Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 42, Mart 2017, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 42, Mart 2017, s. 273-284 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 25.01.2017 20.03.2017 Dr. Mehmet AYDINER Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Uluslararası İktisat mehmetaydiner@yahoo.com TÜRKİYE NİN İHRACATININ DÖVİZ KURU, FİYAT VE İTHALATÇI ÜLKE GELİR DALGALANMALARINA HASSASİYETİ: SEÇİLMİŞ AB ÜLKELERİNE OLAN İHRACAT ÜZERİNDEN BİR DĞERLENDİRME Öz Bu çalışmada Euro döviz kuru oynaklığının, göreceli ihraç fiyatlarındaki ve ithalatçı ülkelerin gelirlerindeki dalgalanmalarının Türkiye nin seçilmiş bazı Avrupa Birliği ülkelere olan toplam ihracatına, sanayi ve tarım sektörlerinin ihracatına olan etkisi panel veri yöntemi kullanılarak incelenmiştir. Bu kapsamda Türkiye nin Almanya, Fransa, İngiltere, İspanya, İtalya ya 2002-2015 yılları arasında çeyrek dönemlerdeki Euro bazındaki toplam ihracatı, sanayi ve tarım ürünleri ihracatı ele alınmıştır. Ulaşılan sonuçlara göre, Euro kurundaki oynaklığın artması Türkiye nin bu ülkelere olan toplam ihracatını düşürmektedir. Kur oynaklığı azaldığında ihracat artmaktadır. Benzer şekilde sanayi ve tarım sektörlerinin bu ülkelere ihracat da döviz kuru dalgalanmalarından etkilenmekte, kur oynaklığının artması ihracatı düşürmektedir. Sanayi sektörü ihracatı tarım sektörü ihracatına göre kur dalgalanmalarından daha çok etkilenmektedir. İhracat fiyatlarındaki dalgalanma hem toplam ihracatı hem de sektörlerin ihracatı etkilemektedir. Türkiye nin ihraç fiyatı dünya ortalama ihraç fiyatlarına göre düşük olduğunda ihracat artmaktadır. İthalatçı ülke gelirindeki dalgalanmalar Türkiye nin bu ülkelere olan ihracatının ana belirleyicisidir. İthalatçı ülkelerde gelirin artması Türkiye nin bu ülkelere olan ihracatını artırmaktadır. Anahtar kelimeler: Kur Dalgalanması, Fiyat Dalgalanması, İhracat, Dalgalanması Gelir

SENSIVITY OF TURKEY S EXPORT TO EXCHANGE RATE VOLALITILY, PRICE AND IMPORTER COUNTRY S INCOME FLUCTUATIONS AN ANALYSIS FOR EXPORT OF TURKEY TO SELECTED EUROPEAN UNION COUNTRIES Abstract This paper examines the effect of exchange rate volalitily, relative export price and importer countries GDP fluctuations on Turkey s exports to some selected European Union countries,germany, France, England,, Spain and Italy. The study uses panel data method and employs quarterly data between 1999-2015 of export, price and exchange rate quarterly data between 2002-2015. Findings suggest that high volalitily in Dolar and Euro Exchange rate decreases Turkey s total export to these countries or vice versa. Similarly, during high volalitily periods, total exports of manufacturing industry and agricultural sectors tend to decrease. Low Exchange rate volalitily helps these sectors export more. During periods where Turkey s export prices are lower than World Average Export Prices, total export of Turkey goes up, so do exports of sectors. Increase of Importer Contries GDP boosts Turkey s export to these countries. Keywords: Exchange Rate Volatility, Price Volatility, Export, GDP Fluctuations, 274 1. Giriş Kur dalgalanması, kurun değerinin ani, keskin ve sık değişimi olarak tanımlanmaktadır. Gün, ay, çeyrek yıl veya yıl gibi ölçüler zaman birimi olarak kullanılırken, oynaklık ise standart sapma veya varyans kullanılarak ölçülmektedir. Kur dalgalanmasının temel sebepleri olarak dış ticaret hareketleri, sermaye hareketleri, borsa operasyonları, spekülatif işlemler, banka işlem ve operasyonları, siyasi koşullar ve merkez bankalarının para politikaları gösterilebilir. Ülke ekonomisinin dışa açıklığı, yurtiçi ve yurtdışı para arzları, kur rejimleri, ülkelerin üretim, gelir ve enflasyon düzeyleri, faiz farklılıkları, kamu açıkları ve borçlanma ihtiyacı, üretim faktörlerinin verimlilik düzeyleri de döviz kurlarında oynaklığı neden olabilmektedir. Ülke ekonomisinin dışa açıklığı ve sermaye hareketlerinin yoğunluğu dalgalanmanın etki şiddetini ve etkinin ortaya çıkış süresini etkiler. Kurdaki dalgalanmanın artması ekonomideki belirsizliği artırarak riskleri yükseltmektedir. Riskin artması ekonomideki tüm kesimlerin yatırım, üretim, tüketim kararlarını etkilemektedir. Kur dalgalanmasının kararları üzerinde etkili olduğu kesimlerden biri ihracatçılardır. Kur oynaklığının artması ihracatçı firmaların ihracat kararlarını, eğilimlerini ve ihracat miktarlarını etkilemektedir. Kur dalgalanması ihraç mallarının göreceli fiyatının değişmesine sebep olurken ürün için rekabetçi bir fiyatlamayı da zorlaştırır. Yerel paranın değer kaybetmesi, dış pazarlardaki alıcılar için ihraç ürününü ucuz hale getirdiğinden ürünün tercih edilirliğini artırırken, tersi durumda fiyatının görece olarak artması nedeniyle ürüne olan talep düşmektedir.

