Sakarya Üniversitesi Ö retim Üyesi, Türkiye

Transkript

1 419 TÜRK YE-KAZAK STAN L fik LER VE KAZAK STAN IN ULUSLARARASI AÇILIMI Yrd. Doç. Dr. Giray Saynur BOZKURT Sakarya Üniversitesi Ö retim Üyesi, Türkiye Girifl 1991 y l nda ba ms zl n kazanan Kazakistan, kültürel, stratejik, demografik, politik, yasal ve sosyal alanlarda önemli de iflimler geçirerek bugünkü demokratik cumhuriyet yap s na kavuflmufltur. Jeopolitik konumu, petrol baflta olmak üzere yer alt ve yer üstü zenginlikleri, sosyo-kültürel ve sosyo-politik alanlar ile de bölgesel ve uluslararas iliflkilerin merkezi haline gelmifltir. Kazakistan Cumhuriyeti nin egemenli ini kazanmas ndan sonra devletin öncelikli hedefleri aras nda belirledi i, egemen devletin inflas, sivil toplumsal kurumlar n oluflturulmas ve uluslararas arenadaki diplomatik ve iktisadi iliflkilerin gelifltirilmesi yönünde önemli ad mlar at lm flt r. Bu hedeflere yönelik gösterilen somut ad mlar n baz lar : yeni anayasas n n yürürlü e girmesi, çok partili kurumun oluflturulmas, BM, AG T ve fi Ö gibi uluslararas kurulufllara üyelik, dünya ülkeleri ile yap lan ticari anlaflmalar fleklinde s ralanabilir. Kazakistan n uluslararas aç l m ve Türkiye ile iliflkilerini konu edindi imiz bu çal flmam zda ülkenin tarihi süreçte oluflumundan bafllayarak bölgesel ve küresel örgütlerle iliflkileri ve Türkiye ile iliflkilerine de inilerek özellikle ba- ms zl k tarihi olan 1991 y l ndan sonraki süreçten günümüze de in d fl politikas ele al nm flt r. BA IMSIZLIK SONRASI KAZAK STAN Ba ms z Kazakistan Devleti 1980 li y llar n sonu 1990 l y llar n bafl bir zamanlar n süper gücü olan SSCB nin da lmas na, ard ndan da BDT nin kurulmas na tan k olmufltur. Bu dönem Kazakistan için çok zorlu bir süreçtir. Bu dönemde devlette milli ege-

2 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress menlik ve ba ms zl k sorunlar ön plana ç km flt r. Stalin totalitarizmi döneminde Sovyet Birli i içerisinde bulunan halklar n toplumsal ve milli düflüncesi önemli ölçüde zarar görmüfltür. Sovyet hakimiyeti, modas geçmifl s n rs z gücü, her yere ulaflabilen, bask c emir sistemiyle yönetilen üniter bir devlete dönüflmüfltür. Bu flartlar alt nda cumhuriyetler ve merkez teflkilat n n iliflkilerinde yeni esaslar üretecek yeni bir birlik anlaflmas imzalama mecburiyeti ortaya ç km flt r. Bu nedenle Nisan 1990 da SSCB Yüksek Kurulu, SSCB Cumhuriyetleri ve Otonom Devletleri Aras ndaki Ekonomik liflkiler Esas ve Birlik çerisindeki Cumhuriyetlerin SSCB den Ayr lma Sorununun Çözüm Düzeni kanunlar n kabul etmifltir. 1 Ba ms z Kazakistan Devleti nin oluflmas nda Dinmuhammed Kunayev in ve Nursultan Nazarbayev in önemli katk lar vard r. Kazak Türklerinin ülke idaresine ve Komünist Partinin yönetimine kat lmas n sa layan kifliler onlard r. Nazarbayev için en kritik günler Aral k 1986 da Kunayev in görevinden uzaklaflt r ld dönemdir. Kunayev i her f rsatta elefltiren ve kötüleyen Rusya ya karfl Nazarbayev in tak nd dürüst yaklafl m tüm halk n be enisini kazanm flt r. 2 Kolbin in Moskova da baflka bir göreve tayin edilmesi üzerine Nazarbayev, 22 Haziran 1989 da Kazakistan Komünist Partisi Baflkanl - na getirilmifltir. Bundan sonra Kazakistan halklar n n hakk n savunan bir politika gütmeye bafllam flt r. fiöyle ki 1989 da ald bir kararla ülkenin resmi dili olan Rusçay kabul etmeyerek, Kazakçay resmi dil olarak ilan etmifltir. Nazarbayev siyasi ve idari alanda demokrat ve merkeziyetçi, ekonomik alanda da sosyal adaletçi bir tutum tak nm flt r. Ülkesinin serbest pazar ekonomisine geçmesi için gerekli kararlar ve tedbirleri alm flt r. Bunun içinde ç kt - yurt d fl gezilerinde özellikle ABD, Kanada, G. Kore, ngiltere ve Türkiye de ifladamlar n ülkesinde yat r m yapmaya davet etmifltir. Demokrasinin geliflmesi içinde siyasi partilerin kurulmas na izin vermifltir. Ülkesinin sahip oldu u madenlerin ve petrolün Kazak Hükümeti taraf ndan kontrol edilmesini ve ana pay n Kazakistan a verilmesini sa lam flt r. Nazarbayev ekonomik ba ms zl a do ru bir dizi ad mlar atm fl ve art k s ra siyasi ba ms zl a gelmiflti. 3 Ortam da bu duruma paralel bir yap gösteriyordu. Kazakistan Hükümeti ald bir kararla 26 Mart 1990 da seçime giderek parlamento üyelerini seçtirmifl ve Nazarbayev de 22 Nisan 1990 da Kazakistan n ilk cumhurbaflkan olmufltur. Bu sefer daha güçlenmifl bir flekilde bafla gelen Nazarbayev cesur ad mlar atmaya bafllam fl ve halk n n refah ve huzuru için nükleer denemeler yap lan Semipalatinsk Üssü nü kapatt rm flt r. Bu s - rada Sovyet Cumhuriyetleri nin Moskova n n sömürüsüne daha fazla dayanamay p bir biri ard na ba ms zl klar n ilan etmesi ve Gorbaçov un buna engel olmamas, eski pozisyon ve menfaatlerini kaybetmekte olan Komünist Partisi,

3 Türkiye-Kazakistan liflkileri ve Kazakistan n Uluslararas Aç l m 421 K z l Ordu ve KGB yetkililerini oldukça rahats z etmifltir 4. Bu üçlünün darbe giriflimlerinden de bir sonuç al namam flt r ve Sovyetler Birli i da lma sürecine girmifltir, 25 Ekim 1990 da Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Kurulu KSSC nin devlet egemenli i bildirisini kabul etmifltir. Bu bildiriye göre: KSSC egemen bir devlet olup di er egemen cumhuriyetlerle birli e kendi iradesi ile kat l r ve aralar ndaki iliflkileri de anlaflmalar esas na göre düzenler, denilmektedir Aral k 1991 tarihinde ilan edilen ba ms zl k Kazakistan için dönüm noktas olmufltur. Kazaklar için bu de ifliklik, Orta Asya n n ba r nda yüzy llard r meskun yaflayan göçebe halk n varl n n uluslar aras camiaca tan nmas d r. Ba ms zl izleyen y llarda ise Kazakistan da siyasi ve idari kadrolar n kazaklaflt r lmas na yönelik çal flmalar bafllam flt r Aral k 1991 de Kazakistan Cumhuriyeti Ba ms zl konulu Anayasa n n yürürlü- e girmesiyle halk n kendi kaderini tayin etme hakk, hukukun üstünlü ü ve birey özgürlü ü, siyasi istikrar, iktidar n paylafl m, milletleraras uyum vs. gibi demokrasinin temel ilkeleri ortaya konulmufltur. 7 Buradan flunu aç kça görmekteyiz ki Kazakistan da yeni bafllayan demokrasi gelene i k sa sürede oturmufltur. 1994, 1995 ve 1996 y llar nda art arda yap lan seçimler, demokrasinin iflledi ini göstermekle birlikte siyasi istikrar anlay fl n da ifade etmektedir. 8 S YAS VE DAR YAPI Kazakistan 1990 l y llar n bafl nda tüm sosyal, politik sistemi kapsayan büyük çapta de ifliklikleri uygulamaya koymufltur ve birbirini takip eden siyasi reformlar sonucunda kendine özgü demokratik bir sistem oluflturulmufltur. Devlet yap s n n esas nda, ortak devlet iktidar n n yaflama, yürütme ve yarg dallar nda ayr l k ilkesine ba l olmas tasdik edilmifltir. Üstelik devlet baflkan ve temsil organlar n n genel seçim uygulamas na geçifli gerçeklefltirilmifltir. Çok partili sistemin oluflmas na bafllang ç teflkil eden siyasi çeflitlilik kanunen kabul edilmifltir. Kazakistan n demokratikleflme yolunda oldu una dair en güzel kan t Nursultan Nazarbayev in flu sözlerinde bulmaktay z: Anayasa ve demokratik tercihimizin en büyük dayana, her türlü diktatörlü ün hortlamas na yol verecek Kazakistan halk d r. Bu ilkeden hareket ederek; Cumhuriyette çok partinin oluflmas n desteklemeyi ve hiçbir partiye üye olmamay kutsal borç olarak say yorum. Geçifl döneminde devlet baflkan n n her hangi bir partiye üye olmamas n n iki olumsuz sonucu olacakt r. 9 Birincisi; partiyken geliflimi için objektif durumda de il, baflkan n gücünden faydalanarak imkanlar kazanacak, ikincisi; her iki durum da halk n birli i ve devlet yönetiminin, anayasa hakimiyetinin, insan ve vatandafl özgürlü ü ve haklar n temsilcili i ile ba daflmaz. 10 flte Nazarbayev, bir devlet baflkan nda bulunmas gereken s - fatlar bu flekilde belirtirken s fatlar bu flekilde belirterek demokrasi yolunda bu vas flar n gereklili ini de ortaya koymaktad r.

