OLAĞANÜSTÜ DURUMLARDA DAS YÖNETİMİ BİYOTERÖRİZM Doç. Dr. Mehmet BAYSALLAR GATA Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji AD. ANKARA BİYOLOJİK SAVAŞ AJANLARI Fizyolojik ve biyolojik etkileri nedeniyle, insan, hayvan ve bitkiler gibi canlı kitleleri öldürme, ağır yaralama ve kapasitelerini bozma amacıyla kullanılan mikroorganizmalar ile biyolojik olarak üretilen biyoaktif maddeler ve yapay olarak üretilmiş biyolojik madde benzeri ajanlardır BİYOLOJİK SAVAŞ İnsan ve hayvanlarda ölüme veya yaralanmalara ya da bitkilerde hasara neden olmak amacıyla, biyolojik maddelerin kullanılmasıdır BİYOLOJİK SİLAHLARI YASAKLAMA SÖZLEŞMESİ Bakteriyolojik (Biyolojik) ve Toksin Yapısındaki Silahların İmali, Geliştirilmesi ve Depolanmasını Yasaklayan ve İmhasını Söz Konusu Eden Konvansiyon 16 Mart 1971 BM de kabul edilmiştir 6 Ağustos 1974 Türkiye Cumhuriyeti imzalamıştır 26 Mart 1975 tarihinde yürürlüğe girmiştir POTANSİYEL İNFEKSİYÖZ SAVAŞ AJANLARI Bacillus anthracis Yersinia pestis Francisella tularensis At ensefalitleri virüsleri Hemorajik ateş yapan virüsler Variola virus C.botulinum toksini Ricin toksini Trichothecene mikotoksini S.aureus enterotoksini Deniz organizmalarına ait toksinler TARİHÇE 1346 Ukrayna Tatarlar Veba 1754 Amerika İngilizler Çiçek Fransa Almanlar Ruam İskoçya(Gruinard) İngilizler Şarbon 1943 ABD Biyolojik savaş prog. 1950 ler San Fransisco ABD S.marcescens 19741981 Güneydoğu Asya Trichothecene 1978 Georgi Markov Bulgarlar Ricin 1979 Sverdlovsk/Ukrayna Şarbon 1991 Irak Şarbon, botulinum, aflatoksin Aum Shinrikyo Tokyo Şarbon, botulinum 1984 Rajneeshe mezhebi Salmonella Typhimurim 2001 Amerika Birleşik Devletleri Şarbon 1
BİYOLOJİK SİLAHLARDAN KORUNMADA GEREKLİ ÖNLEMLER Erken teşhis ve uyarı 1)İstihbarat kaynaklarından elde edilen bilgiler 2)Kişiler veya özel eğitimli ünitelerin gözlemleri 3)Mikroorganizma ve partikül artışını saptayabilen veya biyolojik silah kullanıldığına dair tespitler yapabilen tekniklerin geliştirilmesi ve çeşitli kaynaklardan alınan örneklerde hızlı tanı Etkenin Saptanması ve Tanı Moleküler mikrobiyoloji ve genetik yöntemlerini uygulayabilen özel nitelikli, uygun güvenlik donanımlarına sahip laboratuvarlar Fiziksel ve Kimyasal Korunma Önlemleri Standart Önlemler 1.El yıkama (normal ya da antimikrobiyal içeren sabunlar ile) 2.Eldivenler 3.Maske ve göz koruyucu veya komple yüz koruyucu 4.Uzun önlükler Kontamine olmuş kişilerin dekontaminasyonu ile ilgilenen personelin Düzey D Kişisel Koruyucu Ekipman (uzun önlük, kapalı ayakkabılar, göz koruyucu, kulak koruyucu, cerrahi tip maske, uygun eldiven) ile birlikte standart N95 maskeleri kullanması DEKONTAMİNASYON İŞLEMLERİ Kaba dekontaminasyon Kişiyi etkilendiği alandan uzaklaştırma, elbiselerini çıkarma