Kur oynaklığından kaynaklanan belirsizliğin firmaların ihracat yapma eğilimleri ve ihracat miktarı üzerine nasıl etki yaptığı konusunda değişik görüşler bulunmaktadır. De Grauwe (1988) döviz kuru değişkenliğindeki artışın ihracat üzerindeki etkisi riskten kaçınmanın derecesine bağlı olduğunu, kur belirsizliğinin, riskten kaçınmanın derecesine göre gelir ve ikame etkilerine yol açacağını ve sonuçta bu etkilerden hangisinin baskın çıkacağına bağlı olarak ihracatı artıracağını ya da azaltacağını ileri sürmüştür. De Grauwe (1988) göre, ihracatçının riskten kaçınma derecesi yüksekse, döviz kuru oynaklığı artışında gelirinin azalmaması için daha fazla ihracat yapmayı tercih edecek ve böylece ihracatta artış olacaktır. İhracatçının riskten kaçınma derecesinin düşük olması halinde ise döviz kuru değişkenliğindeki artış iç piyasaya yönelmesine yol açacak ve böylece ihracatta azalma görülecektir. Hooper (1978) de döviz kuru oynaklıklarının artması belirsizliğe sebep olurken önemli bir risk oluşturduğunu, firmalar için maliyet oluşturan bu riskler daha yüksek fiyat olarak tüketiciye yansıtılırsa, ticarete konu olan mallara talep azalırken, ticaret hacmini azalttığını ve firmaların daha temkinli hareket ettiğini bildirmiştir. Chowdhury (1993) de riskten kaçınmanın baskın olduğu durumlarda, döviz kuru belirsizliğinin piyasa katılımcılarının faaliyetlerini azalttığını, döviz kuru oynaklıklarının etkilerini minimize etmeye çalıştıklarını belirtmiştir. Buna göre döviz kuru değişkenliğindeki artış riskten kaçınan firmaların maliyetlerini artırır ve daha az dış ticaret yapmalarına yol açar. Ticari anlaşma yapılırken o andaki döviz kurunun temel alınması ve ödemenin mal teslim edildikten sonra yapılması nedeniyle firmanın kar beklentisi üzerinde belirsizlik yaratmaktadır. Bunun sonucunda ihracat yapma eğilimi azalmaktadır. Bazı çalışmalarda ise riskten kaçınma davranışının dış ticaret üzerindeki etkisinin belirsiz olduğunu bildirilmiştir. 275 Kur oynaklığının dış ticareti hangi araçlar ve kanallar üzerinden etkilediğine dair de değişik görüşler bulunmaktadır. Arize (1997:95) döviz kuru oynaklığının, dış ticareti iki yolla etkilediğini bildirmektedir. Maliyetlerle ilgili olan birinci yolda, dış ticaret yapan firmalar riskten kaçınma eğiliminde olursa döviz kuru oynaklığındaki artışlar yüksek maliyetlere yol açacağından dış ticaret azalmaktadır. İkinci yolda firmanın gelirleri ve gelir hedefleri etkili olmaktadır. Buna göre, dış ticarette ödemeler hemen gerçekleşememekte, ödeme teslimat sonrasına da bırakılmakta bu durumda teslimat ile ödeme yapılan tarihler arasındaki vade farkı söz konusu olacağından döviz kurundaki dalgalanma beklenen gelirleri azaltabilir. Bu risklerden dolayı korunma amaçlı olarak üretim düşebilir ve bunun sonucunda ihracatı azalabilir. Kur oynaklığının ihracatı etkilediği konusunda görüş birliği bulunmasına karşın bu etkinin hangi yönde olduğu konusunda görüş birliği bulunmamaktadır. Sukar (2001:117) gibi bazı araştırmalar kur oynaklığının artmasının ihracatı artıracağını ileri sürerken Arize (1995,1997:95) gibi çalışmalar kur oynaklığının artmasının ihracatın düşmesine neden olacağını bildirmiştir. 2. Literatür Döviz kuru dalgalanmalarının dış ticareti ne yönde etkileyeceği konusunda bir görüş birliği yoktur. Değişik ülkeler üzerine yapılmış çalışmalar karışık sonuçlar vermiştir. Bazı çalışmalar döviz kuru dalgalanmaları ile dış ticaret hacmi arasında pozitif ilişki bulurken, bazı çalışmalar negatif yönlü ilişki olduğunu göstermektedir. Bu çalışmaların yanında, döviz kuru dalgalanmaları ile dış ticaret hacmi arasında bir ilişki olmadığını ileri süren çalışmalar da bulunmaktadır.

