305 MERKEZ ASYA DA GÜVENL N SA LANMASINDA TÜRKMEN STAN IN ROLÜ Doç. Dr. Han Durdu KURBANOV Türkmenistan Bilimler Akademisi, Türkmenistan Çeviren: Dr. Almagül S NA Merkezi Asya, dünyan n en önemli bir bölgesi olup, halklar zengin tarih ve kültüre sahiptir. Bölgede yaflam standartlar, kültür seviyeleri bak m ndan çok farkl halk ve uluslar yaflamakta. Onlar dünya ekonomisi, siyaseti ve dünya uygarl na muazzam katk yapmaktad r. Merkezi Asya da bulunan pek Yolu, geçmifl tarihte halklar n ve kültürlerin, dinlerin yak nlaflmas na ve geliflmesine büyük katk sa lam flt r. Konuyla ilgili olarak Türkmenistan Devlet Baflkan G.Berdimuhamedov un sözlerinden al nt yapmak yerinde olacakt r: Bu topraklardan geçen pek Yolu, Do u ile Bat uygarl klar aras nda sadece ekonomik ve co rafik anlamda de il, ayn zamanda insano lunu birlefltiren en parlak somut sembollerden biri olarak da manevi anlamda bir köprü vazifesi üstlenmifltir (1). Bir Orta Asya ülkesi olarak Türkmenistan ba ms zl n n ilk günlerinden itibaren bar fl politikas ve dünya toplumunun tüm ülkeleri ile karfl l kl kazan ma dayal iflbirli i yürütmeye bafllam flt r. D fl politikas n n temel ekseni: bar fl, eflitlik, devletlerin egemenli i ile geliflim haklar na sayg üzerine infla edilmifltir. Birleflmifl Milletler ile iflbirli i Türkmenistan aç s ndan öncelikli hedef haline gelmifltir. Türkmenistan Birleflmifl Milletlerle aktif bir biçimde iflbirli i yaparak, di er ülkelerle iliflki stratejisini gelifltirmifltir. 12 Aral k 1996 y l nda New York ta düzenlenen BM Genel Kurulunda Türkmenistan n tarafs z ülke statüsü kabul edilmifltir. Bu statüden hareketle ülke bütün devletlerle aktif bir biçimde iflbirli i yapmakta ve uluslararas sorunlarda güce dayal çözümü yok saymaktad r. Ülkede kitlesel imha silahlar n n bulundurulmas kanunen yasaklanm flt r. Türkmenistan 2006 da Semey de (Semipalatinsk) böl-
306 5. Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress gedeki di er ülkelerle birlikte Merkezi Asya da nükleer silahlardan ar nd r lm fl ba ms z bir alan yaratmaya iliflkin Anlaflma ya imza atm flt r (2). Ba ms z Türkmenistan her zaman ikili ve uygun flartlar ortam nda çok tarafl iliflkilere önem vermektedir. Avrasya n n kavfla nda çok uygun bir jeopolitik konumda bulunan Türkmenistan, bölgedeki uluslararas ticaret alan n n genifllemesi, ekonomi ve kültürel iliflkilerin geliflmesi yolunda büyük çaba sarf etmektedir. Bütün bunlar birçok ülkenin ç karlar n n yak nlaflmas ve halklar n yarar na olan iflbirli inin yap lmas için sa lam bir zemin haz rlam flt r. Bölge güvenli ini sa lama ad na Türkmenistan, aktif bir biçimde bar flç l politika izlemifltir. 