ve kişiyi baştan aşağı 1 dakika suyun altında tutma İkincil dekontaminasyon Tüm vücudun 1 dakika süreyle suyla yıkanması, hızlı bir şekilde %0.5'lik sodyum hipoklorit (evde kullanılan sıvı çamaşır suyunun 1/10'luk dilüsyonu) ile tüm vücudun yıkanması ve hemen ardından tüm vücudun tekrar su ile durulanması Tam dekontaminasyon Tüm vücudun temizleme solusyonu ile kişi temiz olana kadar yıkanması ve takiben suyla durulanması DEKONTAMİNASYON YÖNTEMLERİ Mekanik yöntemler Enfeksiyon ajanını nötralize etmeksizin uzaklaştıran yöntemlerdir 1.İçme suyunun filtre edilmesi 2.Ajanın yüzeyden kopartılabilmesi için fırçalama Kimyasal yöntemler Fiziksel yöntemler TabloI: Biyolojik Ajanlara Karşı Dekontaminasyon Amacıyla Kullanılan Maddeler Dekontaminasyon Ajanı Fenol Alkol Klorhekzidin Klor İyot Formaldehit Glutaraldehit Etilen oksit Betapropiyonolakton Yüzey dekontaminasyonu için konsantrasyon Gaz veya aerosol (g/m 3 ) 310 35 4001000 210 Sıvı (%) 0.53 70 0.050.5 0.015 0.012 38 12 Etkili oldukları mikroorganizma türü Spor () () Bakteri Virus Riketsia : etkinliği iyi,(): etkinliği şüpheli, /: etkinliği virusun cinsine göre değişir. : etkinliği zayıf Tablo II: Fiziksel Dekontaminasyon Yöntemleri DEKONTAMİNASYONUN ETKİNLİĞİ YÖNTEM Nemli ısı 121 ºC, 20 dakika Nemli ısı 100 ºC, 15 dakika Kuru ısı 160 ºC, 2 saat Kuru ısı 160 ºC, 30 dakika Sporlar Bakteri Virus () Riketsia Kişisel dekontaminasyon; fırça, bol su ve sabun Materyal dekontaminasyonu, materyalin cinsine göre değişir Genel yüzey dekontaminasyonu; suda çözünmüş bir dezenfektanla birlikte mekanik bir yöntem, gaz halinde bir dezenfektan ya da ısıtma Odalarda dekontaminasyon; formaldehit, glutaraldehit veya betapropiyolakton gibi aerosol formda gaz veya sıvı Tam dekontaminasyon; oda dekontaminasyonunda kullanılan dezenfektanların yüzey dezenfektanları ile kombinasyonu Alan dekontaminasyonu; pahalı ve zordur. Eğer kontamine araziler ve yolların mutlaka dekontamine edilmesi gerekiyorsa toztutucu spreylerle spreylemek, aksi takdirde kuruluk ve güneşin ultraviyole ışınları gibi doğal işlemler UV radyasyonu 2
Bacillus anthracis BAZI ÖNEMLİ BİYOLOJİK AJANLARA KARŞI UYGULANACAK DEKONTAMİNASYON İŞLEMLERİ Sporlarının püskürtme tarzında atıldığı yerde bile reaerosolizasyon riski çok düşüktür. Maruz kalmış hastaların dekontaminasyonu için önerilen plan; Hastaya kontamine giysilerini çıkarmasını söylemek ve onları etiketli bir plastik torbada saklamak, Giysilerin sallanmaması için mümkün olduğunca az ve dikkatlice dokunmak, Hastaya su ve sabunla güzel bir duş almasını söylemek (gerekli ise yardım etmek), Personele, Standart Önlemleri uygulaması ve kontamine giysi ve diğer eşyalara dokunacağı zaman uygun kişisel koruyucu ekipman giymesi konularında direktif