M fck Genelge No: 154- Vadeli İşlemler Piyasası Müdürlüğü İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI îstinye 80860 îstanbul Tel. : (0212) 298 21 00 Faks: (0212) 298 25 00 istanbul, 07 Ağustos 2001 Konu: İMKB Vadeli İşlemler Piyasası Teminat ve Pozisyon Limitlerine İlişkin Esaslar Sayın Üyemiz, İMKB Vadeli İşlemler Piyasasında nakit uzlaşma esasıyla işlem görecek olan dövize dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin teminat ve pozisyon limitleri esasları Ek'tedir. Konu hakkında bilgilerinizi ve gereğini rica ederim. Saygılarımla, İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI BAŞKANLIĞI Osman BİRSEN Başkan Ek: Vadeli İşlemler Piyasası'nın Teminat ve Pozisyon Limitleri Esasları SB/CAD/YB
VADELİ İŞLEMLER PİYASASI TEMİNAT VE POZİSYON LİMİTLERİ ESASLARİ I. DÖVİZ ÜZERİNE VADELİ İŞLEMLER TEMİNAT ORANLARI 1.1. TEMİNATLANDIRMA YÖNTEMİ 1.2. BAŞLANGIÇ TEMİNATI I.2.a. DÜZ POZİSYON TEMİNATI I.2.b. SPREAD (YAYILMA) TEMİNATI 1.3. SÜRDÜRME TEMİNATI II. POZİSYON LİMİTLERİ III. DİĞER KONULAR 111.1. KAR/ZARAR HESAPLAMA PERİYODU 111.2. RİSKLİ HESAP DURUMUNA GEÇİŞ/ÇIKIŞ ORANLARI IV. TEMİNATA KABUL EDİLECEK MENKUL KIYMETLER
L DÖVİZ ÜZERİNE VADELİ İŞLEMLER TEMİNAT ORANLARI I.L TEMİNATLANDIRMA YÖNTEMİ Teminat miktarı müşteri ve portföy hesaplarında sözleşme bazında teminatlandırma yöntemi ile sabit olarak hesaplanmaktadır. Aynı tür sözleşmenin iki ayrı vadesinde alınan uzun ve kısa pozisyonlar spread (yayılma pozisyonu) oluşturur ve daha düşük bir teminata tabi tutulur. Vadeli İşlemler Piyasasının doğal üyesi olan TCMB'nin, yaptığı işlemlerden dolayı teminat yükümlülüğü bulunmamaktadır. Hesap açtırmak için belirlenen, asgari bir kontrat alıp satmaya yetecek teminat tutarını (30 milyar TL) getirerek sistemde adlarına hesap açtıran şahıs ve kurumlardan alınacak teminat miktarları, aşağıdaki gibi belirlenmiştir. 1.2. BAŞLANGIÇ TEMİNATI I.2.a. DÜZ POZİSYON TEMİNATI Başlangıç teminat miktarı, dolar kuru vadeli fiyatlarının ifade ettiği faiz oranı kullanılarak 2 aylık teorik vadeli fiyat üzerinden hesaplanan sözleşme büyüklüğünün %20'si oranında sabit olarak belirlenmiştir. Bulunan meblağ küsüratlı ise 1 milyar TL ve katlarına yukarıya doğru yuvarlanır. Dolar spot kuru 1.321.746 TL, TL faiz oranı %81, dolar faiz oranı ise %6 olduğu kabul edilirse dolar kurunun 2 aylık teorik vadeli fiyatı 1.485.328 TL olarak bulunur. Bu varsayımlar altında herhangi bir vadeli sözleşme almak veya satmak için gerekli başlangıç teminatı 30 milyar TL olarak belirlenmiştir. Bu meblağ, 2 aylık teorik fiyat kullanılarak hesaplanan sözleşme büyüklüğünün % 16'sının altında kalır veya %24'ünün üzerine çıkarsa Borsa tarafından güncellenir. L2.b. SPREAD (YAYILMA) TEMİNATI Spread teminatı, spread'i oluşturan kontratların büyüklükleri arasındaki fark baz alınarak hesaplanır. Tüm spreadlere piyasada herhangi bir anda