İRAN TÜRKİYE ENERJİ İŞBİRLİĞİ

İRAN TÜRKİYE ENERJİ İŞBİRLİĞİ USAK Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Kasım 2008 Arzu Celalifer Ekinci

GİRİŞ Özellikle son yıllarda ivme kazanmaya başlayan İran Türkiye ilişkilerinin yapı taşı niteliğindeki konularından birini de hiç şüphesiz enerji alanındaki işbirliği oluşturmaktadır. Türkiye nin enerjiye olan ihtiyacı ve İran ın dünyanın ikinci büyük doğalgaz rezervlerine sahip olması ister istemez bu karşılıklı işbirliği durumuna zemin hazırlamıştır. Daha ziyade doğalgaz alım ve satımı olarak tanımlayabileceğimiz bu işbirliği çerçevesinin genişletilmesi için yürütülen çalışmaların neticelendirilmesi her iki taraf için de önemli kazanımları beraberinde getirecektir. Ancak, gerek İran nükleer krizi gerekse ABD nin İran a yönelik tutum ve politikaları, NATO üyesi ve ABD müttefiki Türkiye yi zaman zaman bu hususta alacağı kararlarda ikilemde veya zor durumda bırakmaktadır. İki tarafı da karşısına almak istemeyen, aynı zamanda kendi ulusal çıkarlarını korumak isteyen Türkiye yi hassas diplomatik manevralar yapmaya yöneltmiştir. İran Türkiye enerji işbirliğinin önemi ve bu işbirliğinin kapsamının genişletilmesinin avantaj ve dezavantajlarına geçmeden önce, bu işbirliğinin ne zaman başladığı ve ivme kazandığını hatırlamamıza yardımcı olacak olan yakın geçmişi gözden geçirmemizde fayda vardır. 1979 İran İslam Devrimi sonrasında tamamen farklı iki yönetim sistemiyle yönetilmeye başlayan İran ve Türkiye arasındaki ilişkileri ve iki ülkenin birbirine karşı tutumlarını etkileyen temel bazı unsurlardan bahsetmek mümkündür. Özellikle, İran-Irak Savaşı sonrasında ticari anlamda Türkiye nin İran için önemi artmıştır. Diğer taraftan Avrupa ya açılan kapı olması münasebetiyle Türkiye nin coğrafi konumunun önemi, İran İslam Cumhuriyeti nin ideolojik yaklaşımına baskın gelmiştir. ABD nin tecrit politikalarıyla karşı karşıya olan İran ın dış dünya ile bağlantılarını sürdürmesinin zarureti düşünüldüğünde Türkiye nin İran için önemini anlamak zor değildir. Türkiye ye baktığımızda ise, her ne kadar İran ın ideolojik emellerini kendi ülkesine ihraç etmesinden ilk başta kaygı duymuş olsa da özellikle İran Irak Savaşı süresince ve sonrasında İran, Türkiye açısından oldukça önemli ve karlı bir pazar olmuştur. Diğer taraftan Türkiye nin enerjiye olan ihtiyacı ve İran ın enerji zengini bir ülke olması da Türkiye nin konuya pragmatik yaklaşmasına neden olmuştur. Kısacası farklı yönetim şekillerine ve zaman zaman aralarındaki siyasi uyuşmazlıklara rağmen, ekonomik ve siyasi bir 1

takım öncelikler iki ülke arasındaki ilişkilerin pragmatik bir çerçevede gelişmesine zemin hazırlamıştır. 1990 larda Sovyetlerin dağılmasıyla iki ülke arasında başlayan rekabet durumu da bir süre sonra yerini pragmatik politikalara bırakmış ve hem Türkiye hem İran, Orta Asya ve Kafkasya bölgesindeki hedeflerine ulaşabilmek için birbirleriyle işbirliği yapmak durumunda olduklarını fark etmişlerdir. Türkiye, Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetleri için Avrupa ya açılan en kısa ihracat rotasıyken, İran da Orta Asya dan Türkiye ye gelebilecek boru hatları ve muhtemel enerji transferi projelerini kolaylaştırabilecek bir konumdadır. Özellikle 2001 yılı sonrasında sürdürdükleri rekabetin kendilerinden ziyade üçüncü ülkelerin yararına sonuç doğurduğunu gören İran ve Türkiye, bu tutumlarını değiştirme yoluna gitmiş ve eski Sovyet Cumhuriyetlerinden kar elde edebilmek için birbirlerine engel teşkil edebilecek girişimlerden sakınma yolunu seçmişlerdir 1. Türkiye nin Enerji Politikası Çerçevesindeki Temel Hedef ve Öncelikleri Türkiye nin enerji alanındaki girişimlerini anlayabilmek için öncelikle Türkiye nin enerji politikasındaki temel hedeflerine bakmak gerekir. Bu amaçları kısaca aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür 2 : - İçeride artan enerji talebini sürdürülebilir bir şekilde karşılamak - Tek bir kaynağa bağımlı olmamak için arz çeşitlendirmesini sağlamak - Enerji güvenliğini sağlamak - Ülkenin stratejik ve jeopolitik önemini arttıracağı mantığından hareketle doğu ve batı arasında enerji koridoru haline gelmek 1 Ticaret Müsteşarı Ahmet Noorani ile Görüşme, İran Büyükelçiliği, Ankara, 28 Şubat 2008 2 Daha ayrıntılı bilgi için bkz: T.C. Dışişleri Bakanlığı, Türkiye nin Enerji Stratejisi, Ocak 2008, http://www.mfa.gov.tr/data/dispolitika/turkiyenin_enerji_stratejisi_ocak2008.pdf (Erişim Tarihi: 27 Ağustos 2008), Brent Sasley, Turkey s Energy Politics in the Post-Cold War Era, Middle East Review of International Affairs, Vol: 2, No: 2, Aralık 1998 2

