T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO:2539 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1510 MENKUL KIYMET YATIRIMLARI Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Özlem SAYILIR (Ünite 1,3,6) Doç.Dr. Murat ERTUĞRUL (Ünite 2,4,5,8) Müjdat ULUTEKİN (Ünite 7) Editör Doç.Dr. Fatih TEMİZEL ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafiker Gülşah Yılmaz Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Menkul Kıymet Yatırımları ISBN 978-975-06-1203-9 2. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 2.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Temmuz 2013 ii
İçindekiler Önsöz... iv 1. Finansal Piyasaların Organizasyonu/Yapısı 2 2. Menkul Kıymetlerin Fiyatlanması... 18 3. Menkul Kıymet Yatırımları. 40 4. Yatırım İçin Bilgi Kaynakları. 62 5. Temel Analiz. 90 6. Teknik Analiz 118 7. Yatırım Politikarı.. 138 8. Yatırım Şirketleri.. 154 iii
Önsöz Modern zamanların tasarruf sahipleri, özellikle de kurumsal yatırımcılar, yatırım kavramını ve yatırım araçlarını yeniden analiz etmiştir. Bu analiz sonunda yeni koşulların yeni ihtiyaçları gündeme getirdiği ortaya çıkmıştır. Yatırım uzmanlık istemektedir. Ölçek talep etmektedir. Sürekli takibi gerektirmektedir. Sonuçlarının değerlendirilmesi bile belirli düzeyde bilgilenmeyi zorunlu kılmaktadır. Bu aşamaların her birinde en azından fikir sahibi olabilmek için ihtiyaç duyulan asgari bilgi setine finans literatüründe finansal okuryazarlık adı verilmektedir. Bu kitap menkul kıymet yatırımları alanında hem finansal okuryazar olmak isteyenlere hem de daha ileri giderek sermaye piyasalarında uzmanlaşmak isteyenlere yardımcı olabilmek amacıyla biçimlendirilmiştir. Her kesimden okuyuculara almaları gereken yolu net biçimde tanımlayabilme kabiliyetine sahiptir. Öğrencilerimize sermaye piyasası profesyoneli olmak fırsatını ve bu konudaki gerekliliklerin önemli bir bölümünü bir arada sunabilmeyi hedefledik. Kitabın yazarları bu amaçla kavramları en sade biçimde ele aldılar. Kullanılan ve her an kullanılabilir niteliğe sahip bilgilerin akılda tutulabilmesi daha kolay olduğundan sürecin yaşayan kurumlarda karşılaşılabilecek biçimde metinlere aktarılmasına dikkat edilmiştir. Bu koşullarda bu özellikteki bir kitabın ortalama bir ders kitabından daha rahat okunabileceği ve anlaşılabileceği daha da ileri giderek yaşamda kullanılabileceği konusunda büyük bir ümit taşımaktayız. Bu ümit ve beklenti ile öğrencilerimize ve tüm okurlarımıza faydalı olmasını dileriz. Editör Doç. Dr. Fatih Temizel iv
1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Finansal piyasaların işlevlerini açıklayabilecek, Finansal piyasaları sınıflandırabilecek ve farklı finansal piyasaları ayırt edebilecek, Piyasanın etkinliği kavramını tartışabilecek, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası nın (İMKB nin) yapısını açıklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Finansal Piyasa Birincil Piyasa İkincil Piyasa Finansal Aracılar Borsa Menkul Kıymetler Halka Arz Tahvil Pay Etkin Piyasalar Aracılık Yüklenimi İçindekiler Giriş Finansal Piyasalar Piyasaların Etkinliği Borsa İstanbul un Yapısı 2
