DO U KARADEN Z DE VATOZ (RAJA CLAVATA), SKORP T (SCORPAENA PORCUS) VE T RYAK (URANOSCOPUS SCABER) BALIKLARININ BESLENME ALI KANLIKLARI N MET SELDA BA ÇINAR, HACER SA LAM Trabzon Su Ürünleri Merkez Ara tırma Enstitüsü P.K. 129 61001 Trabzon ÖZET Çalı mada vatoz (Raja clavata), iskorpit (Scorpaena porcus) ve tiryaki (Uranoscopus scaber), balıklarının beslenme alı kanlıkları irdelenmi tir. Örnekler, Aralık 2003 - Ekim 2004 tarihleri arasında Trabzon havaalanı açıklarında trolle toplanmı tır. Vatoz 10-100 m di er türler ise 20-40 m derinliklerden avlanmı tır. Vatoz balıklarının boyları 18-90 cm arasında (56±4.04; n=193), a ırlıkları 15-4800 g (1530±109), tiryaki balıklarının boyları 6.1-26.4 cm (17±0.35; n=116) ve a ırlıkları 3.81-298.71 g (89±5.17) ve iskorpit balıklarının boyları ise 6.3-23.5 cm (13±0.26; n=262) ve a ırlıkları 5.6-257.2 g (67±3.46) arasında da ılım göstermi tir. Vatoz balıkları genel olarak krustase, özellikle çamur karidesi (Upogebia pusilla) ile beslenmekte ve balıklardan barbunyayı (Mullus barbatus) tercih etmektedir. Di er önemli türler arasında yengeç (Liocarcinus depurator), karides larvası ve çalı karidesi (Crangon crangon) yer almaktadır. skorpit ve tiryaki balıkları önemli oranda, balık, çamur karidesi, yengeç, çalı karidesi ile beslenmektedir. Farklı olarak iskorpit denizatı (Hippocampus sp.), tiryaki ise kurtçuk ve algleri de tüketmektedir. Vatoz, iskorpit ve tiryaki balıklarında tüketilen canlılar benzerlik göstermesine kar ın, türlere göre mide doluluk indekslerinde önemli farklılıklar göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Vatoz, tiryaki, iskorpit, beslenme alı kanlı ı, Do u Karadeniz. FEEDING HABITS OF THORNBACK RAY (RAJA CLAVATA), SCORPION FISH (SCORPAENA PORCUS) AND STARGAZER (URANOSCOPUS SCABER) IN THE EASTERN BLACK SEA ABSTRACT In this study, feeding habits of thornback ray (Raja clavata), scorpion fish (Scorpaena porcus) and stargazer (Uranoscopus scaber) were determined. The fishes were captured by deep trawl at open sea of Trabzon Airport in December 2003 - October 2004. Thornback ray samples were caught in 10-100 m deep water, and the others 20-40 m. Length and weight values ranged between 18-90 cm (56±4.04; n=193) and 15-4800 g (1530±109) for thornback ray; 6.1-26.4 cm (17±0.35; n=116) and 3.81-298.71 g (89±5,17) for stargazer, and 6.3-23.5 cm (13±0.26; n=262) and 5.6-257.2 g (67±3.46) for scorpion fish, respectively. Thornback ray consumed generally crustacean, especially mud shrimp (Upogebia pusilla) and preferred red mullet (Mullus barbatus) as fish. The other preys of thornback ray were crab (Liocarcinus depurator), shrimp larvae and brown shrimp (Crangon crangon). Scorpion fish and stargazer consumed dominantly on fish, mud shrimp, crab, and brown shrimp. Differently, scorpion fish also preferred seahorse (Hippocampus sp.), and stargazer preferred worm and algae. While the prey species groups of thornback ray, scorpion fish and stargazer were similar, stomach