Burada hatırlatılması gereken husus; Türkiye nin jeopolitik konumu ve Rusya, Hazar Havzası, Orta Asya ve Ortadoğu ya yakınlığının bu bölgelerdeki enerji kaynaklarına erişimini kolaylaştırma ve yukarıda belirtilen amaçlara hizmet edebilme niteliğinde olduğudur. Enerji Kaynaklarının Merkezindeki Türkiye nin Jeopolitik Konumu 3 Türkiye İran Doğalgaz Antlaşması nın Arka Planı Türkiye İran arasındaki doğalgaz ticaretinin başlangıç noktası 1995 yılında iki ülke arasında imzalanan doğalgaz satış mutabakatıyla anılmaktadır. Bu mutabakatla beraber iki ülke arasında bir boru hattı inşa edilmesine karar verilmiştir. Bu mutabakat 8 Ağustos 1996 tarihinde NIGC İran ile Doğalgaz Alım ve Satım Antlaşması olarak imzalanmış ve bu antlaşma ile beraber İran, Türkiye ye yıllık 3 milyar metreküp doğalgaz temin etmeyi ve bu rakamı 2007 yılında 10 milyar metreküpe çıkarmayı taahhüt etmiştir 4. Antlaşmanın süresi yirmi beş yıl, başlama tarihi ise 2001 yılı olarak belirlenmiştir 5. Bu antlaşma çerçevesinde inşa 3 MFA Deputy Directorate General for Energy, Water and Environment, Turkey s Energy Strategy, Şubat 2008 kaynağından alınarak Türkçeleştirilmiştir. 4 Turkey Moving Forward with Iran Gas Deal, Boston Globe, 11 August 1996 5 BOTAŞ, NIGC İran ile Doğalgaz Alım Satım Antlaşması, 3

edilecek olan boru hattına ilişkin ise her ülke kendi topraklarındaki bölümün inşaatının yükümlülüğünü üstlenmiştir. Bahsi geçen antlaşma çerçevesinde doğalgaz teslimatları Aralık 2001 tarihinde başlamış ve günümüze kadar artarak devam etmiştir. O dönemde her ne kadar ABD, İran la yapılan bu antlaşmadan çok hoşnut olmamış olsa da iki nedenden dolayı bu işbirliğine karşı çıkmamıştır. Birincisi; bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya Cumhuriyetleri nin kendi ayaklarının üzerinde durmasını sağlayacak olan enerji ticaretinin gerçekleştiği Rus topraklarına alternatif bir rotanın ortaya çıkması ve Rus hâkimiyetinin bu alanda kırılması, ikincisi de müttefik Türkiye nin Rusya ya bağımlılığının azalması 6. ABD o tarihteki antlaşmaya çok karşı çıkmamış olsa bundan yaklaşık on bir yıl sonra Türkiye ve İran arasında imzalanacak olan doğalgaz mutabakatına oldukça sert bir tepki verecektir. Zira 13 Temmuz 2007 tarihinde imzalanan doğalgaz mutabakatı, İran nükleer krizinin en gergin dönemlerinden birinde imzalanmıştır. İran ı izole ederek uranyum zenginleştirme faaliyetlerinden vazgeçirme çabasında olan ABD ise böylesi bir dönemde Türkiye nin İran la bu kadar geniş kapsamlı bir mutabakat imzalamasına tepki göstermiştir 7. Çünkü Türkiye nin bu girişimi ABD nin izolasyon politikası ve yaptırım rejimini delebilme özelliği taşımaktaydı. *13 Temmuz 2007 Tarihli Doğalgaz Mutabakatı İki ülke arasında imzalanan mutabakat zaptına göre; İran ve Türkmen doğalgazı Türkiye üzerinden Avrupa ya taşınacak ve İran, 14 trilyon metreküp rezerve sahip Güney Pars bölgesindeki doğalgaz sahalarından üçünü ihalesiz olarak Türkiye ye verecek ve TPAO bu sahalarda yatırım yaparak sahaları geliştirecektir. Üretilmesi planlanan yaklaşık 20 milyar metreküplük doğalgazın -İran ın payı verildikten sonra- bir kısmı Türkiye nin iç tüketiminde kullanılmak üzere Ceyhan Limanı na getirilmesi, diğer kısmı da Türkiye-Avrupa Birliği Doğalgaz Hattı ndan (Nabucco) Avrupa ya taşınması planlanmıştır. http://www.botas.gov.tr/faliyetler/antlasmalar/iran.asp (Erişim Tarihi: 21 Ağustos 2008) 6 Mehmet Binay, İran Gazını Kim İstemiyor?, NTVMSNBC, http://www.ntvmsnbc.com/news/97371.asp (Erişim Tarihi: 19 Kasım 2008) 7 Doğalgaz Antlaşmasına ABD Karşı, Türkiye ve İran Kararlı Görünüyor, Radikal, 18 Temmuz 2007 4