Finansal Piyasaların Organizasyonu/Yapısı G!R!" Finansal piyasaların ve finansal aracıların (bankalar, sigorta!irketleri, emeklilik fonları) temel i!levi, fon fazlasına sahip ki!i ve kurumlarla fon ihtiyacı olan ki!i ve kurumları bir araya getirerek fon aktarımını sa"lamaktır. Menkul kıymetlerin alım satımının yapıldı"ı finansal piyasaların çe!itli ekonomik i!levleri bulunmaktadır. Finansal piyasalar ekonominin sa"lıklı i!lemesi ve toplumsal refahın artması için son derece önemlidir. F!NANSAL P!YASALAR Serbest Piyasa Ekonomisinde piyasalar temelde Üretilen mal ve hizmetlerine ili!kin ürün piyasaları, #!gücü ve sermaye gibi üretim faktörlerine ili!kin üretim faktörleri piyasaları olarak gruplandırılmaktadır. Finansal Piyasalar, üretim faktörleri piyasalarının bir bölümü olup finansal varlıklara ili!kin piyasalardır. Finansal varlıklar / finansal araçlar veya menkul kıymetler, ihraççılar tarafından ihraç edilen (çıkartılan) ve yatırımcılara gelecekte nakit talep etme hakkı veren soyut kıymetlerdir. Borca dayalı ihraç edilen tahvil ve özkayna"a dayalı ihraç edilen hisse senedi, menkul kıymetlere örnek olarak verilebilir. Finansal piyasalar menkul kıymetlerin alım satımının yapıldı"ı piyasalardır. Menkul kıymetler, finansal piyasalarda yaratılmakta ve i!lem görmektedir. Finansal piyasalardan fon sa"lamak için temelde iki yöntem kullanılmaktadır: Tahvil ve benzeri borçlanma aracı çıkarmak Hisse senedi çıkarmak Tahvil ve benzeri borçlanma araçları borç alan tarafın borçlandı"ı tarafa düzenli aralıklarla ödemelerde bulunmasını sa"layan bir sözle!medir. Ara dönemlerde yapılan faiz ödemelerinin yanı sıra vade sonunda anapara ödemesini içermektedir. Bir borçlanma aracının vadesi 1 yıldan kısa ise kısa vadeli, 10 yıldan uzun ise uzun vadeli olarak tanımlanmaktadır. Finansal piyasaların temel i!levi, fon fazlası olan tasarruf sahiplerinden fon ihtiyacı olan bireylere, i!letmelere ve kurulu!lara fonların transfer edilmesini sa"lamaktadır. Finansal piyasalar alacaklılar (fon arz edenler) ve borçluları (fon talep edenler) bir araya getirmektedir.!! 3
Finansal piyasalarda fon transferi iki şekilde gerçekleştirilmektedir: Doğrudan fon transferi Fon arz edenlerle fon talep edenlerin bir finansal aracı olmaksızın doğrudan bir araya geldiği fon transferi şeklidir. Dolaylı fon transferi Fon arz edenlerle fon talep edenlerin bir finansal aracı vasıtasıyla bir araya geldiği fon transferi şeklidir. Finansal Aracılar Finansal aracılar, kendi menkul kıymetlerini ihraç ederek fon temin etmekte ve bu fonlarla yatırım yapmaktadır. Finansal aracılar kredilere veya menkul kıymetlere yatırım yapabilir ve bu yatırımlara doğrudan yatırımlar adı verilir. Örneğin, ticari bankalar, mevduat kabul ederek topladıkları fonları tüketicilere ve işletmelere kredi olarak borç verirler. Böylece ticari bankalar kredi ile borçlanan tüketici veya işletmeye yatırım yapmış olurlar. Yatırım şirketleri kendi payları satarak yatırımcılardan topladıkları fonları pay ve tahvillerden oluşan portföylere yatırım yaparak değerlendirirler ve menkul kıymetlere yatırım yapmış olurlar. Finansal Piyasaların Katılımcıları Küresel finansal piyasalarda menkul kıymet ihraç eden ve menkul kıymetlere yatırım yapan piyasa katılımcıları temelde şunlardır: Hane halkları İşletmeler (finansal veya finansal olmayan) Devletler Devlet Kuruluşları Küresel Ekonomik Kuruluşlar (Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası vb.) Finansal Piyasaların İşlevleri Finansal piyasaların ekonomik işlevleri temelde şunlardır: Fon transferi Finansal piyasalar, verimli yatırım fırsatı olmayan kişilerden verimli yatırım fırsatı olan kişilere fon aktararak, sermayenin etkin dağılımına ve ekonomide üretim ve etkinliğin artmasına yardımcı olur. İyi işleyen finansal piyasalar, tüketicilerin mal ve hizmet satın alımlarında zamanlamalarını daha etkin yapmasını sağlar. Fiyatların belirlenmesi Finansal piyaslarda alıcı ve satıcıların etkileşimi sayesinde alım satımı yapılan menkul kıymetlerin fiyatları belirlenir. Menkul kıymetin fiyatı, yatırımcının menkul kıymet yatırımından talep ettiği getiri oranını yansıtmaktadır. Finansal piyasalarda fiyat keşfi (price discovery) süreci sayesinde, fonların menkul kıymetlere ne oranda dağıtılması gerektiği de finansal piyasalar tarafından işaret edilmektedir. Likidite sağlanması Finansal Piyasalar, yatırımcılara yatırım yaptıkları menkul kıymetleri satmaları için de bir mekanizma sağlamaktadır. Dolasıyla finansal piyasalar, yatırımcılar için şartlar gerektirdiğinde veya cazip olduğunda likidite sağlamaktadır. Likidite olanağı olmasaydı, yatırımcılar ellerindeki borca dayalı finansal araçları vadelerine kadar, özkaynağa dayalı finansal araçları işletme tasfiye olana kadar tutmak zorunda kalırdı. 4
Riskin dağıtılması Finansal anlamda risk, finansal varlıkların gerçekleşen getirilerinin yatırımcılar tarafından beklenen getirilerden sapması olarak tanımlanabilir. Finansal piyasalardaki katılımcılar risk iştahı bakımından iki grupta toplanabilir: Risk üstlenmek isteyenler Riskten kaçınanlar Finansal piyasalarda işlem gören faklı menkul kıymetlere yatırım yapılması sayesinde yatırımcılar portföylerini çeşitlendirerek risklerini dağıtma imkanına sahip olurlar. İşlem maliyetlerinin azalması Finansal piyasalar, alıcı ve satıcıları biraraya getirerek işlem maliyetlerinin düşürülmesine yardımcı olmaktadır. Finansal bilginin toplanması ve dağıtılması Finansal piyasalar bilginin toplanması ve dağıtılması maliyetli ve zaman alan bir süreçtir. Finansal Piyasaların Sınıflandırılması Finansal Piyasalar çeşitli kriterlere göre sınıflandırılabilir: Menkul Kıymetlerin türüne göre: Borç Piyasası (borçlanmaya dayalı finansal araçlar) Özsermaye Piyasası (özsermayeye dayalı finansal araçlar) Menkul Kıymetlerin vadesine göre: Para Piyasası (kısa vadeli menkul kıymetler) Sermaye Piyasası (uzun vadeli menkul kıymetler) Menkul kıymetlerin yeni ihraç edilmiş veya önceden ihraç edilmiş olmasına göre: Birincil Piyasa (yeni ihraç edilmiş menkul kıymetler) İkincil Piyasa (önceden ihraç edilmiş menkul kıymetler) Menkul kıymetlerin teslimatının süresine göre: Örgüt yapısına göre: Borç Piyasası Spot/Nakit Piyasa (anında teslimat) Vadeli/Türev Piyasa (belirli bir vadede teslimat) Tezgahüstü Piyasalar (organize olmayan piyasa) Müzayede Piyasaları (organize piyasa) Borçlanmaya dayalı finansal araçlar krediler ve tahvil, bono gibi menkul kıymetlerdir. Borçlanan taraf, borç veren tarafa (kreditörlere) vadede anapara ve faiz ödemesi yapmaktadır. Özsermaye Piyasası Adi paylar ve imtiyazlı paylar, özsermayeye dayalı finansal araçlardır. Paylar, anonim ortaklıklarca ihraç edilen ve anonim ortaklık sermaye payını temsil eden kıymetli evrak niteliğinde senetlerdir. Bir anonim şirketin hisse senedine sahip olmak, şirkete ortak olmayı ifade etmektedir. 5