bulunabilecek en uzun spreadi (6 ay) oluşturan kontrat büyüklükleri arasındaki farkın %30'u oranında sabit teminat uygulanır. Bu tutar küsüratlı ise 1 milyar TL ve katlarına yukarıya doğru yuvarlanır. Spread teminatı Borsa tarafından başlangıç teminatı güncellendiği zaman güncellenir. Doların spot fiyatı 1.321.746 TL, TL ve dolar faizleri de sırasıyla %81 ve %6 seviyelerinde iken alınacak spread teminatı 15 milyar TL olacaktır. L3. SÜRDÜRME TEMİNATI Sürdürme teminatı, başlangıç teminatının %80'i olarak belirlenmiştir. Mevcut teminat, başlangıç teminatının %80'ine veya daha altına düşerse, hesap sahibine teminat tamamlama çağrısı yapılır. Başlangıç teminatının 30 milyar TL olduğu bir piyasada sürdürme teminatı 24 milyar TL'dir. Yatırımcı piyasada almış olduğu pozisyon neticesinde 6 milyar TL veya daha fazla zarar etmişse teminatını yeniden 30 milyar TL seviyesine çıkarmakla yükümlüdür. Sistemde mevcut başka bir teminat tamamlama çağrısı da nakit açığı olduğu durumda yapılır. Nakit teminat açığı yatırımcının elindeki pozisyonlardan elde ettiği zararın nakit teminat miktarını geçmesi durumunda ortaya çıkar. Toplam mevcut teminat sürdürme teminatı sınırlan içinde kaldığı için teminat başlangıç teminatı seviyesine tamamlatılmaz. Sadece nakit açığı kadar bir teminat tamamlama çağrısı çıkarılır. Hem nakit açığında hem de teminatın sürdürme teminatı seviyesinin altına düştüğü Teminatlama / 1
durumda çıkarılacak olan teminat tamamlama çağrısına nakit bazda cevap verilmesi zorunludur. Sözleşme Bazında Teminatlandırmaya Örnek: 1 Ağustos 2001 tarihi itibariyle piyasada 29 Ağustos 2001 ve 26 Eylül 2001 vadeli dolar kuru üzerine düzenlenmiş sözleşmeler bulunsun. Başlangıç teminatı 30 milyar TL, spread teminatı 15 milyar TL ve sürdürme teminatı %80 ise bu sözleşmelerin günler itibariyle fiyatları ile herhangi bir yatırımcının piyasada aldığı pozisyonlar ve bu pozisyonlardan elde ettiği kar/zarar aşağıdaki gibidir Tarih Ağustos-01 Eylül-01 Başlangıç Sürdürme Kar Mevcut Teminat Fiyat Pozisyon Fiyat Pozisyon Teminatı Teminatı Zarar Teminat Tamamlama 1 Ağu 1,380,000 1 1,440,000 0 30.0 24.0 0.0 30.0 0.0 1 Ağu 1,380,000 2 1,440,000 0 60.0 48.0 0.0 60.0 0.0 1 Ağu 1,380,000 2 1,440,000-1 45.0 36.0 0.0 45.0 0.0 2 Ağu 1,370,000 2 1,438,000-1 45.0 36.0-1.8 43.2 0.0 3 Ağu 1,350,000 2 1,435,000 -I 45.0 36.0-3.7 39.5 0.0 4 Ağu 1,330,000 2 1,433,000-1 45.0 36.0-3.8 35.7 9.3 5 Ağu 1,328,000 2 1,433,000-1 45.0 36.0-0.4 44.6 0.0 6 Ağu 1,323,000 1 1,430,000-1 15.0 12.0-0.2 44.4 0.0 s Yatınmcı 1 Ağustos 2001 tarihinde Ağustos 2001 vadeli 1 adet sözleşme almıştır. Bu işlem için 30 milyar TL yatırmıştır. ^ Aynı tarihte Ağustos 2001 vadeli 1 adet sözleşme daha almıştır. Bu işlem için 30 milyar TL daha yatırmıştır. ^ Yine aynı tarihte Eylül 2001 vadeli 1 adet sözleşme satmıştır. Bu işlem sonucu 1 adet spread oluşmuştur ve başlangıç teminatı 