Bu mutabakatın imzalanmasını takiben bir yıl içerisinde ilgili antlaşmanın imzalanması planlanmıştır. Ancak birkaç nedenden dolayı bir yılı aşkın devam eden müzakerelerin sonucunda antlaşma imzalama noktasına ulaşamamıştır. Bu durumu farklı birkaç nedenle açıklamaya çalışmak mümkündür. Bahsi geçen nedenlerin birincisi ve en önemlisi; İran la bu dönemde yapılacak olan antlaşmaya ABD nin tepkisidir. NATO üyesi ve ABD müttefiki olan Türkiye nin uzunca bir süre bu hususta baskı altında kalmış olması ve doğru zamanı beklemiş olması çok da realiteden uzak görünmemekteydi. Ancak oldukça önemli siyasi bir engel olarak niteleyebileceğimiz bu husus Türk resmi makamlarınca tekzip edilmiş ve antlaşmanın birtakım teknik nedenlerden dolayı uzadığına dikkat çekilmiştir 8. İran a göre ise kapsamlı bir antlaşma için uzun müzakerelere ihtiyaç olmasının antlaşmanın imzalanma sürecini uzatıyor olması gerçeğinin yanısıra ABD nin bu konu üzerindeki baskısı da anlaşmanın akdedilmesini geciktiren önemli faktörler arasında olmuştur 9. Tabii her ne kadar Rusya ya alternatif bir arz kaynağı olacak olması dolayısıyla birçok Avrupa Birliği ülkesinin sıcak baktığı bir girişim olsa da, İran nükleer krizi gibi bir konunun gündemde olması ve bu kriz çözümleninceye kadar İran la bu kadar önemli antlaşmaların akdedilmemesi gerektiğini savunan bazı Avrupa Birliği ülkelerinin bu husustaki fikir aykırılıkları da sürece yansıyan nedenler arasında olabilir. Diğer taraftan İran ve Türk taraflarının da belirttiği üzere imzalanması planlanan antlaşma oldukça kapsamlıydı ve detaylı bir çalışmayı gerektirmekteydi. İki tarafın üzerinde anlaşamadığı hususların da süreci geciktiren nedenler arasında sayılması gerekir. Üzerinde anlaşmaya varılamamış olduğu söylenen teknik konuların ilki fiyat konusunda anlaşma sağlanamaması 10, ikincisi de İran ın mücbir sebepler durumunda doğalgaz akışının kesilebileceği şerhini antlaşmaya koymak istemesi ve Türkiye nin buna karşı çıkması şeklinde ifade edilmiştir 11. Ancak bu süre zarfında iki taraf arasındaki görüşmelerin aralıksız bir şekilde devam ettiği ve bir takım hususlarda mutabakata varıldığını da hatırlatmak gerekir. Üzerinde (İran la Doğalgaz Antlaşmasının İmzalanmaması Hususunda Türklerin دليل ترکها برای عدم انعقاد قرارداد گازی با ایران 8 Nedenleri), Aftab, 18 Ağustos 2008 (İran Türkiye Boru Hattı Projesi Başarısız Oldu), Aftab, 16 Ağustos پروژه ایجاد خط لوله ایران - ترکيه شکست خورد 9 2008 (İran ve Türkiye Arasındaki Yeni Doğalgaz Boru Hattı Konusunda عدم توافق ایران و ترکيه بر سر خط لوله گاز جدید 10 Uzlaşmaya Varılamaması), Farda News, 15 Ağustos 2008, http://www.fardanews.com/fa/pages/?cid=58106 (Erişim Tarihi: 4 Eylül,(2008 خواهان تغيير نظام قيمت گذاري گاز صادراتي ایران شد ترآيه (Türkiye İran ın İhraç Edilen Doğalgazına Uyguladığı Fiyat Politikasını Değiştirmesini İstedi), Fars News, 23 Ağustos 2008, http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8706010747 (Erişim Tarihi: 3 Eylül 2008) 11 Mahmut Gürer, İran ile Bitmeyen Pazarlık, http://www.emo.org.tr/resimler/ekler/a2cfe34fe6e4252_ek.pdf?dergi=531 (Erişim Tarihi: 27 Ağustos 2008) 5

uzlaşmaya varılan hususların bazıları; Türkiye nin yaklaşık 12 milyar dolarlık bir yatırım yapması, yaklaşık 1800 km uzunluğundaki bir boru hattının döşenmesi, daha önceki antlaşmalarda da olduğu gibi İran dan gelen gazın re-export edilmemesi (başka ülkelere satılamaması) ve antlaşma süresinin 2023 yılına kadar olması ve sürenin sonunda koşulların yeniden gözden geçirilmesi 12. İran ve Türkiye heyetleri arasında bir yılı aşkın yapılan görüşmeler sırasında birçok değişikliğin gerçekleştiği ve birçok konuda mutabakata varıldığı söylenebilir. Hatta 14 Ağustos 2008 tarihinde İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad ın Türkiye ziyareti sırasında bu antlaşmanın imzalanması beklenmiş ancak bu gelişme gerçekleşmemiştir. Çoğu yoruma göre antlaşmanın imzalanmasını ABD muhalefeti engellemişti, kimilerine göre ise bu antlaşmanın imzalanması çok zordu. Ancak yapılan yorumlara cevaben Türkiye Enerji Bakanı Hilmi Güler in Biz bağımsız bir ülkeyiz. Ülkemizin çıkarlarını korumak zorundayız. 15 gün içinde İran'a gideceğiz. Dışişleri Bakanı Babacan da olacak. 1 ay içinde çalışmaları sonuçlandırmaya çalışacağız benzeri açıklamaları 13 yakın bir tarihte beklenen antlaşmanın imzalanması veya antlaşmaya dair önemli adımların atılması hususunda olumlu sinyaller vermiştir 14. Diğer taraftan Ahmedinejad ın ziyareti sırasında beklenen antlaşma imzalanmamış olsa da daha önceden kış aylarındaki muhtemel kesinti durumlarını çözümlemek adına yapılması kararlaştırılan alternatif boru hattıyla ilgili son görüşmelerin tamamlandığı ve bu hususta gerekli uzlaşmanın sağlandığı söylenmekteydi 15. 12 Ibid. 13 İran Türkiye Doğalgaz Antlaşması Bir Aya Kadar Sonuçlanacaktır, IRNA, 18 Ağustos 2008 http://www2.irna.ir/tr/news/view/line-112/0808181649151950.htm (Erişim Tarihi: 27 Ağustos 2008) (Tahran Ankara Arasındaki Mutabakat Zaptı İmza, تفاهم نامه گازی تهران - ا نکارا به مرحله امضا نزدیک شده است 14 Aşamasına Yaklaşmak Üzere), IRINN, 29 Ağustos 2008, http://www.irinn.ir/default.aspx?tabid=15&nid=98878 (Erişim Tarihi: 30 Ağustos 2008) (Bu sene Kış Ayında Türkiye ye Doğalgaz İhracatı روند صادرات گاز ایران به ترکيه در زمستان امسال عادی خواهد بود 15 Normal bir Seyir İzleyecektir), Shana, 5 Temmuz 2008, http://www.shana.ir/131640-fa.html (Erişim Tarihi: 5 Eylül 2008), امسال گاز بيشتری به ترکيه صادر می کنيم زمستان (Bu Sene Kış Ayında Türkiye ye İhraç Edilecek Olan Doğalgaz Miktarı Daha Fazla Olacaktır), Naft Times, 29 Haziran 2008, امضا 2008), http://www.nafttimes.com/index.php?mod=article&cat=gas&article=2796 (Erişim Tarihi: 3 Eylül (Türkiye ile Enerji Antlaşmasının İmzalanmaması Hususunda پاسخ احمدی نژاد در باره نشدن قرارداد انرژی با ترکيه Ahmedinejad ın Yanıtı), Agahsazi, 16 Ağustos 2008, http://www.agahsazi.com/article.asp?id=526&cat=4 (Erişim Tarihi: 2 Eylül 2008), قطع صادرات گاز به ترکيه هرگز حتی زمستان (Türkiye ye Doğlagaz İhracatı Hiçbir Zaman Kesilmeyecek, Hatta Kış Ayında Bile), Iran Petro, 28 Haziran 2008, http://www.irpetro.com/newsdetail-257- fa.html (Erişim Tarihi: 1 Eylül 2008), İsmail Altunsoy, Ahmedinejad, kışın doğalgaz krizini bitirecek boru hattına imzaya geliyor, Zaman, 6 Ağustos 2008 6

