ARZ GÜVENLİĞİNDE KOJENERASYONUN ÖNEMİ Ömer ÖZDEMİR TÜRKOTED Yönetim Kurulu Üyesi DGD Enerji/BURSA ICCI 2017 04 Mayıs 2017
GİRİŞ Türkiye de 1997 den başlayarak 2017 Şubatı na kadar doğal gazla elektrik üreten ve ticaretini yapan etkin şirketlerde Genel Müdür olarak görev yaparak yaşadığım tüm bilgi birikim ve tecrübelerimle bir sektör temsilcisi ve TÜRKOTED YK Üyesi olarak, Türkiye de arz güvenliğinde Kojenerasyonun önemini vurgulamaktan çok mutluyum ve gururluyum. Bu duygularla hepinizi saygı ile selamlıyorum.
3 KOJENERASYON VE TRİJENERASYON NEDİR? Kojenerasyonda, motor ya da gaz türbinlerinin egzoz gazlarının ısısı, sadece fabrikanın buhar veya sıcak su ihtiyacının karşılanması için kullanılmakta, bu ısının yaklaşık %95 i sömürülerek, elektrikle birlikte %90-92 arasında çevrim verimi sağlamaktadır. Kojenerasyon sistemlerinde, fabrikanın ihtiyacı olan elektriğin fazlası, elektrik sistemine,başka bir Tedarik Şirketine ya da istenirse serbest tüketicilere satılmaktadır.
4 KOJENERASYON Şekil 1- Tipik Kojenerasyon Çevrimi
5 Bir örnek vermek gerekirse: Sanayici elektriğini %30 verimle üretilen şebekeden alır ve ihtiyacı olduğu buharı %85 verimli brülörlü kazandan temin ederken, ülkemiz 156 birim enerji kaynağı kullanırken, elektrik ve ısı ihtiyacını kendi kuracağı bir kojenerasyon tesisinde aynı yakıtla ve eş zamanlı olarak üretirken, sadece 100 birim yakıt kullanır. Yani kojenerasoyn teknolojisinin sağladığı tasarruf (156-100)/156= 0.36 yani %36 kadar yakıt tasarrufu sağlar. Şekil 2 - Elektrik ve ısının ayrı ayrı üretilmesinde ve birlikte gereksinim duyulan yakıt miktarları
6 KOMBİNE ÇEVRİMLİ DOĞAL GAZ SANTRALLARI Endüstriyel kojenerasyonda fabrikanın ihtiyacı olan elektriğin gece/gündüz ve yaz/kış, yine fabrikanın ihtiyacı olan buhar veya sıcak su ile dengeli biçimde götürülmesi çok zor olduğu için, özellikle elektrik ihtiyacının çok, ısı ihtiyacının az olduğu günlerde veya mevsimlerde üretilebilir ısıyı havaya atmamak için sisteme bir de buhar türbini ilave edilerek çevrim randımanı yaz/kış maksimumda tutulur. Biz buna Kombine Çevrim Santrali diyoruz (Combined Cycle).
7 KOMBİNE ÇEVRİMLİ DOĞAL GAZ SANTRALLARI Esasında çevrim kelimesi bu santralların dizayn farkını pek de güzel ifade etmiyor. Buna, Kombine Çevrim, Kombine Kojenerasyon ya da Kojenerasyon Çevrimli Santrallar demek lazım. Şimdi bunların farkını görelim: Aşağıdaki şekilde Kojenerasyon ve Komine Çevrim Santralları nın farkını göreceksiniz: Şekil 3. Kojenerasyon ve Kombine Çevrim Tesislerinin şematik görünümü
8 Kombine çevrim santralı, kojenerasyon tesisinin buhar türbini ilaveli versiyonudur. Aşağıda turbo şekilde orta ölçekli bir kombine çevrim santralının şematik görünümünü görüyorsunuz. Şekil 4. Orta Ölçekli Kombine Çevrim Santralı
9 Yukarıda sistem şemasını gördüğümüz bu santralın şimdi bir de çevrim şemasına göz atalım: Şekil 5. 280 MW lık bir kombine çevrim santralının çevrim şeması
10 Böyle bir kombine çevrim santralının ekipman yerleşim şemasını da aşağıda görebiliriz: Şekil 6. Kombine Çevrim Santralı Dış Görünümü (tipik)
11 TRİJENERASYON Trijenerasyon ise, egzoz ısısından üretilen buhar enerjisi ile fabrikanın buhar ihtiyacı karşılanırken, artanı ile absorbsiyonlu soğutucularda (çiller) soğutma enerjisi elde etmektir. Yani tek yakıtla, hem elektrik, hem buhar hem de soğutma enerjilerini elde etmektir. Trijenerasyon sistemleri, Alışveriş Merkezlerinde, havaalanlarında, hastanelerde, otellerde, tatil köylerinde, bölgesel ısıtma ve soğutmada, üniversite yerleşkelerinde, gıda ve kimya endüstrilerinde yaygın bir şekilde kullanılmakta ve bu şekilde enerji tasarrufu maksimize edilmektedir.