60 milyar TL'den 45 milyar TL'ye düşmüştür. Yatınmcı hesaptaki 15 milyar TL'lik fazla kısmı çekmiştir. s 2 Ağustos 2001 tarihinde yatınmcı uzlaşma fiyatı değiştiği için Ağustos 2001 vadeli sözleşmeden 2 milyar TL zarar ederken Eylül 2001 vadeli sözleşmeden 200 milyon TL kar etmiştir. Toplam zarar 1,8 milyar TL'dir. Mevcut teminat 45 milyar TL'den 43,2 milyar TL'ye düşmüştür. Teminat sürdürme teminatmın üzerinde kaldığı için teminat tamamlama çağrısı yapılmamıştır, v 3 Ağustos 2001 tarihinde yatınmcı Ağustos 2001 vadeli sözleşmeden 4 milyar TL zarar ederken Eylül 2001 vadeli sözleşmeden 300 milyon TL kar etmiştir. Toplam zarar 3,7 milyar TL'dir. Mevcut teminat 43,2 milyar TL'den 39,5 milyar TL'ye düşmüştür. Teminat sürdürme teminatının üzerinde kaldığı için teminat tamamlama çağrısı yapılmamıştır. ^ 4 Ağustos 2001 tarihinde yatınmcı Ağustos 2001 vadeli sözleşmeden 4 milyar TL zarar ederken Eylül 2001 vadeli sözleşmeden 200 milyon TL kar etmiştir. Toplam zarar 3,8 milyar TL'dir. Mevcut teminat 39,5 milyar TL'den 35,7 milyar TL'ye düşmüştür. Mevcut teminat sürdürme teminatının altında kaldığı için yatınmcıya teminat tamamlama çağnsı yapılmıştır. Yatınmcı 9,3 milyar TL getirerek mevcut teminatını başlangıç teminatı seviyesine çıkartmıştır. s 5 Ağustos 2001 tarihinde yatınmcı Ağustos 2001 vadeli sözleşmeden 400 milyon TL zarar ederken, Eylül 2001 vadeli sözleşmeden herhangi bir kar veya zaran olmamıştır. Toplam zarar 400 milyon TL'dir. Mevcut teminat 45 milyar TL'den 44,6 milyar TL'ye düşmüştür. * 6 Ağustos 2001 tarihinde yatırımcı 1 adet Ağustos 2001 vadeli sözleşmesi satarak bu vadedeki pozisyonunu 1 uzun'a indirgemiş, böylece başlangıç teminatı 30 milyar TL azalmıştır. Gün sonunda yatınmcı Ağustos 2001 vadeli sözleşmeden 500 milyon TL zarar ederken, Eylül 2001 vadeli sözleşmeden 300 milyon TL kar etmiştir. Toplam zarar 200 milyon TL'dir. Mevcut teminat 44,6 milyar TL'den 44,4 milyar TL'ye düşmüştür. Ancak başlangıç teminatı artık 15 milyar TL olduğu için yatırımcı 29,4 milyar TL fazla kısmı isterse çekebilir. II. POZİSYON LİMİTLERİ Vadeli İşlemler Piyasası sisteminde iki tür pozisyon limiti bulunmaktadır. Mutlak pozisyon limiti bir hesabın veya bir üyenin ilgili sözleşmenin açık pozisyon miktarından bağımsız olarak alabileceği toplam açık pozisyon sayısını ifade eder. Oransal pozisyon limiti ise bir hesabın veya bir üyenin mutlak pozisyon limiti aşıldıktan sonra ilgili sözleşmenin açık pozisyon miktarının belli bir oranı kadar açık pozisyona sahip olabileceğini gösterir. Mutlak pozisyon limiti 1000, hesap bazında oransal pozisyon limiti de %10 olarak belirlenmiştir. Üyelik kriterleri sıralamasında ilk beş kurum arasında yer alan üyelerin Teminatlama/ 2