Ağustos ayında imzalanması beklenen antlaşma imzalanmamış olsa da, 17 Kasım 2008 tarihinde imzalanacak olan ikinci bir mutabakat zaptı, bir yılı aşkın süredir devam eden müzakereler neticesinde önemli hususlarda uzlaşmaya varıldığının ve antlaşmaya giden engellerin birer birer ortadan kaldırılmaya başlandığının habercisi olacaktır. İmzalanan Mutabakatın Türkiye Açısından Önemi 16 2007 yılında imzalanan mutabakatın hayata geçmesi durumunda İran ve Türkmenistan doğalgazları sayesinde Türkiye, iç tüketiminde kullanılacak olan enerji miktarının önemli bir kısmını güvence altına alabilecektir. Diğer taraftan bizzat sahada bulunarak üretim yapma fırsatına sahip olacak olan Türkiye ye belirli oranda bir pay ödenecek ve Türkiye kendi topraklarından geçecek olan doğalgazın transit ücretlerinden de ek bir gelir elde etmiş olacaktır. Aynı zamanda Türkiye nin bizzat sahada bulunması, teknik anlamda meydana gelebilecek sıkıntıların giderilmesi veyahut önlenmesi anlamında da önemlidir. Zira zengin enerji kaynaklarına sahip olan İran ın yıllarca yaptırımlar altında yaşaması nedeniyle günümüz şartlarına cevap verecek kadar modern ve yeterli bir altyapıya sahip olmadığı ve bu durumun özellikle kış aylarında bir takım teknik aksaklıklara neden olduğu bilinmektedir. Nitekim geçtiğimiz kış ayında benzer bir sorun İran ve Türkiye arasında yaşanmış ve kışın en sert geçtiği günlerde İran dan gelen doğalgazın kesilmesi Türkiye yi zor durumda bırakmıştır 17. Son olarak Türkiye imzalanması planlanan bu antlaşma sayesinde; enerjiye bağımlılığı her geçen gün artan Avrupa için stratejik bir enerji koridoruna dönüşecektir 18 ki bu durum hiç şüphesiz Türkiye nin Avrupa Birliği üyelik müzakereleri sırasındaki elini de güçlendirecektir. 16 Bu konuyla ilgili ayrıca bkz: Erkan Doğan, Turkey s Iran Card: Energy Cooperation in American and Russian Vortex, Naval Postgradute School, Monterey, California, Haziran 2004 17 Arzu Celalifer, İran Türkiye Doğalgaz Kesintisi Sorunu, Journal of Turkish Weekly, 5 Ocak 2007, http://www.turkishweekly.net/turkce/yazarlar.php?type=13&id=218 (Erişim Tarihi: 5 Eylül 2008), İlgili haberler سرگيری صدور گاز ایران به 2008, (İran Doğalgazı Türkiye ye Gitmedi), Aftab, 14 Ocak گاز ایران به ترکيه نرفت bkz: için 2008, (İran Doğalgazı Türkiye ye Gönderilmeye Başlandı), Radio Farda, 27 Ocak از ترکيه http://www.radiofarda.com/article/2008/01/27/f3_gas_turkey.html (Erişim Tarihi: 28 Temmuz 2008), İran Doğalgazı Kesti, Radikal, 4 Ocak 2007, İran Doğalgazı Kesti, Hürriyet, 7 Ocak 2008, Maghalat- (Türkiye de Enerji Teminine İlişkin Nasıl Bir Strateji İzlenmekte?), استراتژی تامين انرژی در ترکيه چيست 18 e Elmi-e İran, 8 Mart 2008, http://www.articles.ir/article1920.aspx (Erişim Tarihi: 28 Ağustos 2008) 7