Para Piyasası Vadeleri 1 yıl yada 1 yıldan kısa olan menkul kıymetler ve krediler para piyasasında alınıp satılmaktadır. Para piyasasında en çok işlem gören finansal varlıklar şunlardır: Krediler Kredi, ileriki bir tarihte geri ödenme vaadini içeren ve güvene dayanan kaynak transferidir. Kredi veren taraf kredi alan tarafa finansal kaynak veya mal ve hizmet cinsinden kaynak aktarmaktadır. Bankalar başta olmak üzere kredi sağlayan finansal kurumlar, fon talep eden kişi ve kuruluşlara fon kaynaklarından kredi plase etmektedir. Teminat Mektupları Teminat mektupları da bir tür kredidir, çünkü teminat mektubunu düzenleyen banka, müşterisinin talebi üzerine üçüncü şahıslara güvence vermektedir. Teminat mektubu, yurt içinde veya yurt dışında yerleşik gerçek ya da tüzel kişiler lehine bir malın teslimi, bir işin yapılabilmesi ya da bir borcun vadesinde ödenmesi gibi konularda, söz konusu yüklenimin yerine getirilememesi halinde, belirli bir tutarın kayıtsız şartsız ödeneceğinin bir mektupla taahhüt edildiği kredi uygulaması olarak tanımlanmaktadır. Teminat mektubu banka müşterisinin yükümlülüklerini yerine getireceğine dair bankanın taahhüdünü içermektedir. Banka, müşterinin yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda, karşı tarafa teminat mektubunda belirtilen tutarı ödemekle yükümlüdür. Gayri nakdi bir kredi olan teminat mektubunun nakdi krediye dönüştüğü bu durumda banka ilgili ödemeyi daha sonra müşterisinden tahsil etme yoluna gider. Repo Repo, menkul kıymetlerin geri alım vaadiyle satımı olarak tanımlanmaktadır. Örneğin, gecelik repo işlemini gerçekleştiren banka, müşterisine geri alım vaadiyle menkul kıymet satarak ilgili fonları müşteriden tahsil etmekte ve ertesi gün müşterinin fonlarını getirisi ile birlikte müşteriye ödeyerek menkul kıymetleri geri almış olmaktadır. Banka müşterisi, bu işlemde ters repo işlemi gerçekleştirmiş olmaktadır. Sermaye Piyasası Orta ve uzun vadeli fon arzı ile fon talebinin buluştuğu piyasalara sermaye piyasaları adı verilir. Sermaye piyasasında işlem gören bazı finansal araçlar şunlardır: Pay senedi Tahvil Orta ve uzun vadeli banka kredileri Para piyasası ve sermaye piyasası sürekli etkileşim halinde olmakla birlikte aralarındaki temel farklılıklar şöyle özetlenebilir: Para piyasası araçları sermaye piyasası araçlarına gore daha az risklidir. Para piyasası araçlarının işlem hacmi sermaye piyasası araçlarına göre daha yüksektir. Para piyasası araçları sermaye piyasası araçlarına göre daha likittir. Para piyasası araçlarının bilgi toplama maliyeti sermaye piyasası araçlarına göre daha düşüktür. Birincil Piyasa Devlet kuruluşları, belediyeler, işletmeler gibi piyasa katılımcılarının ilk defa ihraç ettiği menkul kıymetler birincil piyasalarda ilk alıcılarına satılmaktadır. Menkul kıymetlerin yatırımcılara dağıtımı yatırım bankaları (investment banking) aracılığıyla gerçekleşmektedir. Yatırım bankacılığı faaliyetleri yatırım şirketleri (securities houses) ve ticari bankalar tarafından gerçekleştirmektedir. 6