4 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress 25 Ekim 1995 y l nda kabul edilen Devletin Egemenli i Bildirgesiyle ülkenin uluslararas hukuka tabi oldu u, vatandafll k kurumu ve özel mülkiyetin dokunulmazl kabul edilmifltir. 10 Aral k 1991 de ülkenin ismi Kazakistan Cumhuriyeti olarak de ifltirilmifltir y llar aras nda Kazakistan n anayasal yap s oluflturulmufl, ba ms z Kazakistan anayasas Ocak 1993 te benimsenmifl ve 30 A ustos 1995 te yap lan referandum sonucu kabul edilmifltir. Bu anayasa daha önceki anayasal düzenlemede bulunan eksikleri gidermifl, baflkanl k sistemi ve hükümeti ile üniter bir devlet oldu u benimsenmifltir. Çeflitli organlar aras ndaki güç da l m nda yer alan yetki sorunu rasyonel olarak çözümlenmifl ve sistematik piyasa dönüflümüne do ru bir yol çizilmifltir. Kazakistan Cumhuriyetinin laik, demokratik ve sosyal bir hukuk devleti oldu u kabul edilmifltir. Anayasaya göre Devlet Baflkan halk n birli ini, devletin gücünü simgeler ve vatandafllar n hak ve özgürlüklerinin teminat d r. Uluslararas alanda da cumhurbaflkan n ülkeyi temsil edece i kabul edilmifltir. Ayr ca A ustos 1995 te yap lan referandumda yüzde 89 luk bir oyla Devlet Baflkan n n yetkilerinin art r lmas kabul edilmifl ve anayasada de ifliklik teklif edilmesi, hükümetin atanmas ve görevden al nmas, parlamentonun da t lmas, referanduma gidilmesi, bölgelerin ve flehir idarelerinin yöneticilerinin atanmas yetkileri Devlet Baflkan nda toplanm flt r. Kazakistan da ülkenin en üst organ parlamentodur. Bu parlamento iki daimi temsil organ olan senato ve meclisten oluflur. Senato üyelerinin görev süresi alt y l iken meclis üyelerinin görev süresi befl y ld r. Senatonun 39 üyesinden 7 si cumhurbaflkan taraf ndan geriye kalanlar her birinden ikifler üye olmak üzere ülkenin 16 eyaletinden seçilir. Meclis ise 77 milletvekilinden oluflur. Bunlar n 67 tanesi do rudan, 10 tane üye ise parti listesinden seçilir. Kazakistan tarihindeki ilk serbest genel seçimler 7 Mart 1994 tarihinde yap lm flt r. Kazakistan çok partili sistem gelifliminin ikinci safhas na 2002 y l nda Parlamento dan geçen yeni Siyasi Partiler yasas ndan sonra girmifltir. Halen 11 tane kay tl siyasi parti vard r. Herhangi bir partinin temsil edilebilmesi için seçmenlerin %7 sinin oyunu alma mecburiyeti getirilmifltir. Kazakistan ba- ms zl ndan bu yana yönetmekte olan Nursultan Nazarbayev 11, 2005 y l nda ve y l nda yap lan seçimlerde devlet baflkan seçimlerinden galip ç km fl ve tekrar 7 y ll na cumhurbaflkanl görevini yürütmesi uygun görülmüfltür. 13 Baflbakan n baflkanl n yapt hükümet ülkedeki yürütme görevini yerine getirir ve baflbakan yürütme organlar n n faaliyetlerini düzenler. Baflbakan hükümetin faaliyetlerinden dolay cumhurbaflkan na ve ayn zamanda parlamentoya karfl da sorumludur ve bunlar n onay ndan geçmesi flartt r. Ülkeyi ilgilendiren politikalar n ise cumhurbaflkan, hükümet ve parlamento taraf n-

5 Türkiye-Kazakistan liflkileri ve Kazakistan n Uluslararas Aç l m 423 dan onaylanmas gerekmektedir. Hükümetin yapt r mlar n n anayasaya uygunlu unu sa lamak için de yüksek Anayasa Komitesi kurulmufltur. Anayasa Komitesi 6 y l için seçilen 7 üyeden oluflur. Ülkede sivil, cezai ve di er davalar için en yüksek yarg organ d r. Yerel devlet yönetimi yerel temsilciler ve yürütme kurumlar taraf ndan yerine getirilir. Yerel yürütme gücü baflkanlar akimler (valiler) olan idari bölge yönetimlerince temsil edilir. Akimler baflbakan n önerisi ve cumhurbaflkan n n onay ile atan r. Yerel yönetim olarak Kazakistan 14 oblast (valilik) ve 3 büyük flehir olarak ayr lm fl vaziyettedir. 14 Almat, Astana, Aktöbe, At rav, Bat s Kazakistan (Oral), Mang flrav, Ongtüstik Kazakistan (Çimkent), Pavlodar, Karagand, Kostanay, K z lorda, fi g s Kazakistan (Öskemen), Soltüstik Kazakistan (Petropavl) ve Jambul vilayetleri ile Almat, Astana ve Baykonur Kazakistan n Büyükflehirleridir. 15 Ülkenin baflkenti de 1998 de Almat dan Astana ya tafl nm flt r. Özetle, ba ms zl k y llar ndan itibaren demokratikleflme ve siyasi dönüflüm süreci belirli aflamalardan geçen Kazakistan Cumhuriyeti, hukuk devleti ve sivil toplum kurumlar n n oluflturulmas nda büyük baflar lar elde etmifltir. K sa bir süre komünist partinin tek parti diktatörlü ünden, çok partili hayata ve ço ulculu a geçifl sa lanm flt r. Kazakistan, Türkiye den sonra Türk Dünyas n n en önemli ülkesidir. Ekonomik ve co rafi büyüklü ü di er cumhuriyetler ile k yasland nda hemen fark edilmektedir. Örne in nüfusu Özbekistan dan yaklafl k milyon kadar daha az olmas na karfl n ekonomisi Özbek ekonomisinin birkaç misline ulafl r. 16 Türkmenistan ve K rg zistan ile fark ise çok daha büyüktür. Ba ms zl ndan bu yana Kazakistan di er Orta Asya cumhuriyetlerinden nispeten daha baflar l bir siyasi ve ekonomik çizgi izlemifltir. Karfl laflt racak olursak, K rg zlar demokrasi ve liberalizmi düzensizli e çevirdiler. Muhalefet ve iktidar neredeyse birbirine yak n güçlere sahiptir. Bu da ülkeyi sürekli olarak anarflinin efli inde dolaflt rmaktad r. Özbekistan ve Türkmenistan ise siyasette ve ekonomide s k kontrol ile ülkelerini kalk nd rmaya çal flt lar. S k kontrol zamanla gevfletilecek ve kademeli olarak Bat tarz yönetimlere geçilebilecek bir altyap ya kavuflulmufl olacakt. Ancak çeflitli nedenlerle bu baflar lamad. Özbekistan da ise daha s k bir yönetim vard r ve yak n bir zamanda bu ülkelerde yumuflama beklemek oldukça zordur. Ekonomi de siyasi alandaki zorluklar n gölgesinde kalmaya devam etmektedir. Güven tesis edilemedi i sürece özellefltirme ve piyasa ekonomisine geçifl bir türlü gerçekleflememektedir. Sivil toplum ülkeye katk yapacak tarzda yeflerememekte, aksine bir tehdit unsuru olarak kalmaktad r. Böyle bir ortamda Kazakistan n baflar lar n göz kamaflt r c olarak nitelendirebiliriz. Ülkede ekonomi ciddi bir patlama içindedir. Örne in ekonomi de büyüme oran 2005 y l nda % 9,4 civar nda iken, 2006 y l nda % 10.6 olmufltur. Özellefltirme ve ekonominin serbestlefltirilmesinde

