp-2 cells. There was no difference between both cell cultures according to the cell viability statistically (p>0.05). Key words: Cryopreservation, cell culture, bovine serum albumin, cryoprotectant agents GİRİŞ Kriyobiyolojide hücrelerin dondurma ve soğutma prosedürleri organizmadan organizmaya hatta hücreden hücreye değişmekte, kriyoprotektan maddelerin değişik hücre dizileri için kriyoprezervatif özellikleri de farklılıklar göstermektedir (1, 2). Çeşitli ökaryotik hücrelerin in-vitro 1 Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Balcalı, ADANA Geliş tarihi : 24.08.2000 Kabul ediliş tarihi : 22.10.2001 Yazışma adresi: Nizami DURAN, Çukurova Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Balcalı, ADANA VOL 58, NO 2, 2001 53