Kur oynaklığının artmasının dış ticareti olumsuz etkilediğini bildiren çalışmalardan; Kenen (1986) Japonya, İngiltere, ABD, Almanya, Fransa daki kısa dönemde reel döviz kurundaki oynaklıklarının ticaret hacmi üzerindeki etkisinin incelemiştir. Sonuçlar dalgalanmaya maruz kalma düzeylerinin ve etkilerinin ülkeler arasında farklılaştığını ve genel olarak dalgalanmanın uluslararası ticaret hacmini durgunlaştırdığı göstermiştir. Arize (1995) döviz kurlarındaki oynaklığın G-7 ülkelerinin her birinde ihracat hacmi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı negatif etkiye sahip olduğunu, dalgalanmaların dış ticaret hacmini düşürücü bir etkiye sahip olduğunu bulmuştur. Döviz kuru dalgalanmaları ile dış ticaret arasında pozitif ilişki olduğunu ileri süren çalışmalardan, Sukar (2001) döviz kuru dalgalanmalarının ABD dış ticaretine etkisini araştırmış ve ihracat hacmi ile dış ticaret geliri ve döviz kuru belirsizliği arasında pozitif bir ilişki tespit etmiştir Kur dalgalanmalarının dış ticarete ne olumlu ne olumsuz bir etkisinin olmadığını bildiren çalışmalar da bulunmaktadır. Gotur (1985) döviz kuru oynaklığı ile dış ticaret hacmi arasında bir anlamlı ilişki olmadığını belirtirken, Aristotelous (2001) İngiltere nin Amerika ya olan ihracatı üzerine yaptığı çalışmada döviz kuru oynaklığının ihracat üzerinde etkili olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Hooper (1978) da döviz kuru belirsizliği ile uluslararası ticaret hacmi arasında bir ilişki bulunmadığını bildirilmiştir. Türkiye üzerine yapılan çalışmalardan, Vergil (2002) reel döviz kuru dalgalanmalarının reel ihracat üzerinde anlamlı negatif etkisi olduğunu, Öztürk (2002) de döviz kurundaki belirsizliğin artmasının Türkiye nin ihracat talebi üzerinde negatif etkisi olduğu tespit etmiştir. Kasman (2003) döviz kuru oynaklıklarının ihracat düzeyinin belirlenmesinde önemli bir değişken olduğu, döviz kuru oynaklıklarının hem kısa hem de uzun dönemde toplam ihracatı negatif olarak etkilediği sonucuna varmıştır. 276 Doğanlar (2002) 1981-1994 dönemi incelenen çalışmada, döviz kuru oynaklığının reel ihracatı azalttığı, Saatçioğlu (2004) Türkiye de döviz kuru belirsizliğinin hem uzun dönemde hem de kısa dönemde ihracatı olumsuz etkilediği bildirmiştir. Demirel (2004) döviz kurlarındaki değişmelerin ve belirsizliklerin sanayi, tarım ve madencilik sektörleri ihracatlarına etkileri incelenmiş, madencilik ve tarım sektörleri için reel döviz kuru oynaklığının ihracat üzerinde negatif bir etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşmıştır. Tarı (2009) Türkiye de döviz kuru belirsizliği ve ihracat hacmi arasındaki ilişkiyi araştırmış ve döviz kuru belirsizliği uzun dönemde ihracat hacmini negatif etkilerken kısa dönemde döviz kuru belirsizliğinin ihracat hacmi üzerinde etkiye sahip olmadığını tespit etmiştir. Güloğlu(2008) döviz kuru oynaklığı, ihracat ve kur rejimleri arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmasında, yüksek oynaklığın olduğu dönemlerde ihracat performansının düşük olduğunu, düşük oynaklığın olduğu dönemlerde ise ihracat performansının yüksek olduğunu göstermiştir. Özbay (1999) Türkiye de döviz kuru belirsizliğinin ihracat üzerinde istatistiksel olarak anlamlı negatif etkileri olduğunu bulurken Bügük (2000) döviz kurlarındaki belirsizliğin Türk tarım sektörü ihracatı üzerine etkisini araştırdıkları çalışmada, döviz kuru belirsizliği ile ihracat arasında birkaç ürün ve ülke hariç önemli bir ilişki bulamamıştır. 