pozisyon limitleri %20, diğer üyelerin pozisyon limitleri de %10 olarak tespit edilmiştir. III. DİĞER KONULAR 111.2. KAR/ZARAR HESAPLAMA PERİYODU Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, her 10 dakikada bir gerçekleşen işlemler dikkate alınarak belirlenecektir. 111.3. RİSKLİ HESAP DURUMUNA GEÇİŞ/ÇIKIŞ ORANLARI Eğer başlangıç teminatının mevcut teminat + kar/zarar tutarına oranı %100 veya daha fazla ise ilgili hesap riskli statüsünü kazanır. Emir girişi esnasında emrin riski arttırıcı veya azaltıcı olup olmadığına dair bir kontrol yapılmadığından ve sadece işlem sırasında bu kontrol yapıldığından riskli hesaplar sisteme pasif emir giremeyecekler; sadece aktif işlem yapabileceklerdir. Diğer taraftan, daha önce riskli konuma geçmiş hesaplarda söz konusu oran %90 veya daha aşağıya inmişse, hesap riskli statüsünden çıkarılır. Borsa Başkanı, kar/zarar hesaplama periyodunu ve riskli hesap durumuna geçiş/çıkış oranlarını gerektiğinde değiştirebilir. IV. TEMİNATA KABUL EDİLECEK MENKUL KIYMETLER İşlem karşılığı olarak yatırılacak teminatların takibi ve sözkonusu teminatların İMKB Vadeli İşlemler Alım Satım Sistemi'ne iletilmesi İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) tarafından gerçekleştirilir. Teminata kabul edilecek kıymetlerin içeriği ve toplam teminat içindeki minimum ve maksimum oranlan aşağıdaki gibidir: Teminat türleri Min. oranı Maks, Oran Değerleme katsayısı NaÜt %M %m '-''M'rılMr ; J. Nakit Dışı % 0 '" i w Dövize Endeksli Tahvil % 0 life «Sil OM Döviz % 0 mı ü %9S Teminata kabul edilebilecek kıymetler nakit ve nakit dışı olarak ikiye ayrılmaktadır. Nakit teminat olarak sadece Türk Lirası kabul edilmektedir. Nakit dışı teminatlar ise dövize endeksli tahvil ve döviz olabilmektedir. Teminata kabul edilen nakit dışı kıymetler her gün Takasbank tarafından değerlenecektir. Dövize endeksli tahviller TCMB'nin Resmi Gazete'de ilan ettiği alış fiyatından, döviz cinsi teminatlar ise TCMB döviz alış kurundan değerlenecektir. İtfasına 5 iş günü kalan dövize endeksli tahviller teminata kabul edilmez. Nakit dışı teminat olarak getirilen dövize endeksli tahvillerin arasında itfasına 5 işgününden az zaman kalmış tahvil varsa ilgili üyelere elektronik ortamda, kıymetlerin değiştirilmesi için uyan mesajı gönderilir. İtfaya konu tahviller yapılan uyanya rağmen değiştirilmedikleri takdirde, müşterinin talimatına ihtiyaç duyulmaksızm itfa günü nakit dışı teminattan düşülerek TL'ye çevrilir ve aynı hesaba TL olarak aktanlır. Takasbank tarafından Vadeli İşlemler Piyasası sistemine iletilecek teminatlar için minimum nakit oranı ve maksimum nakit dışı oranı kontrolü yapılacaktır. Teminat yatırma ve çekme işlemleri sırasında, İMKB Vadeli İşlemler Alım-Satım Sistemi ve Takasbank sistemi tarafından gerekli kontroller yapılacaktır. Diğer taraftan, Vadeli İşlemler Piyasası'nda yapılan işlemler sonucu yukandaki tabloda yer alan minimum Teminatlama/ 3
