BAHARÍYE MEVLEVÍHANESÍ Talip MERT 1953 Sivas do umlu. lk orta tahsili Sivas ta tamamlad. stanbul Üniversitesi flletme Fakültesini 19834ta bitirdi. Hat t Hamid Aytaç tan, Tezhibi Süheyl Ünver ve Çiçek Derman dan ö rendi. 1994 den beri Marmara Üniversitesi Arflivcilik bölümü ö retim görevlisi olarak çal flmakta. Osmanl Kültür Tarihi üzerine özel çal flmas n sürdürmektedir. 84
Eyüpsultan n Haliç k y s nda bulunan ve infla edildi i 1876 dan 1926 e kadar Eyüpsultan da çok de erli ve kal c bir kültür muhiti oluflturan, 1950 lerden sonra ise tamamen ortadan kald r lan bu tekkenin yap m ile ilgili olarak Osmanl Arflivi nde bulunan baz belgeler de erlendirilecektir. Söz konusu bu belgelere göre tekkenin inflaat masraflar Hazine-i Hassa taraf ndan ödenmifl. Mevlevîhane nin yeri ise yine Eyüpsultan tarihinde büyük bir yeri olan tarihî Bahariye Kasr n n arsas. Sultan Abdülaziz Han n iradesi ile ilk keflfi 26 Ocak 1875 te yap l p inflaat na bafllanan bu tekke II. Abdülhamid Han devrinde bitmifltir. Binan n ilk keflfini yapanlar mesaha memuru zzet Bey, bilirkifliler Vartan ile mühürleri silik oldu undan okunamayan iki kifli. Müteahhitlik iflini Nerses isminde bir kalfan n üstlendi i bu bina 1876 n n Aral k ay nda tamamlanm fl, 5 Nisan 1877 Perflembe günü ise baflta Hüseyin Fahreddin Dede ailesi olmak üzere di er dervifller dergâha tafl nm fllard r. nflaatta, y kt r lan Maçka Mevlevîhanesi'nin malzemesinden yararlan lm fl, tabiat yla yeni pek çok malzeme de kullan lm flt r. Toplam maliyeti I 262 777 Kurufl olarak hesaplanan bu bedelin 288 726 Kuruflu Maçka Mevlevîhanesi nin enkaz ndan karfl lanm flt r. Net Maliyet olarak karfl m za 974 051 Kuruflluk bir rakam ç kmaktad r. Gerek bu rakamlar, gerekse di er meselelerle ilgili birçok yaz flmalar olmufl ve sonunda Eyüpsultan, kültür hizmetleri günümüze kadar gelen bir irfan oca na kavuflmufltur. Maçka da bulunan Befliktafl Mevlevîhanesi y k lmadan önce Hüseyin Fahreddin Dede nin ailesi baflta olmak üzere dergahta kalan di er dede ve dervifller için Bahariye de iki yal kiralanm fl, 5 Aral k 1874 tarihinden itibaren de bu yal lara yerleflilmifltir. Bu yal lardaki oturma süresi 5 Nisan 1877 ye kadard r. Söz konusu yal kiralar bu müddet zarf nda Hazine-i Hassa dan ödenmifl, bu arada ortaya ç kan bir hesap hatas ile birinci keflifte bulunmayan bir tak m yeni harcamalar uzun yaz flmalara ve tart flmalara sebep olmufltur. lk Yaz flmalar Mevlevihane inflaat n n 16 Ocak 1877 de bitti i belgelerde yaz l. nflaat n bitmesi ile de inflaat maliyeti konusunda münakaflalar bafllam fl. Buna sebep ise ilk keflif defterinde gösterilen maliyetlerin afl lmas olmufltur. Bu konuyu Nerses kalfa inflaat s - ras nda kendisine yap lan baz tavsiyeler ile yine bu s ras nda ortaya ç kan ânî ihtiyaçlara ba lam fl ve bunlar 11 madde halinde s - ralam fl. Bu arada 5 May s 1877 de yani inflaat bittikten sonra yap lan ikinci bir keflif defterine bu maddeler de derç olunmufltur. Bu keflif defterinde imzas olan zevat flunlard r: Kurmay Bn. Mehmet Mazhar Bey, Kurmay Bn. Mehmet fiükrü Bey, Askerî binalar kalfas Ohannes ile kalfa Niko os. Nerses kalfa n n istekleri maddeler halinde flöyle idi: 1- Befliktafl Maçka s nda önce yap l p sonra y k lmas icab eden türbe, birinci keflif defterinde yaz lmam flt. Ancak fleyh efendinin arzusu ve Ferit Pafla n n da emriyle semahane binas na dahil edilmifl, dolay s yla semahane taban 54,57 metrekarelik (72 zira karelik) bir ek masrafa sebep olmufltur. 