3. Veri Bu çalışmada 2002-2015 dönemi için çeyrek dönemdeki Türkiye nin seçilmiş Avrupa Birliği ülkelerine olan ihracatı (EX), bu dönemdeki kur (ER), ihracat fiyatları (P) ve İthalatçı ülkelerin Gayri Safi Yurtiçi Milli Hasılaları (GDP) değerleri kullanılmıştır. 2002-2015 dönemi-

ne ait Euro için kur verileri GARCH (1,1) modelinde kullanılarak kur oynaklığı (V) serisi oluşturulmuştur. Toplam 56 çeyrek dönemi kapsayan ve kur oynaklığı hariç logaritmaları alınarak kullanılan veriler TÜİK, TCMB, Eurostat, OECD veri bankalarından alınmıştır. Tablo Hata! Belgede belirtilen stilde metne rastlanmadı.: Yıllara Göre Türkiye Dış Ticareti (Milyar Dolar) 2011 2012 2013 2014 2015 İhracat 134,9 152,4 151,8 157,6 143,9 İthalat 240,8 236,5 251,6 242,1 207,2 Kaynak: TÜİK Türkiye nin ihracat verileri incelendiğinde, ihracatın ağırlıklı olarak iki anapara biriminde yapıldığı görülmektedir. 2015 yılı itibarıyla ihracatın %47 si ABD Doları bazında, yaklaşık % 45 i ise Euro bazında yapılmaktadır. Toplam ihracatın yaklaşık %92 si söz konusu iki para biriminde yapılmaktadır. Tablo 2: Türkiye nin İhracatının Döviz Türüne Göre Dağılımı (%) Türkiye nin İhracatının Döviz Türüne Göre Dağılımı (%) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ABD Dolar 45,4 46,0 46,0 47,4 47,4 47,3 Euro 48,2 47,7 47,6 45,6 44,4 44,7 Diğer 6,4 6,3 6,4 7,0 8,2 8,0 Kaynak: TÜİK 2015 yılı itibarıyla ithalatın %59 luk kısmı ABD Doları, yaklaşık %33 lük kısmı ise Euro üzerinden gerçekleşmiştir. Toplam dış ticaretin %92 den fazlası Dolar ve Euro birimleri yapılırken, %8 i Türk Lirası ve diğer para birimleri üzerinden yapılmıştır. 277 Tablo 3: Türkiye nin İthalatının Döviz Türüne Göre Dağılımı (%) Türkiye nin İthalatının Döviz Türüne Göre Dağılımı (%) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 ABD Dolar 61,5 62,4 64,2 63,6 63,5 59,0 Euro 33,6 32,7 30,2 30,7 30,0 32,9 Diğer 4,9 4,9 5,6 5,7 6,5 8,1 Kaynak: TÜİK Ülke grupları itibarıyla bakıldığında Avrupa Birliği en büyük ihracat pazarıdır. AB ülkelerinin toplam ihracat içindeki payı %44 civarında iken diğer ülkelere olan ihracat toplam ihracatın yaklaşık %55 lik kısmını oluşturmaktadır. Tablo 4: Türkiye nin İhracatının Bölge/Ülke Gruplarına Göre Dağılımı (%) 2013 2014 2015 AB (28 ülke) 41,5 43,5 44,5 Diğer Ülkeler 56,9 55,1 54,2 Serbest Bölge 1,6 1,4 1,3 Kaynak: TÜİK Türkiye nin en önemli ihracat pazarlarından biri Avrupa Birliğidir. Toplam ihracatın yaklaşık %30 luk kısmı, AB ne olan ihracatın ise yaklaşık %70 lik bölümü ise Almanya, İngiltere, İtalya, Fransa ve İspanya ya yapılmaktadır. AB üyesi ülkelere olan ihracatın tamamına yakını Euro para birimi ile yapılmaktadır. AB ülkeleri dışındaki ABD, Rusya, Çin, Japonya, İran, BAE gibi ülkelere olan ihracat ise ağırlıklı olarak Dolar cinsinden yapılmaktadır.