12 Aşağıdaki şekilde, trijenerasyon örneği görülmektedir: Şekil 7. Trijenerasyon Teknolojisi ile Enerji Üretimi
13
ÜLKEMİZDE KOJENERASYONUN GELİŞMESİ Türkiye de Ortalama 50 yıldan beri enterkonnekte şebeke ile sanayicilerin, konutların ve ticarethanelerin elektrik ihtiyacı sağlanmaktadır. 1984 yılına kadar elektrik üretim, iletim ve dağıtım, o günkü ismiyle Türkiye Elektrik Kurumu nun elindeydi. 1984 te çıkartılan 3096 sayılı kanunla Cumhuriyetin kuruluşundan beri kamu kuruluşları tarafından üretilen elektriğin, özel sektör tarafından üretilmesine imkan verildi. Otoprodüktör dediğimiz, kendi fabrikasının elektriğini üreten ve fazlasını da şebekeye, yani TEDAŞ a satan tüzel kişilik, bu yasa ile hayat buldu. Bu yasaya göre çıkartılan 9799 sayılı Otoprodüktörlük Kararnamesi, özel sektör santrallerine kuruluş izni veren en büyük dayanaktır. 2013 yılında çıkartılan 6446 sayılı Elektrik Piyasası Yasası ile Otoprodüktörlük kaldırılmış, tüm otoprodüktörlere üretim şirketi lisansı verilmiştir. Yine aynı yasa ile, çevrim verimleri %80 in üzerinde olan kojenerasyon tesislerinin kurulması, kapasiteleri ne olursa olsun lisanstan muaf tutulmuştur. 14
15 ÜLKEMİZDE KOJENERASYONUN GELİŞMESİ Uygulama koşulları ve üretimler dikkate alındığında üç farklı Kojenerasyon tipi mevcuttur: 1) Endüstriyel Kojenerasyon 2) Isıtma-Soğutma Amaçlı Kojenerasyon (Trijenerasyon) 3) Tarımsal Kojenerasyon Endüstriyel Kojenerasyon, daha çok sanayi tesislerinin prosesleri için gerekli olan elektrik ve ısı enerjisinin karşılanmasında; Isıtma Soğutma Amaçlı Kojenerasyon toplu yaşam alanlarında (kampüs, hastane, toplu konutlar, oteller, havaalanları vb.); Tarımsal Kojenerasyon ise seracılık ve balık üretim çiftliklerinde yaygın şekilde uygulanmaktadır.
ÜLKEMİZDE KOJENERASYONUN GELİŞMESİ 16 gas turbine steam turbine Kaynak: Siemens Power Generation Web Page
ÜLKEMİZDE KOJENERASYONUN GELİŞMESİ 17 HRSG Kaynak: CMI Catalogue
18 ÜLKEMİZDE KOJENERASYONUN GELİŞMESİ Tek bir yakıt girdisi ile birden fazla enerji türünün eş zamanlı olarak birlikte üretildiği gaz motorlu kojenerasyon ve trijenerasyon santrallerinin endüstriyel ve sosyal tesislerde sayılarının gün geçtikçe artması, bu santrallerin Türkiye enerji piyasasındaki rolünü güçlendirmektedir. Ayrıca, %80 verimlilik koşulunu yerine getiren ve sadece kendi ihtiyaçları doğrultusunda doğal gazdan elektrik üretmek isteyen tesislere lisans muafiyeti getirilmesi, biyogaz motorlu kojenerasyon ve trijenerasyon santrallerinde üretilen elektrik enerjisinin şebekeye satışında yenilenebilir enerji kaynaklarını destekleme mekanizması (YEKDEM) tarafından sağlanan kilovatsaat başına 13,3 ABD Dolar sent fiyatlı alım garantisi teşviki, içten yanmalı gaz motoru tahrikli santrallerin karbon salınımının az olması, devreye girme sürelerinin hızlı olması ve geri ödeme sürelerinin kısalığı, kojenerasyon ve trijenerasyon santrallerinin son dönemlerde ilgi odağı haline gelmesini sağlamıştır.