Menkul kıymetlerin birincil piyasalarda yatırımcılara sunulmasında, yani halka arz edilmesinde yatırım bankaları aşağıdaki işlevleri üstlenmektedir: İhraççıya halka arzla ilgili (koşullar, zamanlama) danışmanlık hizmeti verilmesi, İhraççıdan menkul kıymetlerin satın alınması, Menkul kıymetlerin yatırımcılara dağıtımının gerçekleştirilmesi Yatırım bankaları menkul kıymetleri ihraççıdan satın almak zorunda değildir. Yatırım bankası, en iyi gayret aracılığı yöntemi ile halka arz edilecek sermaye piyasası araçlarını izahnamede gösterilen satış süresi içinde satılmasına aracılık etmekte ve satılmayan kısmı ihraççıya iade etmektedir. Menkul kıymetler ihraççıdan satın alınıyorsa aracılık yüklenimi söz konusu demektir. Aracılık yükleniminde yatırım bankaları menkul kıymetleri belirli bir fiyattan satın almaktadır. Aracılık yükleniminde bulunan yatırım bankası, menkul kıymetlerin satışını taahhüt ederek yatırımcılara satışının riskini üstlenmektedir. Yatırım Bankası ihraç edilen menkul kıymet için bir fiyat garantisi vermekte ve daha sonra menkul kıymetleri halka satmaktadır. İkincil Piyasa Menkul kıymet ihraç eden işletme veya devlet kurumları ikincil piyasalarda menkul kıymetlerin değerleri hakkında düzenli bilgi edinebilirler. İşletmeler, yatırımcıların pay senetlerine biçtiği değeri, işletmeler ve diğer kuruluşlar tahvilden beklenen faiz oranını ikincil piyasalarda gözlemleyebilirler. Böylece, menkul kıymet ihraççıları birincil piyasalardan temin edilen fonların etkin kullanılıp kullanılmadığını değerlendirebilirler ve sonraki ihraçlar için yatırımcıların talebine ilişkin fikir edinebilirler. Yatırımcı için ikincil piyasa menkul kıymet yatırımını nakde çevirme fırsatı sunmaktadır. Yatırımcıların bir menkul kıymetten diğerine geçiş yapabilecekleri konusunda kendilerini güvende hissetmeleri sayesinde menkul kıymetlere daha rahat yatırım yapabilirler. İkincil piyasalar yatırımcılara likiditenin yanı sıra menkul kıymetlerin fiyatlarına ilişkin bilgi de sağlamaktadır. İkincil piyasalarda alıcı ve satıcıların bir araya gelmesi sayesinde işlem maliyetleri azalmakta ve yatırımcıların menkul kıymetlere yatırım yapması teşvik edilmektedir. Pay senetleri ve tahviller ikincil piyasalarda organize borsalarda ve tezgahüstü piyasalarda işlem görebilmektedir. Dünyanın önde gelen borsaları arasında New York Borsası, Frankfurt Borsası, Paris Borsası, Tokyo Borsası gibi borsalar yer almaktadır. İkincil piyasalar çoğunlukla sürekli piyasalardır. Sürekli piyasalarda fiyatlar işlem günü içerisinde alıcı ve satıcılar emirleri piyasaya ulaştıkça sürekli olarak oluşmaktadır. Borsa İstanbul da işlem gören bir pay senedi satın aldığınızda ne tür bir piyasada işlem yapmış olursunuz? Tasarrufların sermaye piyasalarına kaynak olarak aktarılması hangi piyasa aracılığıyla gerçekleştirilir? Neden? Spot/Nakit Piyasa Spot ya da nakit piyasalar olarak adlandırılan piyasalarda finansal araçlar peşin olarak alınıp satılmaktadır. Vadeli/Türev Piyasa Vadeli ya da türev piyasalar olarak adlandırılan piyasalarda alım satım işlemleri şimdi yapılmakla beraber ödeme ilerideki bir tarihte gerçekleştirilmektedir. 7