Tablo 5: Bazı Ülkelerin Türkiye nin İhracatındaki Payı (%) 2013 2014 2015 Almanya 9,1 9,6 9,3 İngiltere 5,8 6,3 7,3 Irak 7,9 6,9 5,9 İtalya 4,4 4,5 4,8 ABD 3,7 4,0 4,4 Fransa 4,2 4,1 4,1 İsviçre 0,7 2,0 3,9 İspanya 2,9 3,0 3,3 BAE 3,3 3,0 3,3 İran 2,8 2,5 2,5 Rusya Fed. 4,6 3,8 2,5 Kaynak: TÜİK. Fiyat (P) değişkeni Türkiye nin Ortalama İhraç Fiyatının Dünya İhraç Fiyatlarına oranını (TF/DF) göstermektedir. Göreceli fiyat avantajını da gösteren bu değişken için 2002-2015 yılları dönemi TÜİK ve OECD kaynaklarından alınan veriler kullanılmıştır. 1999 yılında 0.7 düzeyinde olan oran 2015 yılı sonunda 0.47 düzeyine inmiştir. Bu değişim Türkiye nin ihraç fiyatlarının dünya ihraç fiyatlarına göre oldukça düştüğünü, Türkiye nin yıllar içinde fiyatlarında büyük indirimler yaptığını göstermektedir. Çalışmada önce bu ülke gruplarına olan toplam ihracat verileri kullanılarak analiz yapılmış, daha sonra sektörler itibariyle bu ülkelere olan ihracat incelenmiştir. Sektör sınıflandırmasında TÜİK Rev(3) sınıflandırması alınarak Türkiye nin İmalat Sanayi ve Tarım sektörlerinin bu ülkelere olan ihracatı incelenmiştir 3.1. Yatay Kesit Bağımlılığı, Birim Kök ve Eşbütünleşme Testleri Modellerde yatay kesit bağımlılığı Pesaran (CD LM) Testi, Birim Kök CADF testi ile incelenmiştir. Eşbütünleşmenin bulunup bulunmadığını araştırmak için ise Pedroni Eşbütünleşme testi kullanılmıştır. Tablo 6: Yatay Bağımlılık Testi Sonuçları CD LM1 CD LM2 Değişken t- İstatistik P t- İstatistik P İTH 162.566 0.00 63.112 0.00 GDP 156.879 0.00 54.009 0.00 P 176.666 0.00 62.564 0.00 V Dolar 132.119 0.00 49.810 0.00 V Euro 141.556 0.00 51.760 0.00 Eşbütünleşme Denklemi 1876.715 0.00 182.908 0.00 Olasılık değerleri 0.05 küçük olduğu için boş hipotez (H 0) reddedilmiştir. Bu sebeple serilerde yatay kesit bağımlılığı (YKB) bulunmaktadır. Birim kök ve eşbütünleşme analizi yapılırken bu sonuç göz önünde alınması gerekmektedir. 278 Tablo 7: Birim Kök CADF Test Sonuçları İTH ΔİTH GDP ΔGDP P ΔP V ΔV Almanya -3.50-2.65-3.86-3.98-1.25-1.45-2.43-2.31 İngiltere -2.13-2.65-2.20-2.63-2.29-2.56-1.76-2.86 İtalya -1.52-2.73-2.55-3.12-1.02-2.80-2.01-2.21 Fransa -2.65-3.80-1.10-3.25-1.34-3.29-1.20-3.57 İspanya -2.17-4.27-2.38-4.95-1.45-3.81-2.51-3.44 Panel -2.67-2.98-2.43-3.90-1.50-3.92-2.01-3.70

Kritik değerler Pesaran (2007) Tablo C den alınmıştır. Tablo 8:Pedroni Eşbütünleşme Testi (İhracat, Fiyat, GDP, Kur Dalga) W. Statistic Statistic P P Panel v-statistic 0.006310 0.4057-1.702488 0.9030 Panel rho-statistic 1.531000 0.8686 1.636667 0.9273 Panel PP-Statistic -1.702458 0.0219-3.461985 0.0001 Panel ADF-Statistic -2.195210 0.0100-4.653520 0.0000 Grouprho-Statistic 1.329160 0.0043 - - Group PP-Statistic -3.563270 0.0001 - - Group ADF-Statistic -4.186786 0.0000 - - Sonuçların tutarlılığı açısından modelin otokorelasyon ve değişen varyans etkileri altında olup olmadığının test edilmiştir. Sabit etkili panel veri modellerinde değişen varyansı test etmek için Değişen Varyans LR Testi, Otokorelasyon olup olmadığını kontrol etmek için ise Wooldrige tipi otokorelasyon testi kullanılmıştır. Tablo 9: Spesifikasyon Testleri İstatistik P-Değeri Değişen Varyans LR (H 0: Değişen Varyans Yok) 114.90 0.0885 WooldridgeOtokorelasyon Testi (H 0: Otokorelasyon Yok ) 54.300 0.0310 Toplam ihracat modeli için bulunan Yatay Kesit Bağımlığı, Birim Kök, Eşbütünleşme, Değişen Varyans ve Otokorelasyon testi sonuçları yukarıda verilmiştir. Aynı testler diğer modeller içinde uygulanmıştır Elde edilen bu sonuçlara göre modellerin bazılarında değişen varyans sorunu tespit edilirken bazılarında bu sorunun olmadığı görülememiştir. Aynı şekilde bazı modellerde otokorelasyon sorunu mevcut iken diğerlerinde bu sorunun olmadığı tespit edilmiştir. FMOLS yöntemi, standart sabit etkili tahmincilerde ortaya çıkabilecek otokorelasyon, değişen varyans gibi sorunlardan kaynaklanan sapmaları düzelten bir yöntem olduğu için çalışmada bu yöntem kullanılmıştır. 