vermek, Onaylı bir sporisidal ve germisidal ajan veya %0.5'lik hipoklorit solusyonu kullanarak çevre dekontaminasyonunu sağlamak. Botulinum toksini Botulinum toksini ile kontaminasyon, cilt teması veya reaerosolizasyon ile insanda risk yaratmaz. Dolayısıyla hastaların dekontaminasyonu gerekli değildir. Hastabakım ekipmanları ve çevre kontrollerinde Standart Önlemlerin uygulanması yeterlidir Yersinia pestis Yersinia pestis saldırısına maruz kalmış kişinin kontamine giysilerinden ajanın reaerosolizasyon riski düşüktür. Büyük maruziyetlerde, kutanöz ve bubonik veba riskini azaltmak için cildin ve potansiyel kontamine eşyaların dekontaminasyonu düşünülebilir. Bu durumda dekontaminasyon planı antraks için önerilenin aynısıdır. Hastabakım ekipmanları ve çevre kontrollerinde Standart Önlemlerin uygulanması yeterlidir Variola virus Şüpheli veya teyid edilmiş çiçek saldırısnda Standart Önlemlere ilave olarak hem Havayolu (Airborne) hem de Temas (Contact) Önlemleri kullanılmalıdır. Havayolu Önlemleri, sağlık çalışanları ve diğerlerinin, hasta odasına girerken uygun respiratuvar korunmayı (N95 maskesi gibi) sağladıktan sonra girmelerini gerektirir. Temas Önlemleri ise, hasta ve hastanın bulunduğu çevre ile her temasta temiz eldivenler ve uzun önlükler giymeyi ve bunları o bölgeyi terkederken çıkarmayı ve bir antimikrobiyal ajan ile elleri yıkamayı gerektirir TOKSİNLER Her ne kadar toksinler konusunda çok ciddi saha çalışması ve tecrübe olmasa da, bir toksin aerosol atağından sonra dekontaminasyonun nisbi olarak çok da önemli olmadığı düşünülmektedir. Çünkü, gerçek bir solunabilen aerosol, giysiler ve çevredeki objeler üzerinde bir kimyasal savaş aracında üretilen büyük partiküllerden daha az atık bırakır. Genel kural olarak, kimyasal savaş ajanları için tavsiye edilen dekontaminasyon işlemi toksinleri etkili bir şekilde yok eder. %0.1'lik sodyum hipoklorit solusyonuna 10 dakikalık bir maruz bırakma, çoğu protein yapısındaki toksini ortadan kaldırır.trichothecene mikotoksinleri inaktive edilmeleri için daha sıkı önlemler gerektirirler 3
NBC ATAĞINDA İDARİ TEŞKİLATLANMA VE ORGANİZASYON A. Sivil Otorite Başbakanlık a. Bağlı kuruluşlar Devlet Meteoroloji İşleri Gn.Md.lüğü TAEK Bşk.lığı Kızılay Genel Başkanlığı MİT Gn.Sekr.liği b. İçişleri Bak.lığı Sivil Sav. Gn.Md.lüğü Emniyet Gn.Md.lüğü c. Sağlık Bakanlığı d. Dışişleri Bak.lığı e. Adalet Bakanlığı f. Ulaştırma Bakanlığı g. Bayındırlık Bakanlığı h. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bak.lığı I. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bak.lığı NBC ATAĞINDA İDARİ TEŞKİLATLANMA VE ORGANİZASYON Belediye Bşk.lıkları a.su ve Kanalizasyon a.işl.md.lüğü b.itfaiye Md.lüğü c.metro İşl.Md.lüğü B. Askeri Otorite: Genelkurmay Başkanlığı GATA K.lığı NBC Ok. Ve Eğt. Mrk.K.lığı NBC Taburu K.lığı NBC ATAĞINDA İDARİ TEŞKİLATLANMA VE ORGANİZASYON C. Eğitim Kurumları GATA K.lığı NBC B.D. Bşk.lığı Acil Tıp AD. Bşk.lığı NBC İlk Yardım ve Kurtarma Ekibi Üniversiteler Tıp Fakülteleri ve Hastaneleri Araştırma Birimleri Diğer Eğitim ve Araştırma Kurumları TÜBİTAK Başkanlığı D. Uluslararası Kuruluşlar IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı) OPCW (Kimyasal Silahları Yasaklama Örgütü) NATO WHO (Dünya Sağlık Örgütü) Birleşmiş Milletler CDC (Centers for Disease Control and Prevention) Diğer uluslararası kuruluşlar Biyolojik Senaryo I Olayın bir BİYOLOJİK TERÖR olayı olabileceğinin haber verilmesi Sağlık Bakanlığı yetkilileri Hastane yetkilileri İçişleri Bakanlığı Kriz Yönetim Merkezi nin kurulması Başbakanlığa bilgi verilmesi Dışişleri Bakanlığı Sağlık Bakanlığı Kriz Yönetim Merkezi nin kurulması Adalet Bakanlğı İl Sivil İl Valiliği İl Sağlık Refik Saydam Cumhuriyet Savunma Kriz yönetim WHO Müdürlüğü Başsavcılığı Müdürlüğü Merkezinin soruşturması Kurulması Belediye Bşk.lığı ile Koordine İl Arama Numune Karantina ve ve Toplanması koruyucu Kurtarma (Su, toprak, önlemlerin İtfaiye Ölen Kişilere Ekibi Su ve Kanalizasyon Hava ve kan) alınması otopsi İdaresi uygulanması Müdürlüğü Dekontaminasyonun gerçekleştirilmesi Örneklerin İçme sularının Bölgenin (bina içi ve dışı) incelenmesi kontrolü izolasyonu Mikroskobik Asemptomatik Kültür kişilere Emniyet Genel Müdürlüğü Moleküler testler antibiyotik Bina ve Bölgeye giriş çıkışların kontrol edilmesi Rutin Biyokimya proflaksisi İstihbarat çalışması Kan sayımı Bağlı Hastanelerin Acil Üniteleri Konu ile ilgili bildirimler Sağlık personeli eğitimi Tanı ünitelerinin uyarılması Tedavi ve yatak kapasitelerinin artırılması İlaç stoklarının değerlendirilmesi Aşılama çalışmaları İÇİŞLERİ BAKANLIĞI SAĞLIK BAKANLIĞI Biyolojik Senaryo II Adalet Bakanlığı Başbakanlığa bilgi verilmesi İçişleri Bakanlığı Diğer kurum ve kuruluşların bilgilendirilmesi MİT nın Gerekirse Askeri görevlendirilmesi Kuruluşlara bilgi verilmesi GATA Komutanlığı İÇİŞLERİ BAKANLIĞI Genel Kurmay Başkanlığı NBC Okulu ve Eğitim Mrk.K.lığı (Tanı tedavi ve koruyucu önlemler) NBC BD Bşk.lığı Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji AD. Bşk.lığı Enfeksiyon Hastalıkları AD Bşk.lığı SAĞLIK BAKANLIĞI İstihbarat Başkanlığı Benzer olaylara karşı önlem alınması Sağlık Müdürlüğü Karantina Koruyucu önlemler Hastanelerin değerlendirilmesi Bina personelini takip edilmesi ABD de, Kitle İmha Silahlarına Karşı Kuruluşlar Metropolitan Medical Response System (MMRS) Ulusal Koruma (National Guard ) Timleri US Army Soldier and Biological Chemical Command Center (Yerel Hazırlık Programı) Amerikan Donanması Müdahale Timi Amerikan Ordusu bünyesinde Kimyasal/Biyolojik Acil Müdahale Timi AskeriSivil Hastane Sistemi ile Ulusal Afet Tıbbi Sistemi (NDMS) 4