6 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress çok önemli bir yol kat edilmifltir. 17 Zenginlik halka ve sokaklara yans maya bafllam flt r. Elbette bu baflar da zengin enerji kaynaklar n n rolü büyüktür. Ancak baflar y sadece do al kaynaklara ba lamak do ru de ildir. Ülkenin Devlet Baflkan Nursultan Nazarbayev in pragmatist ve dengeleri gözeten gerçekçi yaklafl m n n Kazak baflar s nda rolü büyüktür. 18 Ona göre devlet politikas n n temel amac Kazakistan halk n n refah seviyesinin yükseltilmesidir. 19 Nitekim gerek idari reformlar, gerekse ekonomideki büyüme h z ile de bu emelini gerçeklefltirmifltir. Asl na bak l rsa Kazakistan ba ms zl n kazand zaman, ifli en zor olan Türk cumhuriyetlerinden biriydi. Rus az nl n oran neredeyse nüfusun yar s n buluyordu. 20 Kazaklar n zengin ve elit k sm ise Kazak veya Türklük bilincine yeterince sahip de ildi. Ülkenin zay f ekonomisi ve k r lgan etniksosyal dokusu yönetimi zorlaflt r yordu. Çin ile Rusya aras nda devasa bir co rafyada uzanan Kazakistan bu y llarda idare etmenin zorlu u kolayca tahmin edilebilir. fiimdi ise demografik oranlarda ciddi bir de iflim yaflanmaktad r. Yurt d fl ndaki Kazaklar da Kazakistan a geri dönmekte ve Kazaklar n nüfus içindeki oran gittikçe artmaktad r. 21 TÜRK YE LE L fik LER Türkiye Cumhuriyeti 1923 y l ndan beri Anadolu da ve Kazakistan Cumhuriyeti de 1991 y l ndan beri Orta Asya topraklar nda hür ve müstakil iki devlet olarak yaflamaktad r. Ama bu iki devletten Türkiye Cumhuriyeti nin mirasç s oldu u Osmanl mparatorlu u 13. as rdan ve Selçuklu mparatorlu u 11. as rdan itibaren Anadolu topraklar nda, Kazakistan Cumhuriyetinin mirasç s oldu u Kazak mparatorlu u ise 15. as rdan itibaren Orta Asya topraklar nda ömür sürmüfltü. 22 Bu anlamda Kazakistan-Türkiye iliflkilerinden söz ederken 15. asra kadar inmek mümkündür. Daha ileriye gidildi inde ise zaten bir iliflkiden de il, ancak bir birliktelikten söz edilebilir. Çünkü Anadolu topraklan üzerinde Selçuklu ve Osmanl devletlerini kuran O uz boylar n n atalar, bugünkü Kazakistan Cumhuriyeti halk n n da bir parças oldu u Orta Asya daki Türkistan co rafyas ndan harekete geçerek Anadolu ya geçmifller, ama bu yürüyüflten önce ayn co rafya üzerinde, ayn hayat tek bir millet olarak yüzy llar boyunca birlikte yaflam fllard. Siyasi iliflkiler Türkiye ile kardefl cumhuriyet Kazakistan gerek ikili iliflkilerde, gerekse uluslararas iliflkilerde ortak hareket etmektedir. Türkiye, Sovyetler Birli i nin da lmas n n ard ndan 17 Aral k 1991 tarihinde ba ms zl n ilan eden Kazakistan ilk tan yan ülkedir. 2 Mart 1992

7 Türkiye-Kazakistan liflkileri ve Kazakistan n Uluslararas Aç l m 425 tarihinde Almat da iki ülke D fliflleri Bakanlar taraf ndan diplomatik iliflkiler kurma protokolü ve vize muafiyeti antlaflmas imzalanm flt r. Ayr ca iki ülke aras ndaki ticari, ekonomik ve sosyal alanda, askeri teknik konular n n da dahil oldu u bölgesel ve uluslararas güvenlik alanlar ndaki s k iflbirli i iliflkilerinin pekiflmesindeki di er önemli etkenler olarak göze çarpmaktad r. ki ülke aras nda diplomatik iliflki tesisinden geçen süre zarf nda Kazak- Türk temaslar kardefllik ve dostluk, halklar m z n tarihi ba ve kültür miraslar, oluflan karfl l kl güven ve sayg platformu üzerine kurulmufltur. ki kardefl ve dost ülke aras ndaki siyasi iliflkiler en üst düzeyde devam etmektedir. Kazakistan ve Türkiye yak n gelecekte ikili iliflkiler konusunda elde edilen dinamizmi muhafaza etmekle kalmay p stratejik ortakl k düzeyinde ikili iliflkileri pekifltirecek yeni unsurlar eklemeye çal flmaktad r. Uluslararas arenada iflbirli i konusunda ise iki ülkenin birçok platformda bölgesel ve uluslararas nitelik tafl yan sorunlarda tutumlar n n benzerli i örnek gösterilebilir y l Ocak ay nda gerçeklefltirilen AKP lideri Say n Recep Tayip Erdo- an n Kazakistan a resmi ziyareti iki ülke taraf ndan önem tafl m flt r. 23 Siyasi iliflkiler çerçevesinde 2003 y l May s tarihleri aras nda Kazakistan Cumhurbaflkan n n Türkiye Cumhuriyeti ne resmi ziyareti gerçekleflmifltir Haziran nda stanbul da gerçekleflen NATO zirvesinde iki ülke yöneticileri ikili ve uluslararas gündemdeki konular ele alm flt r. Bunun d fl nda her sene çeflitli düzeyde iki ülke bakanl klar ile kurulufllar n en üst düzeydeki yöneticilerinin karfl l kl ziyaretleri gerçekleflmektedir. Söz konusu görüflmeler s ras nda ikili iliflkiler geliflme düzeyinin bütün alanlarda dinamizm kazand vurgulanmaktad r. 24 Türkiye, Kazakistan n Asya k tas nda istenen düzeyde güvenlik ve bar fl sa layabilen bir mekanizma oluflturma çabalar na destek ve anlay flla yaklaflt n gözler önüne sermifltir. Bu anlamda 22 Ekim 2004 tarihinde Almat da CICA Bakanlar toplant s na Türkiye Cumhuriyeti ni temsilen çiflleri Bakan n n kat lmas da Türkiye nin bu süreçteki önemli deste inin kan t d r. 25 Kazakistan ve Türkiye, BM, AG T, KT, E T ve baflka da uluslararas teflkilatlar çerçevesinde iliflkiler de devam etmektedir. Ekonomik liflkiler Türkiye ile Kazakistan aras ndaki ticaret ve yat r m iliflkisi Kazakistan n ba ms zl n n ard ndan bafllam flt r. ki ülke aras ndaki ekonomik iliflkiler bafl ndan beri oldukça düzeylidir. lk y llardan itibaren Türk ifladamlar Kazakistan ekonomisi ile yak ndan ilgilenmifl ve hemen her alanda yat r mlar yapm fllard r. Türkiye, Kazakistan a yat r m yapan ülkeler aras nda yaklafl k 1.5 milyar dolar yat r m hacmi ile ABD, Güney Kore ve ngiltere den sonra dördüncü s rada bulunmaktad r. Türkiye ayn zamanda ülkede bulunan yabanc

8 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress say daki flirketlerin ço unlu una sahiptir. 26 Türk sermayesinin dünyada en fazla yat r m yapt beflinci ülke olan Kazakistan a 1993 y l ndan beri gelen yabanc sermaye 50 milyar dolar aflm flt r. Hazine müsteflarl taraf ndan 2004 tarihinde aç klanm fl olan verilere göre Kazakistan a bugüne kadar 72 firma toplam 435,5 milyon dolarl k sermaye ihrac yapm flt r. 27 Türkiye ile Kazakistan aras nda ticari iliflkiler h zla geliflmektedir y l ndan itibaren Türk Cumhuriyetlerine Türk Eximbank kanal ile 1,1 milyar dolarl k aç lan kredinin 240 milyon dolar Kazakistan a aç lm flt r. 28 Türkiye den ald bu krediye ek olarak 100 milyon dolar daha Kazakistan ek kredi istemifltir y llar nda Türkiye den ihraç edilen mallar a rl kl olarak makine ve cihazlar, plastik ve plastik eflyalar, prefabrik yap lar, mobilya ve ayd nlatma cihazlar, g da, giyim eflyalar, otomatik telefon santralleri, deri iflleme cihazlar, sentetik hal ve kilim, zirai mücadele, ilaç ve bitkileri, elektrikli ev aletleri gibi mallardan oluflmaktad r. thal edilen Kazak mallar n n büyük bir k sm n ise metalürji maddeleri, tar m ürünleri ve petrol ürünleri oluflturmaktad r. Türk firmalar n n Kazakistan daki bafll ca ilgi alanlar flöyle s ralanabilir: inflaat ve müteahhitlik, s nai tesis yap m, hafif sanayi, g - da, madencilik, ticaret, metalürji, hayvansal ürünler, alüminyum alafl mlar, kalayl demir çelik, tekstil, telekomünikasyon, elektrik santralleri yap m ve benzeridir. 29 Kazakistan Cumhuriyeti y llar sosyal-ekonomik geliflim konsepti uyar nca ekonomik iliflkileri gelifltirme plan nda öncelikli ülkelerin bafl n çeken Türkiye Cumhuriyetidir. Kazakistan ile Türkiye aras ndaki ticari iliflkilerin geliflmesinde önemli bir mekanizma da hükümetler aras karma ekonomik komisyondur. Bu toplant larda ikili ticari iliflkilerin bilançosu ç kar lm fl ve taraflar n net faaliyetler gerçeklefltirme yolu ile karfl l kl yarar güdülen ticari ekonomik iflbirli ini geniflletme istekleri ortaya konulmufltur.türk yat r mlar n n yüzde doksan ekonomi alan ndaki petrol, iletiflim ve bankac l k ayr ca e itim ve otelcilik sektörlerine odaklanm flt r. TPAO, Kazakistan ekonomisinin petrol sektörüme 380 milyon dolar yat r mda bulunmufltur. Türk flirketleri taraf ndan iletiflim alan ndaki 238 milyon dolarl k projelere yat r m yap lm flt r. 204 milyon dolar Türk yat r mc taraf ndan bankac l k, g da üretimi ve otelcilik alanlar na, 149,9 milyon dolar ise e itim alan na yat r lm flt r. Di er yat r mlar ise küçük yat r mlar grubunda yer almaktad r. Ayr ca ticaret ve do rudan yat r mlar konusunda Türkiye ile Kazakistan aras nda büyük f rsatlar vard r y l nda iki ülke ticaret hacmi 1,6 milyar dolara ulaflm flt r y l ndan bu yana ticaret geometrik olarak artm fl ve Er-