1996 y l nda Aflkabat ta BM himayesi alt nda Tacikistan daki iç çat flmalar n çözümüne yönelik toplant lar düzenlenmifltir. Türkmenistan taraf ndan bölgeyi istikrara kavuflturmaya yönelik yürütülen politikalar sayesinde çat flan Afgan gruplar müzakere masas na oturmufllard r. Daha sonraki dönemlerde Türkmenistan Tahran (Nisan-May s 1997), Biflkek (May s 1997) ve Moskova da konuyla ilgili resmi görüflmelere kat lm flt r (Haziran 1997) (3). Türkmenistan n bölge çap nda ekonomik alanda uygulad politikalar insanlar n üzerinde olumlu yans malar bulmufltur. Bu politikalar ayn zamanda BDT ülkeleri, ABD, Çin, Hindistan ve AB ülkeleri için de geçerlidir. Günümüzde Türkmenistan, ulusal ekonomilerin kalk nmas için ihtiyaç duyulan muazzam zengin kaynaklar yla sanayileflmifl geliflmifl güçlerin dikkatini kendine çekmektedir. Ülkemiz sayesinde söz konusu ülkeler de s ras yla sosyo-ekonomik yönde büyük kalk nma h z yakalaflm fllard r. Bu ba lamda, Türkmen liderinin de belirtti i gibi, Türkmenistan n d fl politika iliflkilerini çok yönlü olarak yürütmesi ve geniflletmesi de ülkelerin uluslararas ekonomi, ticaret ve yat r m iliflkilerini çeflitlendirmede elveriflli flartlar yaratmaktad r. Jeopolitik konumu ve kaynak rezervi göz önüne al nd nda, enerji transferinin çeflitlendirilmesi ve çoklu boru hatt alt yap lar n n oluflturulmas, Türkmenistan aç s ndan stratejik öncelik arz etmektedir. Zamanla bölgede karfl l kl kazan ma dayal iyi komfluluk iliflkileri tesis edilmifltir. Komflu ülkeler olan ran, Kazakistan, Özbekistan, Azerbaycan ve Rusya çok tarafl iflbirli i neticesinde Türkmenistan n en büyük ortaklar olmufltur. Tecen-Serahs-Meflhed demiryolu inflaat 1996 y l nda tamamlanm flt r. Bu güzergâhtan Rusya, Özbekistan, Kazakistan, ran, Türkiye ve di er ülkeler aktif bir biçimde yararlanmakta olup, Türkmenistan da bundan önemli ölçüde ekonomik gelir sa lamaktad r. ran ve Türkmenistan aras ndaki gelece e dönük ekonomik iflbirli i sonucunda Drujba baraj n n inflaat yap lm fl ve ülke halklar n n da yak nlaflmas na bir vesile olmufltur. kinci hatt n n 2010 un ba-
Merkezi Asya da Güvenli in Sa lanmas nda Türkmenistan n Rolü 307 fl nda kullan lmaya baflland ran-türkmenistan aras ndaki Dovletabad- Serahs- Hangeran do algaz hatt güzergâh, iki ülke iliflkilerinin somut bir göstergesidir. Özbekistan, Kazakistan, Tacikistan, Azerbaycan, Rusya yla olan siyasi ve ekonomik iliflkiler, iyi komfluluk örnekleri sergilemektedir. Bu ba lamda, söz konusu ülkeler aras nda farkl projeler hayata geçirilmekte olup, tarih boyunca temeli at lan dostluk ve kardefllik ba lar yeni içerikle tekrar canland r lm flt r. Çin ve Türkmenistan aras nda da ayn flekilde karfl l kl kazan ma dayal ekonomik iliflkiler oluflturulmufltur. liflkiler ekonominin birçok alan n kapsamaktad r. 2009 y l ndan beri Asr n Projesi olarak nitelendirilen ve 7000 km. uzunlu undaki Türkmenistan- Özbekistan- Kazakistan- Çin Transasya do- algaz güzergâh faaliyete geçirilmifltir. Türkmen-Hindistan iliflkileri de çok baflar l yürütülmektedir. Her iki ülke de güncel problemlere yaklafl mlar nda benzerlik sergilemektedir. Ticaret, ekonomi, ilim ve teknoloji alanlar nda iflbirli i ile ilgili devletleraras komisyonlar faaliyet göstermektedir. Günümüzde uzmanlar Hindistan a Afganistan ve Pakistan üzerinden gaz ulaflt racak güzergâh n inflas yla ilgili proje üzerinde çal flmalar n sürdürmektedir. Türkmenistan Avrupa Birli i ile ekonomik, ticari alanlarda çok