279 4. Metodoloji 4.1. Kur Oynaklığı Tahmini: Döviz kuru oynaklığı değişik yöntemler kullanılarak tahmin edilebilmektedir. Engle (1982) tarafından geliştirilmiş olan ARCH modeli ile oynaklık tahminini yapılabilmektedir. Bollerslev (1986) tarafından ARCH modeli genelleştirilerek GARCH modelini geliştirmiştir. Daha çok geçmiş bilgi ve daha fazla esnek yapıya sahip olan bu modelde koşullu varyans geçmiş dönemlerdeki tahmin hata terimleri ve koşullu varyanslara bağlıdır. GARCH modeli, gecikmeli koşullu varyansların modele girişine izin vererek, belirsizlik olarak ifade edilen oynaklığı ortaya koymaya çalışmaktadır. GARCH modelinin temelinde otoregresif hareketli ortalama modeli yatmaktadır. GARCH(p,q) modeli aşağıdaki eşitlik ile gösterilebilir; Eşitlikte h GARCH, ε ARCH terimi olmak üzere, GARCH (p,q) modeli ARCH(q) modeline p sayıda geçmiş dönem koşullu varyans modelinin doğrusal formu eklenerek genelleştirilmiştir. Bir GARCH(p,q) modelinde p ve q, modelde q sayıda ARCH terimi ve p sayıda GARCH

terimi olduğunu göstermektedir. Eğer p=0 ise model bir ARCH modeli olmaktadır. GARCH modeli, gecikmeli koşullu varyansların modele girişine izin vererek, oynaklık olarak ifade edilen bilinmezliği ortaya koymaya çalışmaktadır. ARCH yapısının gözlendiği serilerde hata terimleri korelasyonlu olmamasına rağmen varyans geçmiş değerlere bağlıdır. GARCH modellerinin tahmin edilebilmesi için öncelikle her serinin yapısına uygun ARMA modellerinden ortalama denkleminin belirlenmesi gerekir. Bu çalışmada kur oynaklığı GARCH(1,1) modeli ile tahmin edilmiştir. Model seçiminde AIC kriteri kullanılmış ve en küçük AIC değeri olan model seçilmiştir. 4.2. Panel Veri Yöntemi Türkiye nin seçilmiş sekiz ülkeye olan ihracatının kur, gelir ve fiyat dalgalanmalarına olan duyarlılığı Bireysel Etkili Panel Veri yöntemi ile araştırılmıştır. Panel Veri Regresyon Modeli: EX GDP it-1 P t-1 V it-1 : Türkiye nin i Ülkesine İhracatı Logaritması : i Ülkesinin t-1 Yılındaki Milli Gelirinin logaritması : Türkiye İhraç Fiyatları / Dünya İhraç Fiyatları : Kur dalgalanması GARCH (1,1) Kalıntı Serini İfade eder. Değişkenler birinci farkları alındığında durağan hale geldikleri için birinci farkları alınarak çalışma yapılmıştır. 5. Bulgular 280 5.1. Toplam İhracat: Bireysel Etkili Panel Veri Tahmini sonuçlarına göre; Euro kurundaki oynaklığın artması Euro bazındaki ihracatın düşürürken kur oynaklığının azalması ise ihracatı artırmaktadır. Kur oynaklığı katsayısının işareti, oynaklığın yani belirsizliği yüksek olduğu dönemlerde söz konusu beş ülkeye yapılan ihracatın olumsuz etkilenerek azaldığını, oynaklığın düşük olduğu dönemlerde ise ihracatın olumlu etkilenerek arttığını göstermektedir. Tablo 10. Toplam İhracat Değişken Katsayı P-Değeri GDP 3.175 0.000 Fiyat -0.313 0.000 Dalga -14.637 0.034 Almanya -1.396 0.175 Fransa -1.608 0.112 Ingiltere -1.474 0.144 Ispanya -1.639 0.089 Italya -1.582 0.112 İthalatçı ülkenin milli gelirinin artması Türkiye nin bu ülkeye olan ihracatının artmasını sağlamaktadır. İthalatçı ülkelerin GDP miktarındaki %1 lik artış Türkiye nin bu ülkelere olan ihracatını kabaca %3 civarında artırmaktadır. Türkiye nin ihraç fiyatının dünya ihraç fiyatlarına göre göreceli düşmesi (Türkiye Fiyat/ Dünya Fiyatı)Türkiye nin ihracatının artırmaktadır.