9 Türkiye-Kazakistan liflkileri ve Kazakistan n Uluslararas Aç l m 427 do an Hükümeti dönemindeki art fl adeta bir patlama halini alm flt r y - l nda iki ülke ticaret hacmi sadece 260 milyon dolar civar ndayd. Bu oranda bu gün 10 misli bir art fl söz konusudur senesi Ocak-Temmuz döneminde ise Kazakistan n Türkiye ye ihracat 184 milyon ABD dolar, ithalat 164 milyon dolar olarak gerçekleflti. 30 Kazakistan n toplam ticaret hacminin 35 milyar dolar civar nda oldu u görülmektedir ve enerji kaynaklar ndan gelen gelirler sayesinde rakamlar daha da yükselmifltir. Bu da Türkiye-Kazakistan iliflkilerinin geliflmeye çok aç k oldu unu göstermektedir. Kazakistan Endüstri ve Ticaret Bakan Asset ssekeflef,, Kazakistan ve Türkiye aras ndaki ticaret hacmi potansiyelinin bugünkünün çok üstünde oldu unu söylemifltir. Eximbank la iflbirli i yaparak daha fazla Türk sanayi ürününü Kazakistan da görmek istediklerini ifade ederek, Ekonomilerimiz birbirinin rakibi de il tamamlay c s. demifltir. ki ülke aras ndaki ticaret hacmi son 7 y lda 360 milyon dolardan 3 milyar Dolar seviyesine ç km flt r. Hatta ifl adamlar ndan 2012 y l nda 15 milyar dolarl k ticaret hacmine ulaflma sözü al nm flt r. 31 Türkiye nin bu ülkedeki yat r mlar na göz atacak olursak, Kazakistan daki Türk flirketlerinin say s n n 270 kadar oldu unu görmekteyiz. Ancak yat - r mlar n büyük bir k sm n büyük flirketler yapmaktad r. Türk yat r mlar n n yüzde 90 ekonomi alan ndaki petrol, iletiflim ve bankac l k, ayr ca e itim ve otelcilik sektörlerine odaklanm flt r. TPAO (Türk Petrolleri) Kazakistan ekonomisinin petrol sektörüne 380 milyon ABD dolar yat r mda bulunmufltur. 32 Türk flirketleri taraf ndan iletiflim alandaki milyon dolarl k projelere yat r m yap lm flt r. Kazakistan da binden fazla ifladam bulunmaktad r ve Türk yat r mlar n n toplam 1,5 milyar dolar aflm fl durumdad r. Bu, Türkiye için büyük bir rakamd r. Ancak ABD nin bu ülkede yapt milyar dolarl k yat r m dikkate al nd nda Türk yat r mlar hala yetersiz kalmaktad r. Özellikle enerji alan nda Türk flirketlerinin yat r m eksikli i gözlenmektedir. Buna karfl n inflaat alan nda Türkler hemen dikkati çekmektedir. Astana Havaalan n bir Türk flirketi infla etmifltir. Ayr ca tüketim mallar nda da Türk ürünlerinin geniflleyen bir pazar vard r. Örne in 2008 y l içinde 15 milyon nüfusu olan ülkede 200 milyon çift Türkiye yap m ayakkab sat lm flt r. 33 E itim ve Kültürel liflkiler kili iliflkilerin önemli bir kolunu e itim ve kültürel alanlarda iflbirli i oluflturmaktad r. ki ülkenin çeflitli bölge ve illeri aras nda kardefllik iliflkiler kurulmufltur. Örne in 2001 y l nda Ankara ve Astana, 2003 y l nda Antalya ve Tald korgan kardefl flehir ve 2004 y l nda KC Almat ili ve TC Antalya ili, KC Jamb l ili ve TC Karaman ili kardefl iller olarak ilan edilmifltir. Kardefllik iliflkiler çerçevesinde stanbul da 2002 y l Ekim ay nda Almat Kültür Günleri, 27 Eylül 03 Ekim 2004 tarihinde Almat da stanbul Kültür Günleri ve 30

10 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress Kas m 03 Aral k 2004 tarihleri aras nda Antalya da Almat ili Kültür Günleri gibi düzenlenen etkinlikler Kazakistan ve Türkiye aras ndaki insani ve kültürel iflbirli ine bir ivme kazand rm flt r li y llar n en önemli olay diplomatik iliflkilerin onuncu y l n doldurmas d r. Türkiye Cumhuriyeti bu önemli gün ile ilgili stanbul ve Kocaeli nde Güney Kazakistan eyaletinin yat r ml için elveriflli bir ortama sahip oldu unu sergileyen faaliyetler ve uluslararas müzik festivali çerçevesinde Ankara da Kazakistan n ünlü sanatç lar taraf ndan Kazakistan oda orkestras n n konserleri ve y llar aras nda Kazakistan n ünlü folklor ve pop müzik gruplar konserleri gerçeklefltirmifltir. Türk Dili Konuflan Ülkeler Kültür Bakanlar Daimi Konseyi Toplant s Temmuz 2004 tarihlerinde Kazakistan n baflkenti Astana da yap lm flt r. 35 Di er yandan Türkiye kardefl Kazakistan a önemli miktarda insani yard m göndermifl ve çeflitli Türk üniversitelerinde Kazak ö renciler de okutulmaktad r. Bunlara ilaveten Kazakistan da Ahmet Yesevi Üniversitesi ile 19 özel Türk okulu e itim hayat na katk da bulunmaktad r. Türk Dünya Araflt rmalar Vakf ve Kazak Türk E itim ve Kültür Vakf, Kazakistan da aç lan Kazak-Türk liseleri ile e itim konusunda iflbirli i içerisindedirler. E itim alan nda Türkistan flehrinde bulunan Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesi ni gelifltirme çabalar devam etmektedir. Bu üniversitenin 15 fakültesinde ö renci, 102 meslek lisans ve lisans üstü e itim almaya devam etmektedirler. 36 Türkiye nin e itim alan nda önde gelen Bilkent Üniversitesi nde Kazakistan Cumhurbaflkan Nur Sultan Nazarbayev ad na burs verilmesi kuflkusuz iki ülke aras nda oluflan samimi iliflkilerin göstergesidir. Ayr ca Kazakistan ve Türkiye aras nda kültürel programlar çerçevesinde ünlü Kazak yazarlar eserlerinin Türk diline çevrilmesi faaliyetleri aral ks z sürmektedir. Bugüne kadar Kazak yazarlar n n otuzu aflk n eseri Türkçeye çevrilmifltir. Uluslararas E itim ve Kültür Vakf KATEV de Türkiye ve Kazakistan aras ndaki e itim ve kültür iliflkilerini gelifltirmek maksad yla 1997 y - l ndan beri çal flmaktad r. Bu vak f hizmetinde 27 Kazak-Türk Lisesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Taraz flehrinde Jamb l Ekonomi Koleji, Astana da Uluslararas Okul ve fiahlan lkö retim Okulu e itim ö retim hizmeti olarak faaliyette bulunmaktad r. 37 Son olarak iki ülke aras ndaki dayan flmaya örnek olarak askeri alanda e itim ve teknoloji alanlar nda kurulan iliflkileri gösterebiliriz. Bu çerçevede pek çok Kazak gencine Türkiye nin askeri akademilerinde ö renim görme imkan sa lan rken Türk subaylar da Kazak meslektafllar yla karfl l kl tecrübe al flveriflinde bulunmaktad rlar. 38 KAZAK STAN IN ULUSLARARASI AÇILIMI VE ULUSLARA- RASI VE BÖLGESEL ÖRGÜTLERLE L fik LER Ba ms zl n n ard ndan Çarl k ve Sovyet idaresi döneminde geri kalm fll telafi etme yoluna giren Kazakistan, baflta Türkiye olmak üzere pek