fullness index values of them shown significantly differences among the species. Key words: Thornback ray, stargazer, scorpion fish, feeding habit, Eastern Black Sea. G R Balık sto u canlının içinde ya adı ı ekolojik ortam artlarıyla yakından ili kilidir. Bu artlar arasında ortamın besleyicilik kapasitesi en önemlisidir. Balıkların bulundukları ortamdan aldıkları besinin niteli i ve niceli i, balık ile ortam arasındaki ili kinin sonucu olmakta ve bu sonucun anla ılabilmesi içinde mide içeri i analizinin gerçekle tirilmesi gerekmektedir (Yılmaz ve ark., 2003). Predatörler ve onların besinleri arasındaki ili kiyi belirten çalı malar balıkçılık ekolojisinde önemli yer tutar. Özellikle do al ölüm oranlarının önemli bir bölümünü te kil eden predatörlük, balık stoklarının yönetim stratejilerinin belirlenmesinde kullanılan modellerde, örne in; Multi Species Virtual Population Analysis (MSVPA) da kullanılan esas parametrelerden birisidir (Sa lam, 1995). Nerede ve nasıl beslendi i bilinen balıkların avlanaca ı sahanın belirlenmesi ve türün davranı ına uygun av aracının seçilerek dizayn edilmesi, ayrıca kullanılacak yemin belirlenmesi kolayla maktadır. Bir bölgede ya ayan bitki ve hayvan toplulu u hakkında bilgi edinmek yada ba ka yöntemlerle elde edilemeyen türlerin populasyon parametrelerini belirlemek için balıkların mide içeri i çok iyi bir kaynaktır (Erdem ve ark., 2001) Bu çalı mada vatoz, iskorpit ve tiryaki balı ı kullanılarak, bu balıkların preyleri ara tırılmaya çalı ılmı tır. Vatoz (Raja clavata), yassıla mı bir a ız yapısına sahip olup 0-700 m derinlikte ve kısmen kum veya çamura gömülerek ya ar 166
Beslenme alı kanlıkları bakımından fırsatçıdırlar. Çe itli demersal canlılarla beslenirler. Genel olarak balık, kabuklular (midye-yengeç), yumu akçalar, derisi dikenliler ve kafadan bacaklılar ile beslenirler.(çelikkale, 1991., Steenbergen, 1994). Gittikçe ekonomik de eri artan iskorpit (Scorpaena porcus) Karadeniz in her yerinde bulunur. Azak Denizi ne ve Kerç Bo azı na kısmen girer. Akdeniz, Atlantik Okyanusu, Avrupa ve Amerika sahillerinde yayılmı tır (Koca, 2002). 1000 m derinliklere kadar uzanan diplerin az çok bitkilerle örtülü, ta lık çakıllık, kumluk hatta kısmen çamurlu bölgelerinde bulunan dip balıklarıdır. Küçük balıklar (gobies, blennies), kabuklu ve di er omurgasızlarla beslenirler (Hureau ve Lituinenko, 1986). Tiryaki bentik bir tür olup genellikle kum yada çamura gömülü bulunurlar. Do u Atlantik ve Akdeniz de da ılım gösterir. Tiryaki (Uranoscopus scaber) bentik karnivor olup dipte yatarak ba ının üstündeki gözleri ile küçük canlıları veya balıkları görüp, avlar. Nisan-mayıs aylarında kı ladıkları derin sulardan sahillere, bazen de acı su bölgelerine sokulup temmuz-eylül arasında üreme yapar. Özel avcılı ı yapılmadı ı için ekonomik de eri azdır. Yavrular, önce planktonlarla daha sonra ise omurgasızlarla beslenir (Sadıko lu, 2005; Kenfield, 2005). Vatoz balı ına ait beslenme çalı malarına yurtdı ı kaynaklarda