Bu antlaşma ışığında Avrupa ya aktarılacak olan enerji ile beraber, Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkilerin de iyiye gitme ihtimalini de değerlendirmek gerekir. Zira 2002 yılında İran ve Avrupa Birliği arasında enerji üzerine bir çalışma grubu toplanmış ve Avrupa Birliği pazarının İran ve İran ürünlerine açılması karşılığında Avrupa Birliği de İran ın kendisine uzun vadeli güvenli bir enerji sağlayıcısı olabilmesi ihtimalini değerlendirmişti 19. O sıralarda Avrupa Birliği için, İran gazının Avrupa ya taşınmasında Türkiye ve Yunanistan önem arz etmekteydi 20. Nitekim Şubat 2003 tarihinde Türkiye ve Yunanistan arasında İran / Azerbaycan doğalgazını transfer etmek maksadıyla boru hattı inşaatı antlaşması imzalanmıştır 21. Güney Avrupa Gaz Ringi Projesi nin bir sonraki aşaması olan ve Türkiye- Yunanistan Doğalgaz Boru Hattı nın Adriyatik deniz geçişi ile İtalya ya uzatılmasını kapsayan projeyle ilgili olarak BOTAŞ, DEPA ve İtalya dan EDISON şirketleri arasında 4 Ekim 2002 tarihinde de bir mutabakat zaptı imzalanmıştır. 31 Ocak 2007 tarihinde de İtalyan ve Yunan hükümet temsilcileri Atina da Yunanistan-İtalya bağlantı hattının inşasına ilişkin resmi anlaşmayı imzalamışlardır 22. Kısacası, Yunanistan ve Türkiye arasında bu alanda başlayan bir işbirliği hâlihazırda mevcuttu ve bunu geliştirmek Avrupa Birliği için daha kolay ve uygun olacaktır. Dolayısıyla Yunanistan ve Türkiye nin de bu projeye dâhil olmaları durumunda bu alandaki işbirliğinin diğer alanları da etkilemesi ihtimali olabileceği gibi Türkiye nin üyelik müzakerelerine olumlu katkı sağlaması da muhtemeldir. İran la yapılacak böylesi bir antlaşma Türkiye nin arz çeşitlendirmesini sağlayabileceği gibi, Rusya dan alınan doğalgaz hususunda Rusya nın daha uzlaşmacı bir tavır içerisine girmesine de vesile olabilir ki bu durum da Türkiye nin yararına olacaktır. 19 EU-Iran: Development of Energy Cooperation, European Report, European Information Service, 26 Ekim 2002 20 Erkan Doğan, Turkey s Iran Card, s. 54-55 21 TC ile Yunanistan Cumhuriyeti Arasında Türkiye-Yunanistan Gaz Bağlantısının Gerçekleştirilmesi ve TC den Yunanistan Cumhuriyeti ne Doğalgaz Arzına İlişkin Antlaşma, Kanun No: 5040, Kabul Tarihi: 7.1.2004 22 Türkiye-Yunan Doğalgaz Hattı Açıldı, http://www.netbul.com/ekofinans/ekofinansdisp.asp?id=312108 (Erişim Tarihi: 27 Ağustos 2008), ayrıca bkz: گاز ایران را به ایتاليا و سویيس منتقل میآند ترآيه (Türkiye, İran Doğalgazını İtalya ve İsviçre ye Taşıyacak), Naft Times, 14 Şubat 2008, http://www.nafttimes.com/index.php?mod=article&cat=gas&article=1221 (Erişim Tarihi: 5 Eylül 2008) 8

Kısacası bu mutabakatın antlaşmaya dönüşmesi halinde Türkiye nin hem jeopolitik hem stratejik olarak önemli bir karta sahip olacağını söylemek mümkün. Diğer taraftan bu antlaşma, Türkiye nin enerji politikasındaki tüm önceliklere hizmet edebilecek niteliktedir. İmzalanan Mutabakatın İran Açısından Önemi İran petrol ve doğalgaz gelirlerine bağımlı bir ekonomiye sahip olduğundan bahsi geçen mutabakatın antlaşmaya dönüşmesi ve hayata geçirilmesi ile beraber güvenli ve iyi bir pazarı garantiye alacak ve ek bir gelir kaynağı elde etmiş olacaktır. Bu antlaşma ile beraber enerji kaynaklarının Avrupa ya transfer edilmesi durumunda ise İran hem ABD yaptırımlarını etkisiz kılma, hem Batı ile ilişkilerini aktif bir şekilde koruma hem de gelirlerini arttırma fırsatına sahip olacaktır ki bu durum İran ın hem siyasi hem ekonomik çıkarlarına hizmet edecektir. Diğer taraftan enerji konusunda İran, Orta Asya da Rusya ya alternatif bir ülke konumuna yükselmiştir. Bahsi geçen antlaşmanın hayata geçirilmesi durumunda İran boru hatları Orta Asya petrol ve doğalgaz ihracatı için elverişli bir rota olacaktır, bu durum da İran ın ekonomik ve siyasi hedeflerine hizmet etmekle kalmayacak, Batı ve İran arasında oluşturulacak böyle bir işbirliği bölgede güç dengeleri açısından oldukça faydalı olacaktır. Son olarak da Türkiye ile bu kadar önemli bir alanda imzalanacak olan bir antlaşmanın iki ülke arasındaki diğer işbirliği alanlarına da zemin hazırlayabileceği söylenebilir. Bu da ABD nin izolasyon politikasını kırmaya ve dış dünya ile ilişkilerini geliştirme peşinde olan İran için avantajlı bir durumdur. Antlaşmanın Avrupa Birliği Açısından Önemi Bu antlaşmanın gerçekleşmesine Avrupa Birliği nin de bazı nedenlerden dolayı sıcak baktığını söylemek mümkün. Her şeyden önce bu antlaşma ile beraber Avrupa ülkeleri için de enerji güvenliği ve kaynak çeşitlendirilmesinin sağlanması durumu söz konusu olacaktır. Hâlihazırda Rusya, Ukrayna üzerinden Batı Avrupa ya doğalgaz ihraç etmektedir. 1992 de Rusya nın, 9