11 Türkiye-Kazakistan liflkileri ve Kazakistan n Uluslararas Aç l m 429 çok dünya ülkesi ile iliflkiler içerisine girmifltir. Ba ms zl ktan bu yana Kazakistan iç ve d fl ticaretin liberalleflmesi, firmalar n h zla özellefltirilmesi, fiyat ve faiz oranlar konular ile do rudan yabanc sermaye yat r mlar konusunda köklü bir liberalleflme ve d fla dönük bir kalk nma hareketine girmifltir. Kazakistan bu sayede devletlerle ve kurulufllarla olan iliflkilerini gelifltirmifl ve bölgesinde sözü geçen bir statüye kavuflmufltur. Jeopolitik konumu, enerji merkezlerinin oluflu, di er merkezlere yak nl, iki büyük devlet aras nda oluflu Kazakistan n önemini bir kat daha art rmaktad r. ABD nin de bölgede hakimiyet kurabilmesi ve gerekli olan enerji ihtiyac n karfl layabilmesi için Kazakistan la olan iliflkilerini gelifltirmesi gerekmektedir. Zaten bölgede Çin in ve Rusya n n etkisini k rabilmesi için Kazakistan nda di er güçlerle iflbirli ine ihtiyac vard r. Bu nedenle Kazakistan çok yönlü bir d fl politikay kendisine seçmifltir. Kazakistan yak n komflular yla olan problemlerini çözmüfl ve iyi iliflkiler kurmufltur. AG T 2010 dönem baflkan olmas yla Kazakistan n bu iliflkilerinin ne kadar sa lam oldu u görülmektedir. Kazakistan n bu flekilde büyümesi ve geliflmesi devam ederse bölgedeki güçlü devletlerden biri olaca- da kaç n lmazd r. Kazakistan n Asya ile Avrupa n n birleflti i yerdeki jeopolitik konumu, ekonomik ve askeri politik ç karlar ve bunun yan nda var olan potansiyeli, Kazakistan n ça dafl uluslararas iliflkiler sistemindeki yerini çevresindeki karfl l kl güvenlik, egemenlik ve toprak bütünlü üne sayg ilkelerine dayal iyi komfluluk bölgelerinin oluflmas nda ç kar olan büyük bölgesel devlet olarak belirlemifltir. 39 Avrupa Birli i (AB) le liflkiler AB nin Avrupa ve dünya politikas, ekonomisi, e itimi, kültüründeki yeri ve rolü Kazakistan için AB ile iliflkileri gelifltirmenin zorunlulu unu koflulland rmaktad r. Avrupa Birli i enerji kaynaklar n n büyük potansiyel tüketicisi olarak Kazakistan da genifl ç karlara sahiptir. Genel olarak bu ç karlar AB nin bölgede enerji maddeleri üretimi, petrol ve do algaz boru hatt a n n inflaat ile ilgili konularda ve Hazar Denizi nin statü sorununda söz hakk na sahip olmas nda birleflmektedir. TACIS program 1991 y l nda Avrupa Komisyonu taraf ndan bafllat lm flt r. Bu program Do u ve Orta Asya n n 12 ülkesine (Ermenistan, Belarus, Gürcistan, Kazakistan, K rg zistan, Moldova, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna, Özbekistan ve 1991 ile 2003 y llar aras nda Mo olistan da bu TACIS e dâhil edilmifltir) 17 teknik destek sa lamay ve bu ülkelerdeki geçifl aflamas n n desteklenmesini hedeflemektedir. 40 Enerji alan ndaki projelerde, ulaflt rmada, do al çevre alan nda da dahil olmak üzere Avrupal program olan TACIS n bölgesel projelerindeki iflbirli ine büyük önem verilmektedir. Avrupa Enerji Koflulu Kazakistan n ba ms zl n ka-

12 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress zand ktan sonra kat ld ilk uluslararas belgedir. Avrupa Birli i ile iflbirli i BM, AG T, Enerji Koflulu Konferans gibi uluslararas forumlar n çerçevesindeki çal flmalar da içermektedir. Avrupa Birli i nin bölgedeki en önemli ticari orta Kazakistan d r. Afla- daki tablodan da görülece i üzere, 2006 y l nda AB nin Kazakistan dan ithalat yaklafl k 13 milyar avro civar nda olmufltur. AB nin söz konusu ülkeye ihracat ise ayn y l içinde yaklafl k 4 milyar 700 milyon avro olarak gerçekleflmifltir. 41 Tablo 1: AB nin Kazakistan la Ticareti Kaynak : EU Market Access Database AB nin Kazakistan la yapt ticaretin yap s incelendi inde, ithalat n çok büyük k sm n enerji ürünlerinin oluflturdu u görülürken, ihracatta makine ve nakliye araç ve gereçleri bask n durumdad r. AB ile Kazakistan aras nda, Ortakl k ve flbirli i Anlaflmas (PCA) d fl nda, 2005 te imzalanan Çelik Ürünleri Anlaflmas, 2003 te imzalanan Nükleer Güvenlik Anlaflmas ve Nükleer Enerjinin Bar flç l Kullan m gibi anlaflmalar da mevcuttur. Kazakistan çelik üreticileri, çelik anlaflmas yla, çelik ihracat f rsatlar yakalam fllard r. Bunlara ek olarak, AB, Kazakistan daki en genifl yabanc yat r mlara sahiptir y l nda, Kazakistan daki yabanc yat r mlar n %40 ndan fazlas AB kaynakl - d r. 42 Bu oran son 10 y lda giderek artmaktad r. AB yat r mlar 2002 y l nda ABD yat r mlar n geçmifltir. AB yabanc yat r mlar n n %80 inden fazlas petrol ve gaz sektörüne yap lmaktad r. Bu yat r mlar n içinde ise en büyük pay ngiltere, talya ve Hollanda almaktad r. Ba ms z Devletler Toplulu u (BDT) le liflkiler Kazakistan n d fl politikas n n en önemli stratejik amaçlar ndan biri, BDT ye üye devletlerle iflbirli i yapmakt r. Bu do rultuda iki düzeyli politika

13 Türkiye-Kazakistan liflkileri ve Kazakistan n Uluslararas Aç l m 431 izlenmekte ve BDT çerçevesi içinde iki tarafl ve çok tarafl iliflkiler gelifltirilmektedir. BDT, Nazarbayev den SSCB topra nda birbirinden ayr Slav ve Türk birliklerinin kurulmas tehlikesini önlemek için azami gayretin sarf edilmesi, Beyaz Rusya, Rusya ve Ukrayna n n Belovejflk anlaflmalar n n imzalanmas ve 13 Aral k 1991 de Orta Asya Cumhuriyetleri liderlerinin toplant s n n yap lmas yönünde destek talep etmifltir. Nazarbayev in giriflimi üzerine 21 Aral k 1991 de Almat da 11 ba ms z devletin baflkanlar toplant yapm flt r. Bu toplant sonucunda kat lan devletlerin eflit ilkelerde ve anlaflmakta olan büyük taraflar olarak BDT yi oluflturduklar n bildiren karar al nm flt r. Bu karar 8 Aral k 1991 de Minsk te Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna taraf ndan imzalanan BDT yi kurma anlaflmas na eklenen protokolde kaydedilmifltir. BDT nin amac, eflitlik, toprak bütünlü üne sayg, uluslar aras stratejik istikrar koruma ve bar fl sa lama, ortak savunma ve nükleer silah üzerindeki ortak denetimi sa lama amac ön planda tutulmufltur.15 May s 1992 de Taflkent te BDT ye üye 5 devlet taraf ndan Ortak Güvenlik Anlaflmas n n imzalanmas, Kazakistan ve Rusya n n giriflimi üzerine olmufltur. 43 Bu anlaflmayla birlikte devletler iliflkilerde gücün ve ya güçle tehdidin kullan lmas ndan kaç nma zorunlulu unu bir kez daha teyit etmifllerdir te bu alan daha da geniflletilerek d fl s n rlar da koruma amac yla bir tak m çal flmalar yap lm flt r. BDT üyesi devletler ekonomik birli e giden yolda Gümrük Birli i Anlaflmas n kabul etmifllerdir. Kazakistan n giriflimi üzerine devletleraras ekonomik komite Ekonomik Birli in Kurulmas n Öngören Anlaflma y imzalad. Ekonomik birli in oluflturulmas ve etkinli inin BDT çerçevesindeki entegrasyon süreçlerinin rasyonel gelifliminin sa lanmas amac yla kurulaca belirtilmektedir. Ayr ca Kazakistan, Beyaz Rusya, K rg zistan ve Rusya devlet baflkanlar ekonomi alan nda entegrasyonun derinleflmesini öngören anlaflmay imzalam fllard r. Nazarbayev bir konuflmas nda kurulmakta olan ekonomik birli in Avrupa Birli i nin benzeri, ekonomik bak mdan eflit devletlerin birli i olmas gerekti ini vurgulam flt r. Bu amaçla Avrasya Birli i nin kurulmas fikrini dile getirmifltir. 44 Temelinde ekonomi, savunma ve d fl politikan n koordinasyonu amac yla uluslar üstü organlar n oluflturulmas yatmaktad r. Fakat Nazarbayev, Sovyetler Birli i nin yeniden kurulmas n n ve imparatorluk oluflumunun söz konusu olmad n özellikle vurgulam flt r. Birlikte birleflme ilkeleri flunlard r: eflitlik, egemenli e sayg duyma, toprak bütünlü ü ve devlet s n rlar n n dokunulmazl, kiflilik haklar na sayg duyulmas. Her ne kadar Nazarbayev in fikirleri gerçekleflmese de di er SSCB den ayr lan devletler gibi Kazakistan da BDT ile iyi iliflkilerini sürdürmektedir. Kazakistan Senatosu, Kolektif Güvenlik Anlaflmas Örgütü ( KGAÖ) temelinde kurulan toplu acil müdahale gücü hakk ndaki karar onaylad. 45 NATO ya alternatif olarak kurulan bu örgüt fl-