oldukça sık rastlanılmı tır. skorpit balı ına ait mide içeri i çalı malarına az sayıda olsa da ara tırmaya ula ılmı olup, tiryaki balı ına ait mide içeri i çalı ması oldukça sınırlı sayıdadır. Bu çalı mada ekonomik bir tür olan vatoz balı ı, iskorpit ve ekonomik de eri olmayan tiryaki balıklarının mide içerikleri irdelenmi tir. MATERYAL VE YÖNTEM: Çalı ma, Aralık 2003-Ekim 2004 tarihleri arasında yürütülmü tür. Örnekler, Trabzon li Havaalanı, Köy Hizmetleri, T.S. Tesisleri açıklarından dip trolü ile avlanmı tır. Vatoz 10-100 m, di er türler ise 20-40 m arasındaki derinliklerden toplanmı tır. Laboratuara getirilen balıkların tam boyları ±1 mm hassasiyetli ölçüm tahtası; a ırlıkları, küçük balıklar için ±0.001 g ve büyük balıklar için ±1 g hassasiyetli elektronik terazi ile ölçülmü tür. Biyometrik ölçüm i lemlerinden sonra, balıkların karınları makas ile kesilerek mideleri çıkartılmı tır. Çıkartılan mide bisturi ve makas yardımıyla açılarak içerisindeki preyler bir petri kabına alınarak mide içeri inin toplam a ırlıkları alınmı ve daha sonra preylerin sayıları ve a ırlıkları ölçülerek türlerin tanımlanması yapılmı tır. Türlere göre mide doluluk indekslerinin belirlenmesinde a a ıdaki formül kullanılmı tır (Hyslop, 1980). % MD = ( Si / S) * 100 MD : Mide doluluk indeksi (%), Si :Mide içeri inin ya olarak toplam a ırlı ı (g), S : Balı ın tam a ırlı ı (g). Verilerin de erlendirilmesinde MINITAB 13.0 ve EXCEL varyans analizi (ANOVA) kullanılmı tır. programları, ortalama de erlerin kar ıla tırılmasında BULGULAR: Çalı mada kullanılan vatoz, iskorpit ve tiryaki balıklarının ortalama boy, a ırlık ve örnek sayıları Tablo 1 de, boy - a ırlık ili kileri ekil 1 de verilmi tir. Tablo 1: Vatoz, iskorpit ve tiryaki balıklarının ortalama boy, a ırlık de erleri (ort±s.e.), de i im sınırları (min-maks) ve örnek sayıları (n). Tür Boy ± s.e. (cm) (min - maks) A ırlık ± s.e. (g) (min - maks) Örnek sayısı (n) Table 1: Mean length and weight values of thornback ray, scorpion fish, and stargazer (mean± s.e.) and ranged (min.-max.) and specimen number Vatoz 56.0 ± 4,04 (18.0 90.0) 1530.0 ± 109.0 (15.0 4800.0) 193 (n). skorpit 13.0±0.26 (6,3 23,5) Tiryaki 17.0±0.35 (6.1-26.4) 67.0±3.46 (5.6 257.2) 89±5,17 (3.8 298.7) 262 116 167
6000 5000 4000 A W = 0.0023 L 3.2402 ; R 2 = 0.957 350 300 350 B W = 0.0166 L 3.1015 ; R 2 = 0.980 300 C W = 0.0148 L 3.0392 ; R 2 = 0.971 250 3000 2000 250 200 150 200 150 100 1000 100 50 0 0 20 40 60 80 100 ekil 1: Vatoz (A), iskorpit (B) ve tiryaki (C) balıklarının boy-a ırlık ili kileri. Fig. 1: Length - weight relationships of thornbac ray (A) scorpion fish (B), and stargazer (C). 