Ukrayna ya akan gazı kesmesi sırasında Almanya oldukça zor bir durumda kalmıştır 23. Bu durum daha sonraki yıllarda da devam etmiş ve birçok Batı Avrupa ülkesinin zor durumda kalmasına neden olmuştur 24. Bu nedenle Avrupa ülkeleri de salt Rusya gazına bağımlı kalmak istememekte ve en kısa ve elverişli yol olan Türkiye üzerinden İran gazının da transfer edilmesini istemektedirler. Bu nedenle bahsi geçen projeye sıcak baktıklarını söylemek yanlış olmayacaktır 25. * 17 Kasım 2008 Tarihli Doğalgaz Mutabakatı Yukarıda da bahsedildiği üzere bir yılı aşkın devam eden müzakereler sonucunda ilk mutabakat zaptı sonucunda imzalanması beklenen antlaşma imzalanmamış ancak, 17 Kasım 2008 tarihinde İran ve Türkiye arasında ikinci önemli mutabakat zaptı imzalanmıştır. Bu mutabakata göre aşağıdaki hususlar üzerinde fikir birliği sağlanmıştır 26 : - Türkiye, daha önceki mutabakatta sözü geçen Güney Pars ın 22, 23 ve 24. fazlarında yaklaşık 12 milyar dolarlık bir yatırım yapacak ve buradaki doğalgaz sahalarının geliştirilmesinde ortak olacak, - Bu fazlardan çıkarılacak doğalgazın % 50 si Türkiye satılacak, kalan kısmı ise Türkiye rotası üzerinden Avrupa ya ihraç edilecek, - Türkmenistan doğalgazı İran üzerinden Türkiye ye taşınacak. 23 Elmar Guseinov, Russian Gas Delivers to Germany Disrupted, Russian Press Digest, 20 Ekim 1992 24 Russia Plays the Oil Card with a Divided Europe, Global Envision, 30 Mayıs 2007, http://www.globalenvision.org/library/8/1633 (Erişim Tarihi: 27 Ağustos 2008) (Türkiye Topraklarından Avrupa ya Doğalgaz Transfer تفاهم نامه انتقال گاز ایران به اروپا از خاک ترکيه امضا شد 25 Edilmesine İlişkin Mutabakat İmzalandı), Pars Special Economic Energy Zone, 14 Temmuz 2007, http://www.pseez.ir/1649-en.html (Erişim Tarihi: 4 Eylül 2008), ایران : فرصتی برای اروپا تهدیدی برای روسيه گاز (İran Doğalgazı: Avrupa için Bir Fırsat, Rusya için Bir Tehdit), Naft Times, 18 Ağustos 2007, http://www.nafttimes.com/index.php?mod=article&cat=gas&article=46 (Erişim Tarihi: 5 Eylül 2008) (Türkiye nin İran la Mutabakatını Gerçekleştirmek, سرمایه گذاری 12 ميليارد دلاری ترکيه برای اجرای تفاهمنامه با ایران 26 için Yapacağı 12 Milyar Dolarlık Yatırım), Shana, 18 Kasım 2008, http://www.shana.ir/newsprint.aspx?lang=fa&newsid=136178 (Erişim Tarihi: 18 Kasım 2008) 10

Bu mutabakatın hayata geçirilmesi durumunda yıllık 35 milyar metreküp İran doğalgazının Türkiye üzerinden Avrupa ya taşınması planlanmaktadır 27 ki bu durum hem Türkiye hem Avrupa ülkeleri, hem de İran açısından önem arz etmektedir. İranlı yetkililerden alınan bilgilere göre hâlihazırda uluslararası transit kuralları üzerinde mutabakata varılmış ve önümüzdeki dönemde yapılacak incelemeler ve görüşmeler sonucunda tarafların paylarının ne kadar olacağı hususu saptanacaktır. İki ülke arasındaki doğalgaz buy-back fiyatları, bahsi geçen fazlar ve yeni boru hattı için yatırımın ne şekilde gerçekleştirileceği hususları ise oluşturulacak ortak bir komisyonunun incelemeleri sonucunda kararlaştırılacaktır. Türkiye nin bu proje için ayıracağı kaynağın yaklaşık 12 milyar dolar olması bekleniyor. Bu meblağın 8 milyar doları üç fazın geliştirilmesi çalışmalarına, kalan 4 milyarın ise yeni yapılacak olan 2000 km lik boru hattının inşaatı için kullanılması hesaplanıyor 28. Türkiye bu yatırımla beraber Güney Pars Asalouyeh deki doğalgaz projesine ortak olmuş olacaktır. Bu bölgeden çıkarılacak günlük doğalgaz oranının 110 milyon metreküp olması ve bunun 50 milyon metreküpünün Türkiye ye satılması, kalan 60 milyon metreküpünün ise Türkiye üzerinden transit olarak Avrupa ya taşınması planlanmıştır. Kısacası günlük ihtiyacı 140 milyon metreküp olan Türkiye için bu mutabakatın hayata geçirilmesi önem arz etmektedir. Bu mutabakatın öncekinden farkı, daha kapsamlı olması, teknik konuların mutabakata dâhil edilmiş olması ve daha da önemlisi bahsi geçen üç fazdan çıkarılacak doğalgazdan Türkiye ye satılacak oranın arttırılmış olmasıdır. Önceki mutabakat zaptı bir niyet bildirimi mahiyetindeyken, bu mutabakatla beraber projenin temeli atılmış ve somut bir çerçeve belirlenmiştir. Tarafların açıklamalarına göre ise bir yıl zarfında hayata geçirilmesi planlanmaktadır. Mutabakatı), (İran Türkiye Arasında İmzalanan Doğalgaz İşbirliği امضای تفاهمنامه همکاری گازی ميان ایران و ترکيه 27 Shana, 18 Kasım 2008, http://www.shana.ir/newsprint.aspx?lang=fa&newsid=136175 (Erişim Tarihi: 18 Kasım 2008) (İran ın Avrupa ya Yıllık 35 Milyar m3 Doğalgaz İhraç برنامه ایران برای صادرات سالانه 35 ميليارد متر مکعب گاز به اروپا 28 Etme Planı), Shana, 18 Kasım 2008, www.shana.ir/newsprint.aspx?lang=fa&newsid=136205 11