ÜLKEMİZDE KOJENERASYON ile sağlanan tasarrufun sektörlere dağılımı 19 Çimento Sanayi % 45 Porselen ve Seramik Sanayi % 40 Demir-Çelik Metal Ana Sanayii % 35 Demir-Çelik Dışı Metal Ana Sanayii % 35 Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayii %25 Kimya-Petrol, Kauçuk ve Petrol Ürünleri Sanayii %25 Gıda Sanayii %20 Kağıt, Kağıt Ürünleri ve Basım Sanayii %20 Metal Eşya ve Makine -Teçhizat Sanayii % 10 Tablo 1- Kojenerasyonla Sağlanan Enerji Tasarrufunun Sektörlere Göre Dağılımı
20 NEDEN KOJENERASYON? Kojenerasyon, ısı ve elektriğin birlikte üretilebilmesi sayesinde yüksek verimi ve CO2 salınımını azaltmasıyla bir temiz enerji teknolojisidir. Özellikle Kyoto Protokolüne imza konulmasıyla birlikte, 2018 yılından itibaren Türkiye, Karbon salınımı konusunda kısıtlamaya gidecektir. Daha az karbon salınımıyla enerji üretim teknolojisi Kojenerasyon un önemi daha da artmaktadır.
21 NEDEN KOJENERASYON? Buhar ve elektiriğin ayrı ayrı üretim tesislerinde; 1 kwhe üretimi için= 500 gr CO2 / kwhe salınımı gerçekleşmektedir. Kojenerasyon tesisleri ürettiği 1kWh elektrik enerjisi karşılığı olmak üzere en az aynı miktarda ısı enerjisi üretmektedir. Bu ısı enerjisinin ayrı üretilmesi sonucunda yaklaşık olarak 250 gr CO2 / kwh salınılmaktadır. SONUÇ : 250 gr CO2 / kwh tasarruf
22 ÜRETİMDE ENERJİ VERİMLİLİĞİ Verim veya verimlilik nedir? Üretimde verimlilik, birim primer enerji kaynağından (doğal gaz, kömür, akaryakıt, biyogaz, biyokütle gibi) ne kadar sekonder enerji (elektrik, buhar, sıcak su ve mekanik enerji) elde edileceğidir. Formülü çok basittir. Yüzde verimlilik (ѵ) ise: Sekonder enerji miktarı - alınan (S) V (verim) = x 100 Primer enerji miktarı yakıtla verilen (P)
Verimli üretim de, belirli miktardaki enerji kaynağından olabildiğince yüksek miktarda sekonder enerji üretebilme sanatıdır, becerisidir. Teknoloji geliştikçe üretim verimi seviyeleri, yani oranları da artmaktadır. Mesela konvansiyonel kazanlara göre dizayn edilmiş linyit ve kömür santrallarında, elektrik üretim verimi %35 40 arasında değişirken, süper kritik santrallarda verim %44 48 arasında değişmektedir. Doğal gaz kombine çevrim santrallarında durum biraz farklıdır. Şimdi bu santralları farklı yapan özelliklere geleceğiz. Ayrıca dünyada enerji üretim ve tüketim konseptleri de kökünden değişmiştir. Elektrik enerjisinin kaynaklara yakın noktalarda üretilmesi ve binlerce kilometre uzaktaki tüketicilere taşınması modeli yerine, enerjinin tüketim kaynaklarına yakın noktalarda üretilerek, kayıpların azaltılması modelleri uygulamaya konulmuştur. Bu modelin adı, bölgesel üretim (decentralized production) olarak tanımlanmaktadır. Kojenerasyon, rüzgar ve akarsu santralleri, güneş enerjisi dönüşümü, bölgesel üretimin en iyi örneklerindendir. 23
24 Kojenerasyon Verim Hesabı Tebliği 18 Eylül 2014 ten bugüne «KOJENERASYON VE MİKROKOJENERASYON TESİSLERİNİN VERİMLİLİĞİNİN HESAPLANMASINA İLİŞKİN USUL VE ESASLAR HAKKINDA TEBLİĞ» ile birlikte yüksek verimli kojenerasyon tarifi açıktır. Böylece yüksek verimli kojenerasyon tarifinde Avrupa Birliğine üye ülkelerle Türkiye aynı teknik tariflerde birleşmektedir. Avrupa ile enerji entegrasyonuna girdiğimize göre elektrik ve ısı piyasalarındaki satınalma sözleşmelerinin bütünlüğü bakımından bu birlikteliğe uzun yıllardan beri ihtiyaç vardı. Bu tebliğ aynı zamanda lisanssız kurulan kojenerasyon tesislerinin yüksek verimli olup olmadığının değerlendirilmesi yönünden teknik bir referans olmaktadır.