50 0 5 10 15 20 25 0 5 10 15 20 25 30 Genel de erlendirme sonucunda mide doluluk indeks de erleri vatoz için 1.48±0.18, iskorpit için 2.52±0.25 ve tiryaki için ise 2.67 ± 0.36 olarak hesaplanmı tır (Tablo 2). ncelenen vatoz, iskorpit ve tiryaki balıklarının, sırasıyla %1, %32 ve %35 in mideleri tamamen bo bulunmu tur. Vatoza ait mide doluluk indeksinin di er türlere göre dü ük oldu u belirlenmi tir (P<0.01). Tablo 2: Vatoz, iskorpit ve tiryaki balı ının mide doluluk indeksi (%) (ort ± s.e.). Table 2: Stomach fullness index values of thornback ray, scorpion fish, and stargazer (%) (mean± s.e.). Tür Vatoz skorpit Tiryaki ANOVA MD (%) 1.48 ± 0.18 a 2.52 ± 0.25 b 2.67 ± 0.36 b P<0.01 Örnek sayısı 193 262 116 Cinsiyete göre MD de erleri irdelendi inde, üreme döneminde di ilere ait MD de erlerinin erkeklere göre dü ük oldu u gözlenmi (Tablo 3), ancak farklılıklar istatistiksel Cinsiyet açıdan önemsiz bulunmu tur. Tür D (n) E (n) Tablo 3. Erkek ve di i vatoz, iskorpit ve tiryaki balıklarının Vatoz 0.99 ± 0.15 (16) 1.13 ± 0.22 (13) yaz aylarında mide doluluk indeksleri (ort ± s.e). skorpit 1.63 ± 0.42 (30) 2.31 ± 1.00 (33) Table 3. Stomach fullness index values of male and female thornback ray, scorpion fish, and stargazer (%) (mean ± s.e.) Tiryaki 0.94 ± 0.33 (24) 2.34 ± 2.13 (10) in summer. Vatoz, iskorpit ve tiryaki balıkları, genel olarak balık ve krustase gruplarını tüketmektedir. Vatoz ba lıca balık türleri olarak, barbunya (Mullus barbatus), mezgit (Merlangius merlangus euxinus), istavrit (Trachurus mediterraneus), çaça (Sprattus sprattus), hamsi (Engraulis encrasicholus), kaya (Gobius spp.), tiryaki (Uranoscobus scaber), denizatı (Hippocampus sp.) ve deniz i nesini (Sygnathus sp.); iskorpit, barbunya ve denizatını ve tiryaki ise barbunya ve istavriti tercih etmektedir. Bu üç balık, kabuklulardan çamur karidesi (Upogebia pusilla), kıyı yengeci (Liocarcinus depurator), çalı karidesi (Crangon crangon), karides larvası, isopod ve bir çe it yengeç olan hermit crab ı tüketmektedir. Vatoz yumu akçalardan, deniz salyangozu (Rapana thomasiana) ve Bittium reticulatum u tercih ederken, iskorpit sadece B. 168
Canlı grupları Tür Balıklar Kabuklular Yumu akçalar Algler Vatoz + + + - skorpit + + + + Tiryaki + + - + reticulatum u besin olarak kullanmaktadır. Alglerden ise Ulva lactuca yı iskorpit ve tiryaki tüketmektedir (Tablo 4). Tablo 4. Vatoz, iskorpit ve tiryaki balıklarının beslendikleri canlı grupları. Table 4. Live groups of thornback ray, scorpion fish and stargazer. TARTI MA VE SONUÇ: Bu ara tırmada, vatozun ba lıca balık preylerini barbunya (Mullus barbatus), mezgit (Merlangius merlangus euxini), istavrit (Trachurus mediterraneus), çaça (Sprattus sprattus), hamsi (Engraulis encrasicholus), kaya (Gobius spp.), tiryaki (Uranoscobus scaber), denizatı (Hippocampus sp.) ve deniz i nesi (Sygnathus sp.); kabuklu preylerini çamur karidesi (Upogebia pusilla), kıyı yengeci (Liocarcinus depurator), çalı karidesi (Crangon crangon), karides larvası, isopod ve hermit crab olu turmaktadır. Di er çalı malarda bu çalı mayla benzerlik göstermektedir. Erdem ve ark. (2001) vatoz balı ının mide içeri i üzerine yapmı oldukları ara tırmada benzer sonuçlar elde etmi lerdir. Mide içeri inde 6 tür balık, 3 tür eklembacaklı, 2 tür yumu akçaya rastlanılmı olup, hamsi, kaya balı