* Türkiye nin İran Doğalgazına Yönelmesinin Nedenleri Yukarıda da bahsedildiği üzere Türkiye nin enerji politikasındaki birinci önceliği; enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesidir. Bu nedenle Rusya doğalgazına ilave olarak İran doğalgazının satın alınması Türkiye nin bu doğrultudaki amacına hizmet etmektedir. Zira mevcut durumda Rusya dan sonra İran, Türkiye nin ikinci önemli doğalgaz tedarikçisi konumundadır. Tablo 1: Türkiye nin Doğalgaz Alım Miktarları 2001 2008 (milyon m3) 29 İran Rusya Federasyonu Batı Hattı Rusya Federasyonu Mavi Akım Azerbaycan 2001 115 10,931 - - 2002 669 11,603 - - 2003 3,520 11,422 1,252-2004 3,558 11,106 3,238-2005 4,322 12,857 4,969-2006 5,691 12,246 7,403-2007 6,158 13,799 9,346 1,279 2008 1,866 6,999 5,348 2,214 Türkiye nin İran doğalgazını tercih etmesinin ardındaki ikinci ve önemli nedenlerinden bir diğeri ise; enerji arzının güvenliğinin sağlanması hedefinin gerçekleştirilmesidir. Artan nüfusu ve artan enerji ihtiyacı göz önünde bulundurulduğunda Türkiye nin enerji güvenliğini 29 BOTAŞ, Yıllar İtibariyle Doğalgaz ve LNG Alım Miktarları, http://www.botas.gov.tr/faliyetler/dg_ttt.asp (Erişim Tarihi: 26 Ağustos 2008) 12

sağlaması adına stratejik ortaklıklar ve işbirliği alanları yaratmasının zarureti de net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Bu çerçevede, İran sahip olduğu zengin enerji rezervleriyle gelecekteki talebin karşılanabileceği uygun bir pazar konumundadır. Tablo 2: Doğalgaz Talep Tahmin ve Doğalgaz İhracat Miktarları (milyon Sm3) 30 Türkiye nin İran doğalgazına yönelmesinin üçüncü önemli nedeni ise zengin enerji kaynaklarına sahip olan İran la yapılacak olan işbirliğinin Türkiye nin enerji koridoru olma arzusuna hizmet edecek olmasıdır. Avrupa nın enerjiye aç bir bölge olduğu ve buradaki ülkelerin salt Rusya ya bağımlı kalmak istemedikleri gerçeği düşünülünce, ister istemez ikinci önemli enerji pazarı olan İran ın Avrupa tarafından göz ardı edilemeyeceği ve böylesi bir durumda en kısa rotanın da Türkiye olacağı söylenebilir. Böylece Türkiye hem içerideki enerji ihtiyacını karşılayabilecek, hem kendisi üzerinden geçecek olan boru hatlarından transit ücreti elde etmiş olacak, hem de doğu ve batı arasında köprü vazifesi görebilecek ve önemli bir stratejik kart elde edecektir 31. Türkiye nin İran doğalgazını tercih etmesini sağlayan dördüncü etken ise doğrudan gelmesi nedeniyle İran dan gelen doğalgaza ilave olarak transit ücreti ödenmiyor olmasıdır. Beşinci ve son neden de, diğer Ortadoğu ülkelerine nazaran İran ın Türkiye ile antlaşma konusunda daha istekli davranmış olmasıdır. Gerek ABD nin izolasyon politikası, gerekse 30 BOTAŞ, Doğalgaz Talep Tahmin ve Doğalgaz İhracat Miktarları, http://www.botas.gov.tr/dogalgaz/dg_arztaleb_sen.asp (Erişim Tarihi: 26 Ağustos 2008) 31 F. Stephen Larrabee Ian O. Lesser, Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty, (RAND Corporation: 2003) 13