25 Sektörün bugünkü geldiği noktada arz güvenliği bakışı ile KOJENERASYONUN ÖNEMİ 1. Endüstriyel kojenerasyonun kullanılan yakıt niteliğine, sürdürülebilirliğe tüketim tesisleri yanındaki elektrik enerjisi üretimi, buhar ısı ve soğutma özellikleri ile tercih edilebilirlik önemi, 2. Bölgesel Isıtma ve soğutma ve toplu konutların ısıtılması özelliği ile önem kazanmıştır.
Otoprodüktörlüğün kaldırılmasından sonra endüstriyel kojenerasyonun durumu 6446 sayılı Yeni Enerji Piyasası Kanunu ile otoprodüktörlük sektörü, «Elektrik Üretimi»ne çevrilmiştir ki halen daha önce kullandıkları, fabrikada kullandıkları elektriğe göre otoprodüktörlerin üretim şirketlerine nazaran ayrıcalığı da ortadan kalkmıştır. En önemli kazanç arz güvenliğinde fabrikanın ya da tesisin sürdürülebilir prosese katkısıdır. Kojenerasyon tesisleri, normal üretim şirketleri gibi, elektrik üretimlerini Bölge Elektrik Dağıtım sistemine vermekteler, kendi ihtiyaçlarını bu sistemden geri alarak, sistemin normal ensütriyel tüketicilere uyguladığı pay, vergi ve harçlara maruz kalmaktadırlar. Kojenerasyon tesisinde üretilen buhar veya sıcak su, komşu endüstriyel tesislere veya toplu konutlara, ikili anlaşmalarla satılabilmektedir. 26
27 Bölgesel Isıtma ve soğutma ve toplu konutların ısıtılması Kojenerasyon bazlı Bölgesel Isıtma Sistemleri bütün dünyada, ülkeye kazandırdıkları enerji tasarrufu oranında teşvik edilmektedir. Türkiye de, 2012 yılında çıkan KHK ile doğal gaz yakan tesislerdeki teşvikler kaldırılmıştır. Ayrıca soğuk kış aylarında üretimde oluşan elektrik fazlasının satın alınması garantisi de yoktur. Ancak elektrik enerji fazlasının değerlenmesi ve bölgesel Isıtma ve toplu konutların kojenerasyonla ısıtılması projeleri yatırımcılara cazip hale getirilmelidir. Ülke arz güvenliğinde bu durum önem arz etmektedir.
28 Konutlarda Mikrokojenerasyon Uygulamaları Avrupa da «micro cogeneration» uygulamaları evlere ve bloklardaki münferit dairelere kadar genişletilmiştir. Çünkü, başta İngiltere, Almanya, Danimarka ve Hollanda olmak üzere hükümetler, «kazan-kazan» prensibi ile, üretimlerinde yüksek enerji tasarrufu sağlayan yatırımcılara enerji ve/veya kapasite (güç) desteği sağlamaktadır. Türkiye de de benzeri desteklerin getirilmesi durumunda, konutlarda kullanılan doğal gazın (11-12 Bcm) en az %20 sini tasarruf etmek mümkündür. Bunun da mali portresi yaklaşık 1.0 milyar dolardır.
KOJENERASYONUN SEKTÖREL DAĞILIMI
SONUÇ OLARAK Kojenerasyon ve trijenerasyon santralleri ayrı üretim yapan konvansiyonel santraller ile karşılaştırıldığında verimlilikleri daha yüksek olup, tek bir yakıt girdisiyle birden fazla enerji tipini eş zamanlı olarak üretirler. Kojenerasyon ve trijenerasyon santrallerinde kullanılan içten yanmalı gaz motorları hızlı senkronizasyona, kısmi yük altında çalışma esnekliğine, iyi yük takip kabiliyetine ve kısa geri ödeme sürelerine sahiptirler.