Beş ülkeye olan toplam ihracat için ülkelerin bireysel etkileri istatistiki olarak anlamlı değildir. Toplam ihracatın en önemli belirleyicisi ithalatçı ülkelerin geliridir. Bu ülkelerde gelirin artması Türkiye nin bu ülkelere olan ihracatını artırırken, gelirdeki azalma ihracatın düşmesine sebep olmaktadır. 5.2. Sektörlerin İhracatı: 5.2.1. Sanayi Sektörü İhracatı Kur belirsizliğinin artması sanayi sektörünün bu ülkelere olan ihracatı düşürürken, oynaklığın düşmesi ihracatı artırıcı bir etki yapmaktadır. Beş ülke için olan bireysel etkiler istatistiki olarak anlamlı değildir. İthalatçı ülkenin gelirinin artması bu ülkelere olan sanayi ihracatını istatistiki olarak anlamlı olarak artırıcı bir etki yapmaktadır. Gelirdeki %1 artış Türkiye nin bu ülkelere olan sanayi ihracatını %1 düzeyinde artırmaktadır. Tablo 11. Sanayi Sektörü İhracatı Değişken Katsayı P-Değeri GDP 0.991 0.000 Fiyat -0.397 0.000 Dalga -57.185 0.000 Almanya -1.396 0.175 Fransa -1.600 0.112 Ingiltere -1.674 0.144 Ispanya -1.839 0.089 Italya -1.481 0.112 281 Fiyat oranının artması ihracatı düşürücü bir etki yaparken, oranın düşmesi ihracatın artmasını sağlamaktadır. Türkiye ihracat fiyatlarının dünya ihraç fiyatlarına göre düşmesi veya dünya ihraç fiyatlarının artması Türkiye nin ihracat ürünlerini daha göreceli olarak ucuz hale getirdiğinden fiyat avantajı sunarak sanayi sektörünün ihracatın artmasına neden olmaktadır. Fiyat oranındaki %1 değişme ihracatın %0.4 düzeyinde değiştirmektedir. Toplam ihracat sonuçları karşılaştırıldığında kur oynaklığının artması sanayi sektörü ihracatını daha fazla etkilemektedir. Fiyat dalgalanmalarını etkisi aynı düzeydedir. En belirgin fark ithalatçı ülke gelirindeki dalgalanmalardadır. Gelirdeki değişimler toplam ihracatı daha fazla etkilemektedir. Bunun sebebinin çalışma konusu beş ülkenin Türkiye den daha çok sanayi sektörü ürünler ithal etmesi olarak değerlendirilmektedir. 5.2.2. Tarım Sektörü İhracatı Tarım sektörünün beş ülkeye yaptığı ihracat kur oynaklığının artmasından olumsuz etkilenmektedir. Dalgalanmanın artması da ihracatı düşürücü bir etki yaparken, oynaklığın azalması ihracatı artırıcı bir etki yapmaktadır. İthalatçı ülkenin gelirinin artması bu ülkelere olan tarım sektörü ihracatına artırıcı bir etki yapmaktadır. Fiyat oranının düşmesi tarım sektörü ihracatını artırmaktadır. Tablo 12.Tarım Sektörü İhracatı Değişken Katsayı P-Değeri GDP 0.546 0.003 Fiyat -0.003 0.008

Dalga -33.684 0.087 Almanya -0.739 0.818 Fransa -1.085 0.731 Ingiltere -1.424 0.652 Ispanya -1.563 0.604 Italya -0.836 0.788 Fiyat oranının artması ihracatı düşürücü bir etki yaparken, düşmesi ihracatın artmasına sebep olmaktadır. Göreceli olarak Türkiye nin ihraç fiyatının düşük olması tarım sektörünün ihracatına olumlu katkı sağlamaktadır. Tarım Sektörü ihracatı, toplam ihracat ve sanayi sektörü ihracatına göre gelir dalgalanmalarından daha az etkilenmektedir. Bunun temel sebebi tarım ürünleri ihracatının mevsimsel olması ve temel tüketim malları olmaları olarak tahmin edilmektedir. Aynı şekilde tarım sektörü ihracatı göreceli fiyat değişiklerinde de toplam ihracat ve sanayi sektörü ihracatına göre daha az etkilenmektedir. Tarım sektörü ihracatı kur dalgalanmalarından toplam ihracattan daha çok etkilenirken sanayi sektörü ihracatına göre daha az etkilenmektedir. 6. Sonuç Euro kurundaki oynaklık Türkiye nin Almanya, Fransa, İngiltere, İspanya ve İtalya ya olan ihracatını etkilemektedir. Euro kurundaki dalgalanmanın artması Türkiye nin bu ülkelere olan ihracatının azalmasına sebep olmaktadır. Dalgalanmanın azalması ihracatın artmasına olumlu yönde etkilemektedir. Türkiye nin ihraç fiyatının dünya ihraç fiyatlarına oranının düşmesi söz konusu beş ülkeye olan ihracatının artmasını sağlamaktadır. Fiyat avantajının kaybedilmesi anlamına gelen fiyat oranının yükselmesi ters etki yaparak bu ülkelere olan ihracatı azaltmaktadır. 282 Euro bazında bu beş ülkeye olan ihracat bu ülkelerin Gayri Safi Yurtiçi Milli Hasılalarının artmasından olumlu etkilenerek artmaktadır. İthalatçı ülkelerinin gelirinin düşmesi Türkiye nin bu ülkelere olan ihracatını düşürmektedir. Türkiye nin imalat sanayi ve tarım sektörlerinin Almanya, Fransa, İngiltere, İspanya ve İtalya ya olan ihracatları kur oynaklığının arttığı dönemlerde düşerken, dalgalanmanın azaldığı dönemlerde artmaktadır. Sektörlerin ihracatı fiyat oranın düştüğünde artarken, fiyat oranı yükseldiğinde azalmaktadır. İthalatçı ülkelerin gelirinin artması sektörlerin ihracatını da artırmaktadır. Fiyat oranındaki artış bu ülkelere olan ihracatı azaltırken, fiyat oranın düşmesi Türkiye nin ihraç ürünlerinin ucuzlaması olması nedeniyle ihracatın artmasını sağlamaktadır. Bu ülkelerin milli gelirlerindeki azalma Türkiye nin bu ülkelere olan ihracatının düşmesine neden olmaktadır. Kur dalgalanmasından en fazla sanayi sektörü ihracatı etkilenirken, Tarım sektörü ihracatı fiyat ve gelir dalgalanmalarından en az etkilenen ihracattır. KAYNAKLAR Aristotelous, Kyriacos (2001). Exchange-Rate Volatility, Exchange-Rate Regime, And Trade Volume: Evidence From The UK-US Export Function (1889-1999). Economic Letters72: 87-94.