Türev piyasalarda işlem gören sözleşmeler şunlardır: Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures) Futures adı da verilen ve organize borsalarda işlem gören standart vadeli işlem sözleşmeler ile sözleşmeye konu olan varlığın bugünden belirlenen belli bir fiyattan ileriki bir tarihte teslimi öngörülmektedir. Forward sözleşmeler Tezgahüstü piyasalarda tarafların karşılıklı anlaşmasıyla belirlenen vadeli sözleşmelerdir. Forward sözleşmeler standart olmadığından organize borsalarda işlem görmez. Opsiyon Sözleşmeleri Alcısına, opsiyon satıcısı tarafından, bir varlığı belirli bir tarihte, belirli bir fiyattan satın alma (alım opsiyonu) veya satma (satım opsiyonu) hakkı veren standart sözleşmelere opsiyon adı verilmektedir. Swap Sözleşmeleri Swap sözleşmeleri, belirli bir finansal varlıktan kaynaklanan gelecekteki nakit akışlarının iki taraf arasında değiştirilmesini (takas edilmesini) öngören sözleşmelerdir. Tezgahüstü Piyasalar İşlemlerin yapıldığı belli bir mekanın ve katı çalışma usullerinin olmadığı ve işlemlerin pazarlık usülü yapıldığı piyasalardır. İşlemler genellikle bilgisayar ağı veya telefon, faks gibi iletişim araçları vasıtasıyla gerçekleştirilir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri nde faaliyet gösteren NASDAQ (National Association of Securities Dealers Automated Quotation) büyük işlem hacmine sahip bir tezgah üstü piyasadır. Müzayede Piyasaları Çok sayıda alıcı ve satıcının bir araya geldiği ve fiyatların rekabetçi bir ortamda açık arttırmaya dayalı olarak oluştuğu organize piyasalara müzayede piyasaları adı verilir. İşlem fiyatı, alıcının ödemeye istekli olduğu en yüksek fiyatı ve satıcının varlığını satmaya razı olduğu en düşük fiyatı yansıtmaktadır. En çok bilinen müzayede piyasaları borsalardır. Uluslararası borsa merkezlerinden önemlileri arasında şunlar yer almaktadır: New York Menkul Kıymetler Borsası Londra Menkul Kıymetler Borsası Tokyo Menkul Kıymetler Borsası Frankfurt Kıymetli Kâğıt Borsası Hong Kong Menkul Kıymetler Borsası Toronto Menkul Kıymetler Borsası İsviçre Borsası Amsterdam / Paris / Lizbon / Brüksel Borsası (Euronext) Türkiye de Faaliyet Gösteren Finansal Piyasalar Ülkemizde faaliyet gösteren finansal piyasalar, organize piyasalar ve organize olmayan piyasalar şeklinde sınıflandırılabilir: 8
Organize Piyasalar T.C. Merkez Bankası (TCMB) Piyasaları TCMB bünyesinde faaliyet gösteren piyasalar!unlardır: Açık Piyasa TCMB Devlet #ç Borçlanma Senetleri (D#BS) ile likiditeyi düzenlemektedir. Repo ihaleleri ile piyasadaki likidite azaltılmakta, ters repo ihaleleri ile piyasaya likidite enjekte edilmektedir. Döviz ve Efektif Piyasaları Bankaların döviz arz ve talep i!lemleri bu piyasada e!le!mektedir. Bankalararası (Interbank) Piyasalar TCMB Piyasalarıile ilgili detaylı bilgilere TCMB nın internet sitesinden http://www.tcmb.gov.tr/ eri#ebilirsiniz. Borsa #stanbul (B#ST) bünyesinde!u piyasalar faaliyet göstermektedir; Pay Piyasası Geli!en #!letmeler Piyasası Borçlanma Araçları Piyasası Vadeli I!lem ve Opsiyon Piyasası Kıymetli Madenler ve Kıymetli Ta!lar Piyasası Organize Olmayan Piyasalar Serbest Altın Piyasası Serbest Döviz Piyasası P!YASALARIN ETK!NL!%! Sermayenin en verimli yatırım fırsatlarına yönlendirilmesi kaynakların etkin da"ılımı açısından son derece önemlidir. #yi yatırım fırsatlarına sahip olan i!letmelerin gerekli fonlara ula!ması için piyasaların içsel ve dı!sal olarak etkin olması gerekir. Dı!sal etkinli"e sahip bir piyasada bilgiler hızlı bir!ekilde geni! kitlelere yayılmaktadır. Menkul kıymetlerin fiyatları yeni bilgilere göre de"i!im göstererek yatırımın gerçek de"erini yansıtmaktadır. #çsel etkinli"e sahip bir piyasada aracı kurumların rekabeti sayesinde i!lem maliyetleri dü!üktür ve i!lem hızı yüksektir. Piyasa etkinli"i kavramı ile genellikle dı!sal etkinlik kastedilmektedir.!! 9