ÜLKEMİZİN MEVCUT NBC SİVİL TEŞKİLLER: İl Savunma Müdürlükleri'nde AramaKurtarma Kısımlarında birer adet NBC birimi, Ankara'da 63 personel, İstanbul ve Erzurum'da çekirdek personel ile Sivil Savunma Birliği, Adana, Afyon, Bursa, Diyarbakır, lzmir, Sakarya, Samsun ve Van Sivil Savunma Birliği, diğer illerde nüfus durumuna bağlı olarak Valilikler emrinde 1030 personelden oluşan Arama ve Kurtarma Ekipleri, bu ekipler içinde de NBC timleri, ÜLKEMİZİN MEVCUT NBC SİVİL TEŞKİLLER: Sağlık Bakanlığı ve SSK Genel Müdürlüğü teşkillerinde NBC yaralısına tedavi ve ilk yardım hizmeti verebilecek uzmanlaşmış hastane ve personel mevcut değildir. Diğer tedavi hizmeti veren kuruluşlarda da NBC hizmetleri yeterli bilimsel düzeye sahip değildir 81 ilde İl Sağlık Müdürlükleri bünyesinde Acil Yardım ve Kurtarma Şube Müdürlükleri bulunmaktadır. Sivil Savunma Genel Müdürlüğü bünyesinde, bir adet Mobil Dekontaminasyon aracının dışında, elde ve sırtta taşınabilen az sayıda portatif dekontaminasyon cihazları da bulunmaktadır ÜLKEMİZİN MEVCUT NBC ASKERİ TEŞKİLLER: GATA K.lığı NBC B.D. Bşk.lığı ve NBC İlkyardım ve Kurtarma Ekibi, NBC Ok. ve Eğt. Mrk. K. lığı bünyesinde bir adet özel NBC timi teşkil edilmiştir. (Bünyelerinde Mobil Dekontaminasyon Ünitesi bulunmaktadır) TSK NBC Taburu K.lığı, MSB Ordu İlaç Fabrikası Komutanlığı, ÜLKEMİZİN MEVCUT NBC ASKERİ TEŞKİLLER: NBC Ok. ve Eğit.Mrk.K.lığı nda, askeri personelle birlikte, Svl.Svn.Gn.Md.lüğü ve Sağlık Bakanlığına bağlı birimlerde görev yapan personele çeşitli dönemlerde kurslar verilmektedir GATA K.lığı NBC B.D. Koordinatörlüğünde Tıbbi NBC konusunda eğitim faaliyetleri (Stj.Sağ.Sb./Asb. Ders, Yüksek Lisans, Doktora eğitimi,kurs, konferans, vs) icra edilmektedir SONUÇ Ülke çapında düzenli ve ciddi bir şekilde Biyoterörizm Hazırlık Planları'nın ele alınması ve devamlı güncelleştirilmesi (Hastaneler için, önceden hazırlanmış biyolojikkimyasal terörizm hazırlık rehberleri) Aynı bölgedeki hastanelerin eşgüdüm içinde ve planlı bir şekilde yardımlaşarak çalışmalarını sağlamak üzere bölge sağlık otoritelerinin, ortak planlar hazırlama ve bunları hayata geçirme konusunda sorumlulukları Sağlık kuruluşuna alınmadan önce hastanın kendisi, diğer hastalar ve sağlık çalışanlarının (ambulans çalışanları dahil) güvenliği açısından öncelikle hastane dışında dekontamine edilmesi gerektiği düşünülerek Biyoterörizm Hazırlık Planları çerçevesinde hastane girişlerinin hemen yakınında dekontaminasyon işlemleri için özel üniteler kurulması Ankara GATA NBC İlkyardım ve Kurtarma Ekibi Planlı Tatbikatı 5
10 MAYIS 1931 Yurtta barış, dünyada barış Yurtta barış, dünyada barış 6