Arize, Augustine 1995). The Effects Of Exchange-Rate Volatility On U.S. Exports: An Empirical Investigation, Southern Economic Journal, 62, 34-43. Arize, Augustine. (1997), Foreign Tradeand Exchange-Rate Risk in the G 7 Countries: Cointegration and Error-Correction Models, Review of Financial Economics, Vol.6, No:1, P. 95 112. Arize, Augustine(1997), Conditional Exchange Rate Volatily and the Volume of ForeignTrade: Evidence From Seven Industrialized Countries, Southern Economic Journal, P. 235 254. Bollerslev,Tim (1986), Generalized Autoregressive Conditional Heteroskedasticity. Journal of Econometrics, 31:307-327, 1986. Bügük. Cumhur., Isık,Murat (2001), The Impact Of Exchange Rate Variability On Agriculture Exports Of Developing Countries: The Case Of Turkey. Journal Of International Food&Agribusiness Marketing.13:83-105. Chowdhury,Abdur (1993), Does Exchange Rate Volatily Depress Trade Flows? Evidence From Error Correction Models, The Review Of Economics And Statistics, Vol. 75, No:4, Pp. 700 706. De Grauwe, Paul (1988), Exchange Rate Variability And The Slowdown In Growth Of International Trade. International Monetary Fund Staff Papers35 (March), Pp. 63-84. Dell Ariccia, Giovanni (1999), Exchange Rate Fluctuations And Trade Flows: Evidence From The European Union, IMF Staff Papers, 46 (3): 315-334. 283 Demirel, Baki, Erdem, Cumhur (2004),"Döviz Kurlarındaki Dalgalanmaların İhracata Etkileri: Türkiye Örneği", İktisat, İşletme Ve Finans Dergisi, Cilt 19, Sayı 223, Ss. 116-127. Doğanlar, Murat (2002), Estimating The Impact Of Exchange Rate Volatility On Export: Evidence From Asian Countries, Applied Economics Letters, 9, 859-863. Engle, Robert (1982), Autoregressive conditional heteroscedasticity with estimates of the variance of United Kingdominflation, Econometrica, 50, 987 1006. Gotur, Padma (1985), Effects Of Exchange Rate Volatility On Trade: Some Further Evidence IMF StaffPapers, 32 (3) September, Pp.475-512. Güloğlu, Bülent (2008), Exports and Volatility of Exchange Rate Under Alternative Exchange Rate Regimes: The Case of Turkey. http://ecomod.net/sites/ default/files/documentconference/ ecomod2008/713.pdf (ET.28.04.2015). Hooper, P.,Kohlhagen, S. (1978), The Effect Of Exchange Rate Uncertainty On The Prices And Volume Of International Trade, Journal Of International Economics, Vol. 8, P. 483 511. Kasman, Adnan (2003), Türkiye de Reel Döviz Kuru Oynaklığı Ve Bunun İhracat Üzerine Etkisi: Sektörel Bir Analiz, Uludağ Üniversitesi Ve İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 22, Sayı: 2, Ss.169 186. Kenen, Peter ve Rodrık, Dani (1986), Measuring And Analyzing The Effects Of Short- Term Volatility In Real Exchange Rates, The Review Of Economics And Statistics, Vol. 68, No:2, Pp.311 315.

Özbay, Pınar(1999). The Effect Of Exchange Rate Uncertainty On Exports: A Case Study For Turkey. CBRT Discussion Paper, No: 9903. Öztürk, İlhan, Acaravcı, Ali.(2002), Döviz Kurundaki Değişkenliğin Türkiye İhracatı Üzerine etkisi: Ampirik Bir Çalışma, Review Of Social, EconomicAnd Business Studies, Vol.2, Fall 2002 2003, Pp.197 206. Saatçioğlu, Cem., Karaca, Orhan (2004). Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracata Etkisi: Türkiye Örneği, Doğuş Üniversitesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2, Ss.183 195. Sukar, Abdulhamid., Hassan, Seid. (2001) US Exports And Time-Varying Volatility Of Real Exchange Rate. Global Finance Journal, 12:109-119. Tarı, Recep, Yıldırım, Durmuş (2009). Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracata Etkisi: Türkiye İçin Bir Uygulama. Yönetim VeEkonomi, 16(2), 95 105. Vergil, Hasan (2002), Exchange Rate Volatility in Turkey And Its Effect On Trade Flows, Journal Of Economic And Social Research, 4 (1), 83-99. 284