ABD nin İran a uyguladığı yaptırım kararları dolayısıyla İran ın Batı ya açılma ve gelir kaynağı olan enerji kaynaklarını pazarlamaya gereksinimi vardır. Bu amaç için de Türkiye en uygun ülke konumundadır. İki tarafın bu karşılıklı bağımlılık ilişkisi ve karşılıklı çıkarları dolayısıyla Türkiye, İran doğalgazını tercih etme yoluna gitmiştir. * İran la Doğalgaz Antlaşması nı İmzalamasının Türkiye Açısından Dezavantajları Yukarıda da bahsedildiği üzere İran ve Türkiye arasında imzalanması planlanan böylesi kapsamlı bir antlaşma ABD nin İran politikalarıyla net bir çelişki içerisindedir. Her şeyden önce bu antlaşma İran a yönelik ABD nin uygulamakta olduğu yaptırımların daha da etkisiz hale gelmesine ve İran ı izole etme projesinin başarısız olmasına neden olacağından ABD tarafından desteklenmeyen hatta şiddetle karşı çıkılan bir girişimdir. Bu nedenle ABD Türkiye ilişkilerinin bu durumdan olumsuz etkileneceğini savunan bir kesimin varlığını hatırlamak gerekir. Her halükarda antlaşmanın imzalanmasına karar verilmesi durumunda bile hassas bir dengenin gözetilmesi gerektiğini söylemek yerinde olacaktır. Bu antlaşma hâlihazırda mevcut olan Türkmenistan İran Boru hattının sonraki aşamalarda geliştirilmesine zemin hazırlayabileceğinden bu bölgedeki ülkeler İran üzerinden geçecek olan alternatif bir boru hattına sahip olabilecektir. Bu durum da Rusya nın Orta Asya daki dominant özelliğini sarsacaktır. Diğer taraftan Türkiye ile Rusya arasındaki enerji ticareti de düşünülecek olursa her şekilde İran la rakip konumunda olacağı için bu antlaşma Rusya nın hoşnut olacağı bir gelişme olmayacaktır. Dolayısıyla bu antlaşmanın gerçekleşmesi ile beraber Rusya, Orta Asya devletleri üzerindeki nüfuzunu arttırma yoluna gidebilir. Orta Asya ve İran gazının da Avrupa ya taşınması durumu söz konusu olduğundan Rusya nın doğalgaz satışları da bu durumdan etkilenecektir. Kısacası bu durumun Türkiye Rusya ilişkilerini etkilemesi ihtimalinden bahsedilebilir. Ancak yukarıda da bahsedildiği üzere tam tersi etki yaratması ve ihracatının % 6 sini gerçekleştirdiği Türkiye yi kazanması için daha karlı teklifler sunma yoluna da sevk edebilir. 14

Değerlendirme İran Türkiye arasındaki ilişkilerin son dönemde artarak devam ediyor olmasında hiç şüphesiz iki ülke arasında enerji alanında yapılan işbirliğinin katkısı göz ardı edilemez. Zira hâlihazırda yaklaşık sekiz milyar dolar olan ticaret hacminin çok büyük bir oranını enerji alım satımı oluşturmaktadır. Ancak enerji alanında yapılan bu işbirliğinin olumlu bir etki yarattığı ve diğer alanlardaki ticareti de etkilemeye başladığı söylenebilir. İmzalanması planlanan yeni doğalgaz antlaşması ile birlikte ise bu durum sadece ticaret hacmini etkilemeyecek, iki ülkenin siyasi ve bölgesel çıkarlarına da hizmet edecektir. Türkiye doğu ve batı arasındaki enerji koridoru olma özelliğine sahip olurken, İran da Batı ya açılan kapısını açık tutma ve dış dünya ile ilişkilerini geliştirme fırsatı bulacaktır. Bahsi geçen bu antlaşmanın mevcut ittifakları etkileme durumunu ise göz ardı etmemek gerekir. Zira şimdiki tabloda; Türkiye, ABD nin müttefiki ve Rusya ile enerji alanında işbirliği yapmaktadır. ABD nin İran la diplomatik ilişkileri bulunmamaktadır ve bu durum İran la Rusya arasındaki ilişkilerin iyi olmasına neden olmaktadır. Ancak bahsi geçen antlaşma hem ABD nin İran politikasını etkileme hem de Rusya nın bölgedeki tekelini kırma özelliğine sahiptir 32. Ancak en önemlisi bu antlaşma Türkiye nin hem ekonomik hem siyasi çıkarlarına hizmet etme potansiyelindedir. Uluslararası ilişkilerdeki dengelerin rahatlıkla değişebileceği gerçeği düşünülünce Türkiye nin ulusal çıkarlarını bu kadar yakından ilgilendiren bir adımı atarken ince hesaplar yapması ve diğer müttefiklerini karşısına almadan hareket etmesinin daha doğru olacağı söylenebilir. Bunu İran gazını Rusya ya karşı bir meydan okuma aracı olarak kullanmayarak ya da ABD ye bardağın dolu tarafını gösterme yoluna giderek yapması mümkün olabilir. Nitekim bu antlaşma ABD nin bir noktadaki çıkarlarına ters düşebilir, ancak Avrasya bölgesindeki Çin ve Rus nüfuzunun dengelenmesi açısından tam da ABD nin istediği bir amaca hizmet edecektir. Özellikle Rusya nın tekrar güç gösterisi yapmaya başladığı ve 32 Bkz: ایران : فرصتی برای اروپا تهدیدی برای روسيه گاز (İran Doğalgazı: Avrupa için Bir Fırsat, Rusya için Bir Tehdit), Naft Times, 18 Ağustos 2007, http://www.nafttimes.com/index.php?mod=article&cat=gas&article=46 (Erişim Tarihi: 5 Eylül 2008) 15

Çin in de sıkça adından söz ettirdiği bir dönemde Türkiye ve İran arasındaki antlaşma sayesinde bölge ülkelerine önemli bir alternatif sunulmuş olacaktır. Türkiye ve İran ın bu alandaki işbirliği bölgesel konulardaki diğer işbirliği alanlarını da etkileyebilme potansiyeline sahiptir. Diğer taraftan Türkiye ve İran arasındaki bu etkileşim İran daki reform sürecini de etkileyebilir ki bu da ABD nin çıkarlarına hizmet edecek bir ihtimal gibi görünmektedir. Kısacası başarılı bir diplomasi izlenmesi halinde Türkiye ve İran ın bu işbirliğinden elde edeceği kazanımların önemli olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Hem ekonomik hem siyasi olarak kazanımlar elde edecek olan Türkiye nin Avrupa Birliği ve bölge ülkeleri nezdindeki konumu da güçlenecektir. Öte yandan Batı ve İran arasındaki yakınlaşma çabalarında bu anlaşma kilit bir rol oynama potansiyeline sahiptir. 16