ı, karides (Crangon sp., Palaemon sp.) ve Upogebia pusilla ya rastlamı lardır. Bu çalı madaki mide içeri inden farklı olarak vatozda balıklardan Gaidropsarus sp., Molusklardan da Mytilus galloprovincialis ve Monodonta sp. bulunmu tur. Av ar (1998) Raja clavata nın mide içeri i üzerine yapmı oldu u ara tırmada bu çalı madaki mide içeriklerine ek olarak Decapodalardan, Carcinus aestuari, Amfipoda dan Gebia littoralis, Isopoda dan Stenosoma capito, tanımlanamayan nematod, mollusk Cardium edule, balıklardan, Maena chryselis, S. sprattus phalericus bulmu tur. Kuzey Atlanta da, Raja clavata nın beslenmesi üzerine yapılan ara tırmada prey olarak genelde alg, bivalvia, cephalopoda, polychaeta, natantia, reptantia, Liocarcinus spp., Mysidacea, balık ve ta lara rastlanmı tır (Morato et al., 2003). Kuzey Kuril adaları ve Güney Kamchatka da Rajadae lerin beslenme alı kanlı ı üzerine yapılan ara tırmada mide içeri inin kabuklu, cephalopod, balık, amfipod ve kurtçuklar olu turmaktadır (Orlov, 1998). Bu çalı madaki farklılıklar bölgesel farklılıklarından kaynaklanmaktadır. skorpit, balık ve kabukluları tüketmekte ve ba lıca balıkları barbunya ve denizatı; kabukluları çamur karidesi (Upogebia pusilla), kıyı yengeci (Liocarcinus depurator), çalı karidesi (Crangon crangon), karides larvası (Shrimp larvae), isopod ve hermit crab olu turmaktadır. Yumu akçalardan B. reticulatum u, alglerden ise Ulva lactuca yı tercih etmektedir. Di er ara tırmalarda da benzer sonuçlara rastlanmı tır. Adriyatik kıyılarında 298 iskorpit üzerinde beslenme alı kanlı ı ara tırılmı, ara tırma sonucunda dominant besin olarak dekapodlar, brachyura bulunmu, balık ve kabukluların varlı ı gözlenmi tir (Pallaoro ve Jardas, 1991). Batı Akdeniz de Scorpaena pocus ve Scorpaena notata nın beslenmesi üzerine çalı ma yapılmı ve her iki balı ın ilk tercihini dekapod olu tururken amfipodlar ikinci sırada yer almı tır (Morte et al., 2001). Tiryaki, balıklardan barbunya ve istavriti, kabuklulardan çamur karidesi, kıyı yengeci, çalı karidesi, karides larvası, isopod ve hermit crab tercih etmekte, yumu akçalardan B. reticulatum u besin olarak kullanmakta ve alglerden ise Ulva lactuca yı tüketmektedir. Tunus kıyılarında yapılmı bir ara tırmada tiryakinin beslenmesinde bentik hayvanların, özellikle balıklar, kabuklular ve yumu akçaların yer aldı ı görülmü tür (Boundka ve Ktari, 1996). Yaz mevsiminde cinsiyete göre MD ine bakıldı ında di ilerin MD erkeklerinkinden daha dü ük de erlere sahip oldu u gözlenmi tir. Vatoz di ilerinde MD 0.99±0.15 iken erkeklerde 1.13 0.22, iskorpit de sırasıyla 1.63±0.42 ve 2.31±1.0, tiryaki de ise sırasıyla 0.94±0.33 ve 2.34 ± 2.13 olarak bulunmu tur. Cinsiyetler arası farklıklar önemsiz bulunmu tur. Bu balıkların üreme dönemleri yaz aylarıdır. Üreme döneminde di i bireylerin gonadları, karın bo lu unun büyük bir kısmını doldurmaktadır. Bundan dolayı mide ve di er organlar sınırlı bir hacimde toplanmaktadır ve bu durumda di i bireyler ya çok az yem almakta