tarafl iliflkiler yürütmektedir. Ülkemizin sanayi modernizasyonu ve innovasyon teknolojilerine ihtiyaç duydu u gibi, Avrupa pazar da enerji kaynaklar na ihtiyaç duymaktad r. Bu durumda Türkmenistan da en umut verici bir do algaz n güzergah olarak Avrupa rotas n dikkate almakta ve AB li meslektafllar yla ortak çal flmalar yürütmeye haz rd rlar. Avrupa Birli i uzman yetifltirme, e itim sisteminin reformu konusunda e itim ve destek sunmaktad r. Kültür, sanat ve spor alanlar nda iflbirli i için büyük f rsatlar mevcut. Kültür haftalar, festival ve konserler, tiyatro, sanat ve sinema gösterileri, sergiler, bütün bunlar halklar n yak nlaflmas ve karfl l kl anlay fl n sa lanmas nda katk da bulunacakt r. ABD ile olan iliflkilerini de Türkmenistan ayn flekilde tarafs zl k politikas na ba l olarak sürdürmektedir. Merkezi Asya daki bar fl ve güvenli in aktif destekçisi ABD ile de iliflkilerin genifllemesine önem vermektedir. ABD li flirketler de Türkmen pazar nda yer alarak, faaliyette bulunmaktad rlar. Türkmen-Amerikan fl Konseyinin çal flmalar taraflar n ikili iflbirli ini olumlu yönde etkilemektedir. Dünya kamuoyu Merkezi Asya ya büyük ilgi duymaktad r. Dünya genelindeki süreçlerde sahip oldu u rolü ve önemi, devam eden karmafl k geliflim süreçleri ve devletleraras iliflkiler dikkate al nd nda, bölgede pozitif de iflikliklerin yaflanaca ve farkl problemlerin çözüme kavuflaca n umut et-
308 5. Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress mek mümkündür. Bölgedeki güvenlik, istikrar ve iflbirli ine iliflkin tüm eylemler, dünyadaki büyük devletler ve uluslararas flirketler taraf ndan çok büyük bir ilgiyle izlenmektedir. Modern dünya küresel mail kriz, terör tehdidi, ayr l kç l k, etnik çat flma, çevre felaketleri gibi sorunlarla karfl karfl ya kalmaktad r. Bütün bunlar devlet yönetimlerinin, uluslararas kurulufllar n ve nihayet dünya nüfusunun yaflanan olaylara karfl sorumlu yaklafl mlar n gerektirmektedir. Türkmenistan da modern dünyan n taleplerine uygun olarak, uluslararas iliflkiler ve iflbirli ine yeni formatta katk sa lamaktad r. Devlet Baflkan G. Berdimuhamedov taraf ndan yürütülmekte olan aç k kap, dostluk, iyi komfluluk, fleffafl k, karfl l kl sayg ve iyi niyet politikas bölgesel iflbirli ini teflvik etmekte ve Merkezi Asya alt k tas nda oldu u gibi, küresel çaptaki bar fl ve güvenli in güçlenmesi için karfl l kl güven ortam oluflturmaktad r. Türkmenistan ayn zamanda kesintisiz enerji kaynaklar transferini gerçeklefltirmek için gereken etkili yasal mekanizmalar n tesisinin savunucusudur. Bu yüzden BM Genel Kurulu, küresel enerji güvenli i sistemi tesis etmeyi ve modern dünyan n karfl laflt di er problemleri çözüme kavuflturmay amaçlayan Türkmenistan taraf ndan önerilen Enerji kaynaklar n n güvenli, istikrarl transiti ve onun sürdürülebilir kalk nma ile uluslararas iflbirli indeki rolüne iliflkin kanunu kabul etmifltir. BM 65. Genel Kurulu nda Türkmenistan Devlet Baflkan G. Berdimuhamedov taraf ndan öne sürülen önerinin alt n çizmek gerekir. Türkmen lider Ortak Güvenlik