14 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress birli i 2009 ad n tafl yan ilk askeri tatbikat n Ekim ay nda gerçeklefltirdi. Bu anlaflma taraf devletlerce birbirlerine karfl bir güvence sa lamamakla birlikte BDT nin d fl güvenlik boyutunu güçlendirmektedir. Kazakistan n BDT ye dolay s yla Rusya Federasyonu na yaklaflmas ekonomik yaklafl m n ötesinde aç kça görüldü ü gibi güvenlik endiflesinden kaynaklanmaktad r. fianghay flbirli i Örgütü (fi Ö) le liflkiler 1996 y l nda Rusya, Çin, Kazakistan, K rg zistan ve Tacikistan n bir araya gelmesiyle temelleri at lan örgütün üyeleri bölgedeki sorunlara ortak çözüm aramak için bir arada platformda bulufltular. fianghay befllisi olarak tabir edildikleri bu kurulufl döneminde özellikle bölgesel güvenlik konusunda iflbirli i yapmaya bafllam fllard r ve 97 toplant lar nda s n r bölgelerindeki askeri güvenlikle ilgili anlaflmalar imzalam fllard r. Toplant lar ve güvenlik alan n n yan s ra, siyasi, diplomatik, ekonomik ve ticari iflbirli ini de gelifltirmeye bafllam fllard r. 15 Haziran 2001 deki toplant da Özbekistan da örgüte kat lm fl ve örgüt bu tarihten itibaren fianghay flbirli i Örgütü ad n alm flt r. Kazakistan, Tacikistan ve Özbekistan örgüte daha çok ekonomik aç dan ba l d r ve Rusya n n bölgedeki ekonomi alan ndaki etkinli ini k rma düflüncesindedirler. 46 fianghay flbirli i Örgütü ne dönüflen giriflimin bafllat lmas nda ve gelifliminde Do u Türkistan sorunu büyük etkiye sahip olmufltur. fianghay Befllisi nin en önemli baflar s ise, Eski Sovyet-Çin s n r n n yasal olarak çizilmesi ve silahs zland r lman n sa lanmas olmufltur. Bu flekilde Çin Bat s n güvence alt na alm flt r. fianghay Befllisi Haziran 2001 tarihinde örgüte dönüfltürüldükten sonra imzalanan ilk belge Terörizm, Ayr l kç l k ve Ekstremizm le Mücadele Konvansiyonu olmufltur. Bu belgeyi imzalayarak taraflar üç kötülük olarak anlamland rd klar terörizm, ayr l kç l k ve afl r l kla ortak mücadeleyi kararlaflt rm fllard r. Bu çerçevede terörist ve ayr l kç olarak gördü ü Do u Türkistan n ba ms zl k hareketlerine yönelik bask y artt rm flt r. Daha önce Almat da faaliyet gösteren Do u Türkistan kurtulufl hareketi gibi bir tak m kurulufllar yasaklanm fl terörle suçlanan birçok Uygur, Çin e iade edilmifltir. 47 Birleflmifl Milletler (BM) le liflkiler Kazakistan n 2 Mart 1992 de BM ye üye olmas, önemi bak m ndan tarihsel bir eylem olmufltur. Bu eylem, Kazakistan n gerçekten ba ms z bir devlet olarak dünya toplulu una girmesini simgeliyordu.1992 sonbahar nda yap lan BM Genel Kurulu 47. Toplant s, Kazakistan heyetinin ba ms z bir devletin temsilcisi olarak kat ld ilk forumdu. Kazakistan Cumhurbaflkan Nazarbayev, örgütün bar fl n kurulmas, korunmas ve güçlendirilmesine ay rd harcamalar her y l artt rmak gerekti ini vurgulam flt r. Bu amaçla 1992

15 Türkiye-Kazakistan liflkileri ve Kazakistan n Uluslararas Aç l m 433 y l nda her devletin bar fl n korunmas için harcad miktar artt rmas gerekti ini vurgulam fl ve Nazarbayev Asya da flbirli i ve Güvenlik Önlemleri Konferans n toplama fikrini de ortaya atm flt r. BM, UNEP çerçevesinde Aral Gölünü koruma plan n n haz rlanmas nda yard m projesini oluflturma ve maddi kaynaklar sunmufltur. fiubat 1994 te Nazarbayev ABD ziyareti s ras nda çocuk haklar na iliflkin sözleflmeyi imzalam flt r. Kazakistan, BM nin bölgesel yap lar ve her fleyden önce ESCATO ve AEK ile iliflkileri artt rmaktad r. ESCATO ya gelince bu örgütle s k çal flma iliflkileri fiilen Kazakistan d fl Politikas Servisinin faaliyete geçti i anda kuruldu. Bu örgütle Asya bölgesinde yer üstü ulafl m n n altyap s n gelifltirme projesi üzerinde ve tar m, do al çevre, ticaret ve istatistik alanlar ndaki iflbirli i yap ld. Kazakistan, BM nin geliflme program UNDP ile iflbirli ini de aktif bir flekilde gelifltirmektedir. UNDP, Kazakistan la çal flmaya bafllad andan itibaren çeflitli yard mlarda bulunmufltur. Bu yard mlar, genellikle ticaret, enerji ve sanayinin kilit sektörlerinde yo unlaflm flt r. Ayr ca Aral Gölü, UNDP nin Kazakistan daki temsilci i ve Dünya Bankas yla iflbirli i yaparak UNDP ve do al çevre fonu taraf ndan finanse edilen Aral Gölü ne genifl çapl bölgesel teknik ve mali yard m program üzerinde çal flmalar devam etmektedir. Ba- ms z bir devlet olarak var olmaya bafllad andan itibaren Kazakistan, UNESCO, Uluslararas Çal flma Örgütü, Uluslararas Atom Enerjisi Ajans, Uluslararas K z l Haç komitesi, Dünya Sa l k Örgütü, K z l Haç ve K z lay Topluluklar Uluslararas Federasyonu, Dünya Turizm Örgütü, UNICEF gibi uluslar aras insani kurulufllarla iliflkilerini aktif bir flekilde gelifltirmektedir. 48 Kazakistan, uluslararas ekonomik iflbirli inin kurulmas na özellikle de BM Do al Çevre Program (UNEP) çerçevesinde özel önem vermektedir. Asya da flbirli i ve Güven Artt r c Önlemler Konferans (CICA) le liflkiler CICA Kazakistan n giriflimiyle oluflmufl bir örgüttür. Kazakistan Devlet Baflkan Nursultan Nazarbayev in 1992 y l ndaki giriflimleriyle ortaya ç km flt r. Asya da, ülkeler aras ndaki iliflkilerde bar fl ve güveni egemen k lmak ve bunu garantiye almak düflüncesiyle kurulmufltur. 49 Asl nda bir anlamda birbirine benzemeyen ülkeleri bir araya getiren bir forum oluflturulmas amaçlanm flt r. CICA n n bugün yirmi kadar üyesi vard r. Üyeleri aras nda da çok farkl yap da ülkeler var. Örne in Güney Kore, Tayland, Mo olistan; Kazakistan K rg zistan, Özbekistan Tacikistan, Azerbaycan, srail, Ürdün M s r, Filistin, ran, Birleflik Arap Emirlikleri; Hindistan, Pakistan, Afganistan CICA üyesidir. Türkiye nin yan s ra CICA bölgesel güçler olan Rusya Federasyonu ve