2- Bu türbenin yap m nda mermer s - val bir adet donan kl kap ile dört sahanl k yap lacakken daha sonra alt sahanl k yap lmas arzu edilmifltir. Bu durum yeni bafltan bir miktar arsa ihtiyac n do urmufl, haliyle bunun da ikinci keflfe dahil edilmesi icab etmifltir. 1 Foto raf 1; Bahariye Mevlevihanesinin uzaktan görünüflü (Soldaki binalar n en sonundaki iki bina) 85
3- Ad geçen türbeler için üç adet mermer sanduka yap lmas lüzumu do mufltur. 4- Maçka da selaml k dâiresi iki kat oldu u halde fleyh efendinin arzusu ve Necip Paflan n Ferit Pafladan ald müsaade üzerine üç kat olarak yap ld. Toplam 235,73 metrekare (311 zira l k). 5- Maçka tekkesi yokuflta oldu undan semahane ve di er binalar n alt nda kiler vesaire gibi teferruat var idi. Bahariye nin arazisi düz oldu undan yine Ferit Pafla n n emriyle ve -birinciden farkl olarak- türbedar dairesi, çilehane, kiler, kömürlük ve ambar gibi yerlerin darac k olan k s mlar n n geniflletilmesi. Bu bölümlerin geniflletilmesi de tabanda 344,13 metrekarelik (454 zira l k) bir fazlal a sebep oldu u. 6- Dedelerin istirham na binaen, Necip Pafla At f Beyden emir alarak mutfak sobas ndan s nmak üzere bir adet küçük hamam n ilave edildi i. 7- Bahariye Kasr haricinde mevcut kabristanda etraf tu la duvarl dokuz adet mezar yeri infla olundu u. 8- Önceden gösterilen arsadan fazla olarak yine At f Beyin emriyle bir miktar daha arsa ilave oldu undan, sahile yap lan mükemmel r ht m n 30,32 metrekare (40 arfl n) daha fazla yap ld. 9- Bahariye k y da oldu unda temellerin çürük olmas sebebiyle 303,20 metrekare (400 zira l k) ek arsa ihtiyac do du u. Bunun da yine maliyeti etkiledi i. 10- Necip Paflan n vas tas, ve At f Beyin de görüflü al narak hamam ile mutfa n teçhizi için kalorifer yolunda bir kazan, yemek sobas ve pirinç musluklar konmufltur. Bunlara da birinci kefliften fazla olarak yaln z 60 Osmanl liras verildi. Bu masraf ikinci keflif defterinde olmad ndan bunun da ödenmesi. 11- Hazine-i Hassa dan verilen ilm ü haber tarihiyle aç ktan yap lan göç masraflar n n ve yal kiralar ndan do an paran n da taraf ma ödenmesi. Yukarda anlat lan maddelere ilaveten 189,50 metrekarelik (250 Zira l k) kargir türbe ve türbedar dairesi. Bunlar n yap lmas ndan fleyh efendi -her ne kadar- vaz geçmifl ise de merhum Ferit Pafla yap lmas hususunda emir vermiflti. 24 XII. 1877 Nerses. lk keflfe göre toplam 1157,38 metrekarelik fazla inflaat yap ld ndan bunun karfl - l olan 141 788 Kurufl alacak uzun uzad ya yaz flmalara sebep olmufltur. Bu paran n 19 717 Kuruflluk k sm ndan Nerses kalfa feragat etmifl, 20 000 Kuruflluk k sm hazinece ödenmifl, 97 522 Kuruflluk k sm ise muallakta kalm flt r. Daireler aras yaz flmalar devam ederken 29 May s 1979 dan önceki bir tarihte Ferit Pafla ile Nerses kalfan n ölmeleri ile ifl daha da zorlaflm flt r. En son olarak bu tarihte Nerses kalfan n vârisleri durumun saraya arz edilmesini, ç kacak iradeye raz olacaklar