Konsepti, Enerji Kurulu nun oluflturulmas ve hidrokarbonlar n istikrarl ve güvenli transitini sa layacak bir yasal çerçeve gelifltirme ça r s nda bulunmufltur. Bölgesel problemlerle ilgili olarak, Türkmen taraf Merkezi Asya ve Hazar havzas nda güvenlik, bar fl ve iflbirli iyle ilgili üst düzey bir Forumun düzenlenmesinin yararl olaca kanaatindedir. Aral gölünün kurtar lmas, Hazar denizinin muazzam do al zenginliklerinin rehabilitasyonu baflta olmak üzere, bölge ekolojisinin problemlerini çözmek, BM nin uzmanlar n n aktif kat l m yla iflbirli i yapman n da önemini öne ç kartt lar. Bunun yan s ra, Türkmenistan Transafgan Do al Gaz Hatt (TAP ) inflaat baflta olmak üzere, ülkede genifl çapl ulafl m altyap projelerini hayata geçirme yoluyla Afganistan daki durumun çözümüne dair kendi planlar n aç klamaktad r (5). Avrupa mal n n güneydeki Basra Körfezine transferini sa layacak en uygun bir güzergâh olan Kuzey- Güney uluslararas demiryolu ulafl m koridorunu tesis etme fikri Türkmenistan taraf ndan önerilmifltir. Özetle, bölgesel ve bölgeleraras çaptaki karfl l kl iflbirli i, Merkezi Asya da istikrar ve güvenli in korunmas nda etkili bir faktör oldu u ifade edil-
Merkezi Asya da Güvenli in Sa lanmas nda Türkmenistan n Rolü 309 mektedir. Bunun için ülkeler aras ndaki ticari, ekonomik, ulafl m, kültür ve insani alanlardaki ortakl gelifltirmek için uygun flartlar n oluflturulmas gerekmektedir (6). Dünyadaki ve Asya daki devletlerle pozisyonlar n yak nlaflt r lmas, uluslararas politikadaki bir dizi sorunlar n çözümünü kolaylaflt rarak katk da bulunacakt r. Sonuç olarak, Türkmenistan Devlet Baflkan G.Berdimuhamedov un da hakl olarak belirtti i flu sözlerini sizlerle paylaflmak istiyorum: Türkmenistan günümüzde dünyaya ve her alanda genifl çapl ortakl klara aç kt r. Bunun yan s ra, ülkemiz Halk Kurultay vas tas yla devletler aras ndaki modern iliflkileri belirleyici faktörler olarak uluslararas hukuk ilkeleri, hümanizm, adalet, uzlafl ve karfl l kl sayg ideallerinin pekiflmesi için çaba göstermeye haz rd r (7). Kaynaklar 1. Berdimuhamedov.G., Merkezi Asya da Önleyici Diplomasi üzerine BM Bölgesel Merkezi nin aç l fl nda yapt konuflma (Biflkek, Bitarapl k, 2007), Miras popüler bilimsel dergi, Aflkabat, No: 1, 2008, 7 sayfa. 2. Berdimuhamedov.G., Türkmenistan Devlet Baflkan G. Berdimuhamedov un BM 62. Genel Kurulu nda yapt konuflma (New York, 26 Ruhnama, 2007) Miras popüler bilimsel dergi, Aflkabat No:4, 2007, 7 sayfa. 3. Ataeva A., Türkmenistan- BM: 10 Y ll k flbirli i// Demokrasi ve Hukuk, Aflkabat, 2001, No: 4, 104 sayfa. 4. Türkmenistanyn durmufl yktisay ösüflinin döwlet kadalafldyrylyfly. 1. Tom, Aflgabat, 2010, 232-233 sayfa. 5. Ba ms z Türkmenistan, 01.10.2010 6. Türkmenistan Devlet Baflkan G. Berdimuhamedov un fi Ö (16 A ustos 2007) Zirvesi nde yapt konuflma, Miras, popüler bilimsel dergi, Aflkabat, No: 4, 2007, 21 sayfa. 7. Türkmenistan Devlet Baflkan G. Berdimuhamedov un BM 62. Genel Kurulu nda yapt konuflma (New York, 26 Ruhnama, 2007) Miras popüler bilimsel dergi, Aflkabat No:4, 2007, 8 sayfa.