KOJENERASYON TERCİHİNDE GÜNCEL ÖRNEK SF-1 X OSB 1*3356 kwe GAZ MOTOR KOJENERASYON FİZİBİLİTE ETÜDÜ KOJENERASYON SİSTEMİ Elektrik, Buhar, Sıcak Su Kullanımı KOJENERASYON SİSTEMİ Elektrik, Buhar Kullanımı KOJENERASYON SİSTEMİ Elektrik Kullanımı GENEL KABULLE R Doğal gaz fiyatı 0,7513 0,7513 0,7513 TL/m3 = 0,193 /m3 Elektrik alış fiyatı 0,1950 0,1950 0,1950 TL/kWh = 0,050 /kwh İletim bedeli 0,0000 0,0000 0,0000 TL/kWh Fonlar vs. 0,0000 0,0000 0,0000 TL/kWh Elektrik alış fiyatı (KDV hariç diğer tüm vergiler dahil) 0,1950 0,1950 0,1950 TL/kWh = 0,050 /kwh Doğal gaz alt ısıl değeri 8.250 8.250 8.250 kcal/m3 = 9,6kW/m3 Buhar satış fiyatı 55 55 55 TL/ton Sıcak su maliyeti 0,021 0,021 0,021 /kwh Buhar maliyeti 0,014 0,014 0,014 /kgh Döviz kuru 1 = 3,90 3,90 3,90 TL
KOJENERASYONUN TERCİHİ İÇİN GÜNCEL ÖRNEK SF-2 İŞLETME DEĞERLERİ Yıllık çalışma saati 8.000 8.000 8.000 saat İşletme elektrik talebi 3356 3356 3356 kwel İşletme sıcak su talebi 1727 0 0 kwh İşletme buhar talebi (8 bar) 1650 1650 0 kgh
KOJENERASYONUN TERCİHİ İÇİN GÜNCEL ÖRNEK SF-3 GAZ MOTOR DEĞERLERİ GE JENBACHER J620 GE JENBACHER J620 GE JENBACHER J620 Mekanik Güç 3431 3431 3431 kw Maksimum Elektrik üretimi 3356 3356 3356 kwe Doğal gaz tüketimi (%100 Kapasite) 7341 7341 7341 kw/saat Doğal gaz tüketimi (%100 Kapasite) 765 765 765 m3/saat İç tüketim miktarı 80 100 100 kwh Üretilebilir sıcak su (%100 Kapasite) 1727 0 0 kwh Üretilebilir buhar (%100 Kapasite) 1650 1650 0 kgh
KOJENERASYON TERCİHİ İÇİN GÜNCEL ÖRNEK SF-4 ÜRETİM ve TÜKETİM MALİYETLERİ Yıllık kullanılır elektrik üretimi (D) 26.848.000 26.848.000 26.848.000 kwh/yıl Yıllık üretilebilir sıcak su miktarı 13.816.000 0 0 kwh/yıl Yıllık üretilebilir buhar miktarı 13.200.000 13.200.000 0 kwh/yıl Yıllık iç tüketim miktarı 640.000 800.000 800.000 kwh/yıl Yıllık doğal gaz tüketimi 6.118.390 6.118.390 6.118.390 m3/yıl Üretilecek elektriğin miktarsal(kwel) göre; Yıllık elektrik geliri 1.342.400 1.342.400 1.342.400 /yıl Yıllık toplam elektrik geliri 1.342.400 1.342.400 1.342.400 /yıl Yıllık sıcak su geliri 296.111 0 0 /yıl Yıllık buhar geliri 186.154 186.154 0 /yıl Yıllık toplam atıkısı geliri (C) 482.265 186.154 0 /yıl Yıllık doğal gaz gideri (A) 1.178.678 1.178.678 1.178.678 /yıl Yıllık brüt santral geliri 645.987 349.876 163.722 /yıl
KOJENERASYON TERCİHİ İÇİN GÜNCEL ÖRNEK SF-5 Gaz motorjenerator y.bakım gideri (rutin bakım) 120.000 120.000 120.000 /yıl Yıllık yağ gideri 32.000 32.000 32.000 /yıl Yıllık iç tüketim gideri 32.000 40.000 40.000 /yıl Yıllık işletme gideri 30.000 30.000 30.000 /yıl Toplam bakım-onarım-işletme giderleri(b) 214.000 222.000 222.000 /yıl Yıllık net santral geliri 431.987 127.876-58.278 /yıl
KOJENERASYON TERCİHİ İÇİN GÜNCEL ÖRNEK SF-6 Elektrik üretim maliyeti (Atık ısı geliri dahil) Birim elektrik üretim maliyeti = (Yıllık doğal gaz gideri)+(toplam bakım-onarım-işletme gideri)-(yıllık atık ısı geliri) / Yıllık elektrik üretimi P= (A)+(B)-(C) / D 0,034 0,045 0,052 /kwh P= (A)+(B)-(C) / D 0,132 0,176 0,203 TL/kWh
37 Teşekkür ederim... E-mail: info@turkoted.org omer.ozdemir@dgdenerji.com Web : www.turkoted.org Ömer Özdemir GSM; +905332830866 www.cogeneurope.eu