n söylemifllerdir. Bu tarihten sonra o konuda neler oldu flimdilik herhangi bir bilgimiz yok. Çünkü belgeler burada bitiyor. Yal kiralar meselesi Bunlara ilave olarak, daha önce sözü edilen iki yal n n kira ücretleri de bu hesap ifllerine dahil edilince yaz flmalar daha da uzam flt r. Bu kira paras ile ilgili yaz flmalar n birincisi Ahmed Hamdi Pafla taraf ndan dergâh n fleyhi meflhur Hüseyin Fahreddin Dedeye hitaben yaz lm fl. Belge flöyle: "Bahariye Mevlevîhanesi postniflini reflâdetlû efendi hazretlerine, reflâdetlû efendim, Maçka da bulunan Mevlevîhane nin y k larak ona mukabil Bahariye Mevlevîhanesi nin inflas na baflladn s rada, taraf - m zdan nakliye masraf olmak üzere 75 Osmanl alt n ile, ikametiniz için kiralanan yal n n 11,5 ayl k icar olarak 17150 Kurufl verilmifl bulunmaktad r. Bu paralar n inflaat n ikinci keflif defterine dahil edilerek ödenmesini isteyen Nerses kalfa taraf ndan verilip ekli olarak zat- âlinize gönderilen arzuhal ile muhasebe kaleminden yaz lan aç klamaya göre durumu, izahl olarak bir -de sizinyaz l olarak bildirmeniz. 4. VII. 1877 Ahmet Hamdi 86
Hüseyin Fahreddin Dede buna mukabil 7 Temmuz 1877 tarihinde Ahmed Hamdi Paflaya flu cevab yazm fl: "Nezaretlerince gönderilen çok k ymetli yaz ile ona ekli arzuhal münderecat taraf mdan görülmüfltür. 5 Aral k 1874 tarihinde muvakkit Hasan Tahsin Efendi nin sahilhanesi ayl k 1000, Mustafa Efendi nin sahilhanesi 500 Kurufl kira ile icarlanm flt. Tafl nma s ras nda nakliye masraf olmak üzere de Nerses kalfadan 70 Osmanl Liras al narak eline senet verildi i gibi o tarihten bafllamak üzere 91 senesi Teflrin-i Evvel i sonuna kadar (12 Kas m 1875) kira bedeli olarak ayn flekilde Nerses kalfadan 17150 Kurufl daha al narak Hasan Tahsin ve Mustafa Efendilere makbuz mukabili tevdi' olunup, iflbu makbuzlar da Nerses kalfa ya verilmifltir. Bu yal lardan 5 Nisan 1877 tarihinde Bahariye Mevlevîhanesi ne tafl nm fl bulunmaktay z. Emir ve ferman yüce makam n za aittir. 7. VII. 1877 Hüseyin Fahrettin El Mevlevî Bundan sonraki yaz flma dört ay sonra Said Pafla ile yine Hüseyin Fahreddin Dede aras nda olmufl Said Pafla, Dede ye yazd 13 Kas m tarihli tezkirede "5 liral k fark n nas l meydana geldi i ve bunun nas l aç klanaca n sormufl o da 19 Kas m tarihinde cevaben: "Nakliye için al nan paran n miktar kalfan n dilekçesinde yazd gibi olup, taraf mdan yaz lan rakam n kalem hatas oldu- u anlafl lmakla durumu ifadeye cür et k l nd "demifl. Hüseyin Fahreddin Dede bu sefer de Rumi tarihi 6 Teflrin-i Sani yazmas icab ederken 6 Teflrin-i Evvel yazarak yeni bir kalem hatas daha yapm fl. Hicrî tarihte ise bir hata yok. Bu yap lan ödemeleri Hazine-i Hassa bir de muhasebeden sormufl. Muhasebe, Hazine--i Hassa ya verdi i cevapta; "Ekli bulunan nezaret tezkiresi ile arzuhal meallerine nazaran Bahariye Mevlevîhanesi inflaat bitinceye de in fleyh efendi ve dedelerin ikamet ettikleri yal lar n icar olarak Nerses kalfa taraf ndan verilmifl olan 17150 (Kurufl) ve nakliye masraflar olarak 75 Osmanl liras ndan maada ev kiras ve nakliye -masraf - vesaire olarak Hazine-i Hassa dan baflka bir kimseye para verilmifl midir? lk ifl olarak durumun izahl bir flekilde Sergi Kalemi nden aç klanmas iktiza eder" demifltir. 8. VII. 1877 Muhasebe 2 Foto raf 2; Bahariye Mevlevihanesi kudümzen bafl s Zeki Dede nin 1890 y l h drellez bayram nda Ka thane deki talebesiyle eser meflkederken al nm fl bir foto raf 87