16 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress Çin Halk Cumhuriyeti de CICA ya üyedir. 50 Üye devletlere bakt m zda çok farkl yap larda ülkelerin burada yer ald n görmekteyiz. Bir de politik bak mdan problemli ve uluslararas platformlarda pek yan yana gelmeyen ülkelerin de burada oldu unu görüyoruz; srail ve ran, Pakistan ve Hindistan gibi. fiimdi CICA n n kuruldu u y ldan bugüne kadar, Kazakistan n baflkanl - nda geldi i noktaya bakt m zda daha çok taraflar aras nda belli noktalarda güven artt r c önlemleri oluflturmaya yönelik bir platform olarak ön plana ç kt görülmektedir. Kazakistan n CICA dönem baflkanl için Türkiye yi önermesi iki ülke aras ndaki iliflkileri gelifltirmifltir. Ayr ca Haziran 2010 tarihinde Türkiye Kazakistan dan bu örgütün dönem baflkanl n alm flt r. slam Konferans Teflkilat ( KT) ile liflkiler 1994 y l nda Kazakistan n KT ye gözlemci olarak kat lmas konusundaki baflvurusu ilk kez New York ta yap lan KT D fliflleri Bakanlar toplant - s nda ele al nm flt r. Yine ayn tarihte KT Genel Sekreterinin ziyareti s ras nda Aral Gölü ve Semipalatinsk poligonunun ekolojik zarar gören bölgelerine maddi yard mlar yap lm flt r. 12 Aral k 1995 te Konakri de (Gine) yap lan KT ye üye devletlerin D fliflleri Bakanlar Konferans nda Kazakistan, bu örgütün üyeli ine kabul edildi. KT tüzü üne uygun olarak Kazakistan, slam Kalk nma Bankas n n da üyesi oldu y l nda devlet baflkan Nazarbayev slam Kalk nma Bankas Kurucu Anlaflmas n n Onaylanmas na liflkin Yasa y yay mlad. slam Kalk nma Bankas taraf ndan Karaganda-Akmola karayolu projesinin haz rlanmas için maddi ve teknik yard m yap lm flt r. Kazakistan ba ms zl n kazand andan itibaren, çeflitli düzeylerde KT ile düzeyde iliflkiler kurmufltur ve 2010 AG T baflkanl s ras nda da bu iliflkileri derinlefltirece ini belirtmifltir. Kazakistan bu dönemde Avrupa ve slam ülkeleri aras nda köprü olacakt r. Avrupa Güvenlik flbirli i Teflkilat (AG T) ile liflkiler Ocak 1992 y l nda Prag da ki Avrupa Güvenlik flbirli i Konferans üye devletlerinin D fliflleri Bakanlar Kurulu nda Kazakistan, BDT nin ba ms z on devleti ile birlikte ortak Avrupa sürecinin üyeli ine kabul edildi. Kazakistan, pratikte istikrar ve güvenlik sa layan ilkelerin gelifltirilmesine ve uygulanmas na olanak veren foruma kat lma ihtiyac ndan yola ç karak Ortak Avrupa süreci ile birleflme karar ald. AG T Orta Asya iliflkiler bürosu 1995 y l nda kuruldu. Büro baflkan n n Kazakistan a ziyareti s ras nda AG T ve Orta Asya devletleri aras nda güvenlik, ekonomik ve insani boyut alanlar nda ki iflbirli ini derinlefltirme gelifltirme konular ele al nm flt r. Büro, insan haklar n koruma ve bunu yan nda yönetim ve hükümet d fl örgütler aras ndaki diyalo a yard m etmenin yollar n arama konusunda gereken önemi vermektedir.

17 Türkiye-Kazakistan liflkileri ve Kazakistan n Uluslararas Aç l m 435 AG T in 30 Kas m 2007 de Madrid de yap lan 15. toplant s nda 56 ülke Kazakistan n 2010 y l nda teflkilat n siyasi liderli ini üstlenmesini kabul etmiflti. Al nan bu karar, Kazakistan n uluslar aras alandaki en önemli kazan mlar ndan biri olarak de erlendirilmifltir. 51 lk kez AG T D fliflleri Bakanlar toplant s nda dönem baflkanl teklifi oy birli i ile kabul edilen Kazakistan, Haziran 2008 de Astana da yap lan AG T Parlamenter asamblesinin 17. oturumunda bu yöndeki arzusunu bir kez daha dünya kamuoyuna sunmufl ve seçilmeyi baflarm flt r y l AG T dönem baflkanl n üstlenen Kazakistan Ba ms z Devletler Birli i üyeleri aras nda ilk kez bu birli e baflkanl k edecek ülke statüsünü elde etmifltir. Böylesine bir teflkilata baflkanl k edecek olmas Kazakistan n pek çok bak mdan geliflimi için önemlidir. D fl politikan n yan s ra, iç politikada da etkisini gösterecek olan bu süreç demokratikleflme konusunda ülkeyi ileri düzeye tafl yacakt r. Nitekim Kazakistan n bu konudaki talebine karfl ç kanlar ülkenin demokratikleflme ve insan haklar hususunda istenilen seviyede olmad yönündeki elefltirileri ile yaklaflmaktad r. Ülke yönetimi bu süreci do ru yönetmek için bir dizi demokratikleflme paketleri haz rlam flt r. lk olarak 2007 y l nda gerçeklefltirilen Anayasa de iflikli i ile sistemin demokrasi ve hukuk çerçevesinde reorganizasyonu sa lanm flt r. Seçim sistemi ve siyasi partiler kanununda da de ifliklikler yap lm flt r. Bugün itibariyle Fransa, Almanya, Belçika, Kore ve Türkiye gibi önemli ülkeler Kazakistan n adayl n desteklemifltir. ABD ise bu durumda tarafs z kalm fl ve baz çekincelerini dile getirmifltir. 52 AG T 2010 dönem baflkanl n üstlenen Kazakistan baflkanl sürecinde, fleffafl k, kat l mc l k ve adalet ilkelerinden taviz vermeden çal flaca n belirtmifl. Kazakistan baflkanl k sürecinde ki ilk s nav n da K rg zistan da ki iç kar fl kl klar bitirerek göstermifltir. Böylece Kazakistan n baflkanl na karfl olanlar n duydu u endifleleri gidermifltir. stanbul da 25 fiubat 2010 tarihinde, Türkiye nin d fl politikadaki millî misyonuna ve çok tarafl ortakl klar na katk amac ile Avrupa ülkeleri diplomatik temsilcileri ile Türk hükümet kurumlar, STK temsilcileri, akademisyen ve gazetecileri Avrupa Toplant lar ana bafll ile bir araya gelerek AG T 2010 Kazakistan, Avrasya da Güvenli in nflas ve AG T in Yeni Vizyonu gündemi ile Kazakistan n AG T dönem baflkanl n de erlendirmifllerdir. Kazakistan n Ankara Büyükelçisi Amreyev, bu toplant da yapt konuflmada, Astana da düzenlenmesi planlanan zirveye iliflkin bilgi vermifl ve Müslüman bir ülkenin dünyada ikinci en önemli kurum olan AGIT in baflkanl na seçilmesinin tarihi bir olay oldu unu söylemifltir. AGIT dönem baflkanl n yapmakla Kazakistan ile gurur duyduklar n ilave eden Amreyev, Dünyada birçok sorun vard r. Basta güvenlik sorunlar, dondurulmufl çat flmalar, ekolojik