nakit-maksimum nakit dışı teminat kompozisyonunun değişmesi ve nakit tutarın toplam teminatın % 30'unun altma düşmesi mümkündür. Örneğin, %30-%70 kuralına uygun olarak 30 milyar TL nakit, 70 milyar TL nakit dışı teminat yatıran bir yatınmcı yaptığı işlemler sonucu 10 milyar TL zarar ediyorsa, bu zarar gün sonunda nakit teminatından düşülecektir. Bu durumda, hesaptaki 90 milyar TL'lik (20 milyar TL nakit+70 milyar TL nakit dışı teminat) teminat toplamı sürdürme teminatının üzerinde olduğundan teminat tamamlama çağasına tabi olmayacaktır. Başlangıçta aranan %30-%70 nakit-nakit dışı teminat kompozisyonu bozulmuş olmasına rağmen işlemlerine devam etmesine izin verilecektir. Örnek 1: 1. Günün başında bir yatınmcının başlangıç teminatı 90 milyar TL olan bir işlem yapabilmek için 30 milyar TL nakit, 170 milyar TL değerinde nakit dışı teminat getirmiştir. Takasbank %30- %70 oranlarını dikkate alarak işlem sistemine 30 milyar TL nakit ve 70 milyar TL nakit dışı kompozisyonunu bildirecektir. 100 milyar TL'lik nakit dışı teminatlar Takasbank sisteminde saklanacak ve yeni nakit girişi yapılmadığı sürece İMKB'ye iletilmeyecektir. 2. Nakit dışı teminatlar %10 değer kazanmıştır. Bu durumda İMKB sistemine yeni bir bilgi gönderilmemekte, 170 milyar TL'lik nakit dışı teminatların değeri 187 milyar TL'ye yükselmektedir. Yeni nakit girişi olmadığından değeri artan kısım Takasbank sisteminde tutulmaktadır. İşlemler Başlangıç Teminatı Bildirilmeyen Nakit Dışı Teminat Nakit Teminat Nakit Dışı Teminat İMKB Toplam Teminat Bulunması Gerekli Minimum Nakit (%30) Toplam Teminat içinde Nakite Göre Bulunabilecek Maksimum Nakit Dışı (%70) 1 90 100 30 70 100 27 70 2 90 117 30 70 100 27 70 3 90 70 50 117 167 27 117 4 127 95 50 117 167 38,1 117 5 127 63 50 117 167 38,1 117 6 127 3 50 117 167 38,1 117 7 127 0 50 108 158 38,1 117 8 127 0 50 80 130 38,1 117 9 127 0 50 80 130 38,1 117 3. 20 milyar TL nakit yatınlmıştır. Bu yatırma işlemi sonucu Takasbank sisteminde tutulan nakit dışı teminatlardan 47 milyar TL daha İMKB sistemine bildirilmektedir. Çünkü 20 milyar TL'lik nakit teminat yatmlması halinde %30-%70 nakit-nakit dışı kompozisyonunu sağlayan ve 50 milyar TL nakde karşılık gelen nakit dışı tutarı 117 milyar TL'dir. 4. Başlangıç teminatı 127 milyar TL'ye yükselmiş ve 25 milyar TL nakit dışı teminat yatınlmıştır. Yeni yatınlan kısım İMKB sistemine bildirilmeyecektir. 5. Nakit dışı teminatlar %15 değer kaybetmiştir. Takasbank sistemindeki nakit dışı teminatlar güncellenecek, İMKB sistemindeki teminatlarda bir değişiklik yapılmayacaktır. 6. 60 milyar TL değerinde nakit dışı çekilmek istenmektedir. Çekme işlemine izin verilecektir. 7. Teminatlardaki değerleme sonucu %10 değer düşüklüğü tespit edilmiştir. 120 milyar TL'lik nakit dışı teminatın değeri 108 milyar TL'ye inecektir. 12 milyar TL'lik değer düşüklüğünün 3 milyar TL'si Takasbank sisteminde tutulan ve İMKB'ye bildirilmeyen kısımdan, geriye kalan 9 milyar TL'lik kısım ise İMKB sistemindeki 117 milyar TL'lik kısımdan düşülecektir. Takasbank sisteminde tutulan ve İMKB sistemine bildirilmeyen teminatların değeri, toplam Teminatlama / 4 c A t ^