ya da yem almamaktadır. Farklılıklar bu nedenden dolayı olu maktadır. KAYNAKLAR: Av ar, D., 1998. Türkiye nin Karadeniz Kıyılarındaki Deniz Tilkileri (Raja clavata L.1758) nin Mide çeri i, XIV. Ulusal Biyoloji Kongresi (7-10 Eylül 1998, Samsun) Cilt II, 139-151. Boundka, B., Ktari, M.H., 1996. Contribution a l étude du régimr alimentaire de l uranoscope (Uranoscopus scaber Linnaeus, 1758) poisson téléostéen des côtes Tunisiennes. [Contribution to The Study on The Diet of The Uranoscope (Uranoscopus scaber Linnaeus, 1758), Teleost from Tunisian Coast], Bulletin INSTM 23 (2): 150-160. Çelikkale, M.S., 1991. Balık Biyolojisi, K.T.Ü. Deniz Bilimleri Fak., K.T.Ü. Basımevi, Trabzon, 387 s. Erdem, Y., Özdemir, S., Sümer, Ç., 2001, Vatoz (Raja clavata L.) Balı ının Mide çeri i Üzerine Bir Ara tırma, XI. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, (04-06 Eylül 2001, Hatay). 169
Hureau, J.C., Lituinenko, N. J., 1986. Fishes of The North-Eastern Atlantic and The Mediterranean, Unesco, Scorpaenidae P.1211-1229. In P.J.P. Whitehead, M.L. Bauchot, J.C. Hureu, J. Nielsoen and E. Tortonese (eds), Paris, Vol: 3 1220-1221. Hyslop, E.J., 1980. Stomach Content Analysis, A Review of Methods and Their Application, J. Fish. Biol., 17, 411-429. Kenfield, J., 2005. Stargazer, http://www.users.totalise.co.uk/~darrenbarton/id65.htm 22 Nisan 2005. Koca, H.U., 2002. skorpit (Scorpaena porcus Linne., 1758) Balı ının Gonadosomatik ndeks De eri ve Et Veriminin Tespiti., Türk J. Vet. Anim Sci., 26, 61-64. Morato, T., Solà. E., Gros, M.P., Menezes, G., 2003. Diets of Thornback Ray (Raja clavata) and Tope Shark (Galeorhinus galeus) in the Bottom Longline Fishery of the Azores, Northeastern Atlantic,Fish. Bull., 101:590-602. Morte, S., Redon, M.J., Sanz-Brau, A., 2001. Diet of Scorpaena porcus and Scorpaena notata (Pisces: Scorpaenidae) in The Western Mediterranean, Cahiers de Biologie Marine, 42 (4), 333-344. Orlov, A.M., 1998. The Diets and Feeding Habits of Some Deep-Water Benthic Skates (Rajidae) in the Pacific Waters off The Northern Kuril Islands and Southeastern Kamchatka, Alaska Fishery Research Bulletin 5 (1): 1-7. Pallaoro, A., Jardas. I., 1991. Food and Feeding Habits of Black Scorpionfish (Scorpaena pocus L.1758) Along The Adriatic Coast., 32 (2),885-898. Sadıko lu, Ö., 2005. Balık Türleri, http://www.sadikoglu.info/balik_tur_k.htm 21 Nisan 2005. Sa lam, N.S., 1995. Mezgitlerde (Merlangius merlangus exinus,1830) beslenme Fizyolojisi Üzerine Bir Çalı ma. Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 53 s. Steenbergen, V.J.J. 1994. Reproductive Strategies of Raja radiata, Raja naevus, Raja montagui and Raja clavata in The North Sea, Netherlands Institute For Sea Research, The Netherlands. Yılmaz, M., Yılmaz, S., Kandemir,., Bostancı. D., Polat, N., 2003. Debent Baraj Gölü nde (Samsun-Bafra) Ya ayan Tatlısu Levre i (Perca fluviatilis, L. 1758) nin Ya a ve Mevsimlere Göre Besin Tercihi, Turk. J. Vet. Anim. Sci., (27) 627-635. 170