Sergi Kalemi 29 Temmuz da hesab çok k sa bir flekilde ç kar p "Sergi" mührü ile mühürleyip sunmufl "Fat metüzzehra Han - ma 8000, fierife Han ma 3000 olmak üzere toplam 11000 Kurufl ödenmifl oldu unu, ancak 10000 Kurufl daha ödeme yap lmas gerekti ini bildirmifl" ise de Muhasebe flu ifadelerle daha teferruatl bilgi istemifl: "Fat matüzzehra Han m ile fierife Han m haneleri icar n n asl olan 21000 Kurufl un ayl k miktar ile hangi sene ve han i ay n kiralar d r? Verilen l1000 Kurufl ne cins bir para (akçedir) ve hangi hesaptan mahsup k l nmak üzere verildi inin izahl olarak mufassalca tekrar derkenar olunmas icab eder." demifltir. 2. VIII. 1877. Muhasebe. Bu sefer Sergi Kalemi 21000 Kurufl un hesab n flöyle, küçük bir cetvele ç karm fl: Bu hesaba göre verilen 14 ayl k kiralar Teflrin-i Sani l291- Kânun-u Evvel I292 (13 Kas m 1875-13 Aral k 1876) tarihlerine ait olmak üzere; Fat metüzzehra Han m n arzuhaline güre 14 ayl k 1000 x l4 = 14000 Kurufl fierife Han m n elindeki iki senede göre yine 14 ayl k 500 x 14 = 7000 21000 Ad geçen yal lar n kiras olan 21000 Kurufl tan ödenen 11000 Kurufl u rayiç akçe olmak üzere -gösterilen- senetlere göre taviz fleklinde ödenmifltir. - Bu ödeme - Evkaf Nezareti nin emri ile Hazine-i Hassa dan yap lm flt r. Bu mebla daha sonra, Mevlevîhane nin bitmesini müteakip takdim k l nacak defterine dahil edilerek ad geçen -han mlar n- iste i üzerine -ödenece i- muhasebenin ekli cetvelinde (derkenar nda) gösterilmifltir. 30. VIII. 1877 Sergi -Muhasebesi- Bu belgeye ekli olan cetvel : Bahariye Mevlevîhanesi inflaat n n bitimine kadar -Hüseyin Fahreddin Efendi ninkirac olarak oturduklar evlerin -oturmasüresi ve kira miktarlar yla nakliye gideri olarak verilmifl olan paralar: Mustafa Efendinin ald kiralar: 23 Teflrin-i Sani 1290 dan Teflrin-i Evvel 91 sonuna kadar: (11,9 ay) x 500 Krfl 5645,5 Krfl 23 Teflrin-i Sani 1290 dan 91 bafl ndan Kânûn-i Evvel 92 sonuna kadar 14 ay x 500 Krfl. = 7000 " Kânûn-i Sâni 92 den 24 Mart 1293 (2,23 ay) x 500 Krfl.= 1370,35" 14016,5 " Ayn tarihlerde Hasan Tahsin Efendinin ald kiralar: (11,9 ay) x 1000 Krfl- = 16935,15 " 14 ay x 1000 Krfl. = 14000,10 " (2,23ay) x 1000 Krfl. = 2741,30 " 28032,10 " 14016,5 " Nakliye ücreti olarak Nerses kalfa taraf ndan fleyh Efendiye verilmifl olan aynen 75 liran n bedeli 7500" Yekunu 49548,10 "Bu ödenmifl olan 49548, 10 Kuruflun dökümü ise flöyle: fiimdiye kadar ta viz yoluyla Hazine-i Hassa dan verilen17500, 10 " (Hasan Tahsin Efendiye 12000 + Mustafa Efendiye 5500 = 17500) Nerses kalfa taraf ndan verilmifl olan 24435 " Hasan Efendiye verilmesi laz m gelen 4742 " Mustafa Efendiye verilmesi icab eden 2871 " 49548,10 " Bahariye Kasr n n arsas nda inflas na bafllanan mevlevîhanenin ikmaline de in ev kiras olmak üzere ayl k 1500 Kurufl, nakliye masraflar olarak da 7500 Kurufl verilmesiyle toplam n n bu mevlevîhanenin infla masraflar n göstermek üzere tanzim olunacak deftere zam ve ilavesi irade gere idir. -Bu husus- serkurenal