teminatların değerindeki düşüşten daha az olduğundan, İMKB sistemindeki teminatlarda da düzeltmeye gidilecektir. Bir önceki adımda 167 milyar TL olarak bildirilen toplam teminat tutan 158 milyar TL'ye inecektir. 8. 28 milyar TL daha nakit dışı çekilmek istenmektedir. Çekme işlemine izin verilecektir. 9. 5 milyar TL'lik nakit çekiş talebi gelmiştir. Teminat kompozisyonuna uygun olmasına rağmen bu istek reddedilecektir. Çünkü bulundurulması gerekli teminat tutarını gösteren Başlangıç Teminatı rakamı çekme işlemine izin vermemektedir. Örnek 2: 40 milyar TL'lik teminat tamamlama çağrısı bulunan bir hesaba ilişkin hareketler: İşlemler Başlangıç Teminatı Bildirilmeyen Nakit Dışı Teminat Nakit Teminat Nakit Dışı Teminat İMKB Toplam Teminat Bulunması Gerekli Minimum Nakit (%30) Toplam Teminat içinde Nakite Göre Bulunabilecek Maksimum Nakit Dışı (%70) 1 140 0 30 70 100 42 70 2 140 10 40 70 110 42 70 3 140 30 40 70 110 42 70 4 140 0 70 114 184 42 163 5 140 9 45 105 150 42 105 1. Teminat tamamlama çağrısını yerine getirmemiş hesaplar için nakit dışı teminatların değerlemesi yapılmamaktadır. Eğer teminat tamamlama çağrısı olmasaydı, diğer hesaplara ilişkin değerleme işlemi yapılırken yukarıdaki hesap için de değerleme yapılacaktı ve nakit dışı teminatların %20 değer kazandığı bir durumda teminatları %20 değer kazanacaktı. 70 milyar TL'lik nakit dışı teminatların değeri 14 milyar TL artışla 84 milyar TL olacaktı. Teminat tamamlama çağnsı yükümlülüğünü yerine getirmediği için yukarıdaki yatırımcının hesabına değerleme yapılmayacaktır. 2. 10 milyar TL nakit ve 10 milyar TL nakit dışı yatırılmıştır. Teminat tamamlama çağnsı sadece nakit olarak yatınlabileceğinden 10 milyar TL'lik nakit dışı teminat İMKB sistemine bildirilmemekte, sadece nakit teminat alanı güncelleştirilmektedir. 3. 20 milyar TL nakit dışı teminat yatınlmıştır. Yatırma işlemi İMKB sistemindeki bilgileri değiştirmeyecek, sadece Takasbank sisteminde tutulan ve bildirilmeyen nakit dışı teminat alam güncellenecektir. 4. 30 milyar TL nakit yatınlarak teminat tamamlama çağrısı nakit olarak yerine getirilmiştir. Bu durumda teminatlar değerlemeye tabi tutulacaktır. 1. aşamada bahsedilen 14 milyar TL'lik nakit dışı değer artışı İMKB sistemine gönderilecektir. %30-%70 nakit-nakit dışı kompozisyonu müsait olduğundan kısım kısım yatınlan nakit dışı teminatlar da Takasbank tarafından gönderilecektir. 5. 25 milyar TL'lik nakit çekiş talebi gelmiştir. Takasbank bu çekme işlemine izin verecek ancak İMKB sistemindeki nakit dışı teminat bilgisini de 114 milyar TL'den 105 milyar TL'ye indirecektir. Çünkü nakit dışı teminatların toplam teminat içindeki payı %70'in üzerine çıkamamaktadır. Teminatlama/ 5