18 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress sorunlar var. Bunlar n çözümü için ve dünyan n yaflanacak daha iyi bir yer olmas için basta AGIT ülkeleri herkes ortak çaba harcamal d r. demifltir. 53 Kazakistan n Ankara Büyükelçisi Bagdat Amreyev, aralar nda Türkiye, Fransa, Rusya, talya, spanya, Avusturya, S rbistan ve Slovenya n n da bulundu- u üye ülkelerin zirveye destek verdi ini belirterek, Kanada dan Karada a kadar 56 üyesi bulunan AG T in stanbul dan sonra üye devlet liderlerini bir daha bir araya getiremeyifline sebep olarak teflkilat n de iflen flartlar çerçevesinde azalan stratejik önemi ve üyelerin problemlerini AG T çat s alt nda çözebileceklerine olan güvenlerinin azalmas gösteriliyor. Bat ile Do u aras nda yeni bir devir bafllayacak. Kazakistan dönem baflkanl ile baflta Orta Asya daki Aral gölü ve nükleer at klar bölgeleri ekolojik problemleri ile birlikte, AG T ülkelerindeki çevre sorunlar na e ilecektir. diye konuflmufltur. Ayr ca Avrupa n n güvenli inin Asya olmaks z n temin edilemeyece ini ifade eden Büyükelçi Amreyev, Müslüman bir Asya ülkesi olmas itibar yla Kazakistan n dönem baflkanl n n, Do u ile Bat aras nda yeni bir iliflkinin temeli olabilece ini, AG T in ifllevlik kazan nca bölgesel ve uluslararas birçok sorunu çözebilece ini belirtmifl ve Avrasya da devam eden Afganistan gibi sorunlara dikkat çekerek, askeri-güvenlik boyutunun gündemlerinin ilk s ras nda yer alaca n söylemifltir. 54 Kazakistan Devlet Baflkan Nursultan Nazarbayev, tek bir belgeyle Avrasya 55 entegrasyonunun temel ilkelerinin ve yönünün tayin edilmesi için AG T üyelerine ça r da bulunmufl ve örgütün ekonomik ve çevre politikalar gelifltirmeye daha fazla önem vermesi gerekti ini de söylemifltir. Baflkent Almat daki AG T d fliflleri bakanlar gayr resmi toplant s nda konuflan Nazarbayev, Bonn Deklarasyonu ve Maastricht Stratejisi AG T taraf ndan da uyarlanmal diyerek Avrasya k tas nda derin, ilerici bir bütünleflme sürecinin güçlü bir destekçisi oldu unu belirten Kazak lider, Avrasya Birli i için bir kurucu belge haz rlanmas n ve entegrasyonunun temel ilkeleriyle yönünün belirlenmesini istemifltir. Nazarbayev sözkonusu belgenin kriz sonras gerçekleri ve dünyadaki e ilimleri dikkate almas gerekti ini de söylemifltir. AG T toplant s nda 56 üye devletin d fliflleri bakanlar ve üst düzey yetkilileri ile 12 ortak devletin temsilcileri ve uluslararas kurulufllar biraraya gelmektedir. SONUÇ Türkiye ve Kazakistan So uk Savafl sonras nda yakalad klar istikrarla uluslararas camiada önemlerini gittikçe art ran dost ve kardefl iki ülkedir. Her iki ülkenin ortaya koyaca siyasal, ekonomik ve sosyo-kültürel ifl birlikleri ülkeler, bölgeler ve k talar düzeyinde domino etkisi yapabilecek bir potansiyeli tafl maktad r. Günümüz dünyas nda uzun zamand r kronikleflmifl, ikili çok tarafl ve uluslararas sorunlar n çözümüne yönelik bir küresel ortam n flekil-

19 Türkiye-Kazakistan liflkileri ve Kazakistan n Uluslararas Aç l m 437 lenmesinde her iki ülkenin de baflar l bir rol üstlendi ine dikkat çekilebilir. Türkiye Bundan 19 y l önce Kazakistan n ba ms zl n ilan etmesinin üzerinden bir saat gibi k sa bir süre geçmeden merhum Cumhurbaflkan m z Turgut Özal, Kazakistan Devlet Baflkan Nursultan Nazarbayev i aray p tebrik etmifl Türkiye Kazakistan n Ba ms zl n tan yan lk ülke olmufltur. Bu olay iki ülke aras ndaki dostlu un ne kadar sa lam temeller üzerinde yükseldi inin küçük bir örne i olmufltur. Türkiye nin yüzünü Bat ya dönerken arkas n, baflta Do u olmak üzere di er bölgelere dönmesinin Türkiye nin ç karlar ile örtüflmedi ini, aksine Türkiye nin Bat ya olan yürüyüflü s ras nda izleyece i çok tarafl ve çok boyutlu bir d fl politikan n ülkemizin yere daha sa lam basmas n sa layaca görüflünün hayata geçmesiyle ülkemizin uluslararas etkinli i ve önemi daha da öne ç km flt r. Kazakistan da Türkiye gibi çok boyutlu ve çok tarafl bir politika izlemektedir. Ülkenin yüzünün en az Asya kadar Avrupa ya yönelik olmas n n en büyük ispat Kazakistan n 2010 AG T dönem baflkanl n üstlenmifl olmas d r. Kazakistan n 2010 AG T/OSCE dönem baflkanl ve Devlet Baflkan Nazarbayev in önerisiyle Türkiye nin Haziran 2010 da iki y l için üstlendi i Asya da flbirli i ve Güven Art r c Önlemler Konferans (CICA/A GK) baflkanl dönemleri birçok aç dan Asya ve Avrupa y ortak paydada yak nlaflt racak, kaç r lmamas ve de erlendirilmesi gereken f rsatlar önümüze koymufltur. Bugünkü Kazakistan Cumhuriyeti ba ms zl k yolunda verilen uzun bir mücadelenin sonunda do mufltur. Bilhassa ülkenin son y llar çok say da kar - fl kl k ve zorluklarla geçmifltir. Ancak Kazakistan demokratik ve güçlü toplumuyla ba ms z bir devlet olarak yeni yüzy la girmifltir. Uzunca bir süre Rus sömürüsü alt nda kalan Kazaklar hür, cesur manalar na gelen adlar n n hakk n vermifller, ba ms zl k mücadelesini kazanm fllard r. Rusya n n Türkistan yönünde genifllemesi karfl s nda bölgede yaflayan unsurlardan biri olan Kazaklar, bafllang çta düflmana karfl di er Türk gruplarla ortak bir cephe oluflturmufllard r. Daha sonralar ise Rus entrikalar sebebiyle bir araya gelmeleri mümkün olmam flt r. Ruslar taraf ndan kendi topraklar nda az nl k durumuna düflürülen Kazaklar iktisadi, kültürel, demografik gibi her türlü asimile hareketlerine maruz kalm fllard r. Söz konusu Rus emperyalizminin bölgeye yerleflmesi Birinci Dünya Savafl na kadar devam etmifl, bu tarihten itibaren ülkenin içinde bafl gösteren bunal mlar, Türkistan da yaflayanlar n ve di er toplumlar n ba ms zl a do ru gidifllerinde önemli bir dönüm noktas olmufltur. lk olarak bu toplumlar 1924 y l nda Taflkent te düzenlenen kongrede ayr cumhuriyetler halinde yaflamak istediklerini belirtmifller ve merkezi toprak komitesi her bir cumhuriyetin s n rlar n belirlemifltir. Bu yeni cumhuriyetlerden biri olan Kazakistan ba ms zl n kazan ncaya kadar Sovyetler Birli ine ba l kalm flt r. Sovyetlerin da lmas yla birlikte Kazakistan n ba-

20 Uluslararas Türk-Asya Kongresi / 5 t h International Turkish-Asian Congress ms zl n n önü aç lm flt r. 25 Ekim 1990 da egemenli ini, 16 Aral k 1991 de ba ms zl n kazanan Kazakistan bu tarihten itibaren egemen bir devlet olarak dünya sahnesindeki yerini alm fl ve h zla yükselmifltir. Kazakistan n bu baflar s nda Devlet Baflkan Nazarbayev in pay büyüktür. Hükümet yönetimi ifle, istikrara öncelik vererek bafllam flt r. Ülke henüz tam anlam yla Bat l bir liberal demokrasi olmasa da liderin hedefi bu amaç için gerekli altyap y oluflturmak olmufltur. Bu amaç için Kontrollü geçifl süreci baflar yla devam ettirilmektedir. En son reform paketi de bu kontrollü geçifl döneminde ne kadar baflar l oldu unu göstermektedir. Muhalefetin uzun süredir talep etti i de ifliklikler reform paketinde önemli ölçüde yer almaktad r. Hala ideal olmaktan uzak olsa da önemli bir ad m oldu u muhakkakt r. Son de iflikliklerle Baflkan n yetkilerinde azalmalar yaflanacakt r. Buna karfl n hükümetin atanmas nda ve görevden al nmas nda Meclis in yetkileri artt r lmaktad r. Parlamentonun yetkilerindeki art fl bir anlamda yar -baflkanl k sistemini and rmaktad r. Ancak yeni Kazak sistemine Fransa modeli demek için de erkendir. Nazarbayev in baflkanl k süresi 2012 de dolmaktad r. Yeni düzenlemeye göre bu tarihten sonraki baflkan n görev süresi 7 de il, 5 y l olacakt r. Böylece Baflkan - Meclis dengesinde Meclis lehine bir de ifliklik daha olacakt r. Tüm bunlara ek olarak milletvekili say lar nda da de ifliklik yap lacakt r. Meclis te az nl klar n da dengeli temsilini gözeten düzenlemeler yap lacakt r. Meclis in geniflleyen bir di er yetkisi de seçimlerin yap lmas ndan sorumlu organ üzerinde daha fazla söz sahibi olmakt r. 56 Baflkan Nazarbayev ayr ca siyasi partilerin devlet fonlar ndan desteklenmesi için de baz de iflikliklere gidilmesi gerekti ini belirtmektedir. Tüm bu de ifliklikleri inceledi imizde Devlet Baflkan Nazarbayev in Kazakistan için yeni bir aflamaya geçilmeyi uygun gördü ünü anlayabiliriz. Kazakistan ekonomisindeki geliflmeye paralel olarak daha liberal bir siyasi sistemi de olgunlaflt rma yolunda ilerlemektedir. Bu ilerlemenin baflar s ise biraz ekonomiyle, biraz da demokratikleflmeyi götürecek aktörlerin yetenek ve olgunluklar na ba l olacakt r. Elbette d fl aktörlerin sürece katk s ya da engelleyici olmalar da sürecin baflar s nda önemli bir de iflkendir.