k makam ndan bir tezkire ile bildirilmifltir. Bundan dolay gerekenin yap lmas hususunda Nerses kalfa taraf na 15 May s 1875 tarihiyle bir ilm ü haber verildi i kay tlardan anlafl lmaktad r. smi geçen kalfan n dilekçesi üzerine Hüseyin Fahreddin Efendi ile muhabereyi flamil Evkaf Nezareti nden yaz lm fl olan tezkire zeyline kay tl cevaba göre 90 y l Teflrin-i Sani sinin 23. gününden itibaren muvakkaten Hasan Tahsin Efendi yal s ayl k 1000 Kurufl ve Mustafa Efendi yal s 500 Kurufl kira ile tutulmufllard r. O s rada nakliye masraf olarak Halis 88
sikke 7500, ve bu tarihten 91 senesi Teflrin-i Evvel i sonuna de in kira bedeli olarak da 17150 olmak üzere cem'an Nerses kalfan n elinden 24650 Kurufl al nm flt r. Bu yal lardan 93 senesi Mart n n 24. günü Mevlevihaneye naklolundu u anlafl lm flt r. Hesaplar n incelenmesine baflland zaman bu evlerin kira tarihinden tahliye tarihine kadar verilen icar ile tafl nma ücretlerine mahsuben al nan 7500 Kuruflla beraber 49548 Kurufl 10 Paraya ulaflt, buna mahsuben de yine -Hazine-i Hassa'dan 11000 Kurufl verildi i Sergi Odas cetvellerinden anlafl lm fl olmakla bu bahsedilen miktarlar n da keflif defterine dahil edilmesi. rade almak için beyan olunan 10000 Kuruflun mahsubu ve di er ayr nt lar n da yerine getirilmesi için durumun idare meclisine havale burulmas. 11. Aral k 1877 Muhasebe-i Hazine-i Hassa1 Binan n Durumu Maçka Mevlevîhanesi'nin y k lmas ndan sonra oradan getirilerek Bahariye Mevlevihanesi inflaat nda da kullan lan malzemelerden bir k sm flunlar: Hasan Nazif Dede ile beraber üç kiflinin mezar. Mevlevihanenin tarih kitabesi. Yük dolaplar, çifte kapl sütunlar, triyeste söveleri, ba dâdî tavan, bez pûflîdeli (örtülü, kapl ) tavan, Frenk mermeri, malta döflemesi, gürgen döflemesi, zamk tafl, peyke ve raflar, kurflun borular, ahflap bölmeler, demir parmakl klar, oyma parmakl klar, müzehhep kafesler, mihrab silmeleri, çift sütunlar, hünkar dairesi helâ tafllar, mermer sahanl k ve kademeleri, fleyh dairesi kerevetleri, mermer kurnalar, hamur tezgâh, f r n tahtas, âriyet dolab, Bahariye Mevlevihanesi nin teflkilat ise kabaca flöyle idi: Mescid, iki katl harem dairesi, bir katl selaml k, hünkar dairesi, valide sultan dairesi, semahane, flirvan ad yla bilinen tavan aras odalar, 17 dervifl hücresi. odunluk, kömürlük, samanl k, ah r, arabal k, hamam, r ht m, kurbanhane, gasilhane, yemekhane çilehane, çamafl rhane, türbe, kaz k zgaral r ht m, eski ve yeni tarih kitabeleri, yük dolaplar, camekanlar, kerevetler, su terazisi... Bu inflaattan ayr olarak Bahariye Mevlevihanesi 1886 da 10 929 kurufl, 1910 y l nda ise 213 000 Kurufl sarf yla iki tamir daha geçirmifltir. Bu ikinci tamir kendisi de bir Mevlevi olan Sultan Reflat taraf ndan yapt r lm fl, yine 1910 da Sultan Reflat buray ziyaretle o gün yap lan Mevlevi âyininde haz r bulunmufltur. Kaynaklar: Osmanl Arflivi (O.A) Y ld z Perakende Hazine-i Hassa (Y.PRK. HH.) 2/7, 3 / 10, 3/58, 5/3, O. A. fi.d (fiûrâ-y Devlet) Evkaf 4412, O. A.. Evkaf ( rade Evkaf) 1326. S. 15. KOÇU, Reflat Ekrem: stanbul Ansiklopedisi IV /1854, 1855 st. 1961. 1)(Y.PRK. HH.) 2/7, Foto raf 4;Eyüp / Bahariye Mevlevihanesi Mescidi, Kaz m Zaim, Belediye Arflivinden. 89