Bir menkul kıymetin fiyatının yatırımın değerini doğru şekilde yansıtabilmesi için belirli koşulların oluşması gerekmektedir. Yatırımın değeri veya içsel değer, yatırımdan gelecekte elde edilmesi beklenen nakit akışlarının bugünkü değerini ifade etmektedir. Etkin piyasada bilgiler tam olarak ve hızla piyasa fiyatlarına yansımaktadır. Fama ya göre 3 çeşit etkinlikten bahsedilebilir: Zayıf formda etkinlik Yarı güçlü formda etkinlik Güçlü formda etkinlik Zayıf formda etkinlikte, menkul kıymetlerin geçmişteki fiyatları bugünkü fiyatlarına yansımış durumdadır. Bu yüzden alım satım kararlarında tarihi fiyat bilgileri kullanılarak piyasanın üzerinde getiri elde etmek, tesadüfi durumlar dışında, mümkün değildir. Benzer şekilde, yarı güçlü formdaki etkinlikte tarihi fiyat bilgilerinin yanı sıra kamuya açıklanan bilgiler de kullanılarak piyasanın üzerinde getiri elde etmek, tesadüfi durumlar dışında, mümkün değildir. Güçlü formda etkinlikte tarihi fiyat bilgilerinin yanı sıra gerek kamuya açıklanan bilgiler gerekse kamuya açıklanmayan özel bilgiler dahi bilgileri kullanılarak piyasanın üzerinde getiri elde etmek, tesadüfi durumlar dışında, mümkün değildir. Güçlü formda etkin bir piyasa aynı zamanda yarı güçlü formda ve zayıf formda da etkindir. Yarı güçlü formda etkin bir piyasa aynı zamanda zayıf formda da etkindir. Aslında özel bilgileri kullanarak kazanç elde etmek, diğer bir deyişle içeriden öğrenenlerin ticareti, kanunlarla yasaklandığı için etkin piyasalar dendiğinde genellikle yarı güçlü formda etkinlikten bahsedilmektedir. Tam etkinliğe ulaşmış piyasalarda aşağıdaki gözlemler yapılabilir: Yatırımcılar yatırımlarından makul bir getiri dışında bir getiri beklememelidir. Gerek teknik analizle, gerek temel analizle yanlış fiyatlanan menkul kıymetlerin bulunmaya çalışılması verimli olmayacaktır. Birkaç şanslı yatırımcı dışında, bu tip analizlerle yapılan yatırımlar normalin üzerinde getiri sağlamayacaktır. Piyasalar, ancak yeterli sayıda yatırımcı piyasaların etkin olmadığını düşünürse, etkin olacaktır. Menkul kıymetleri analiz eden yatırımcılar, menkul kıymetlerin yatırım değerlerini yansıtmasını sağlamaktadır. Herkes piyasaların etkin olduğuna inansaydı hiç kimse gerçek değerinin altında fiyatlanan menkul kıymetleri araştırmazdı ve dolayısıyla menkul kıymet fiyatları kamuya açıklanan bilgilere anında değil daha yavaş şekilde tepki verirdi. Yatırımcıların piyasaların etkin olduğunu düşünmesi durumunda piyasalar etkin olmayacak, piyasaların etkin olmadığını düşünmesi durumunda ise piyasalar etkin olacaktır. Herkes tarafından bilinen yatırım stratejilerinin normalin üzerinde getiri sağlaması beklenemez. Eğer bir yatırımcı geçmişte bir strateji uygulayarak normalin üzerinde bir getiri sağlamış ve daha sonra bu stratejiyi bir makale veya kitapla yayımlarsa, ilgili strateji artık işe yaramayacaktır. Strateji menkul kıymetin yanlış fiyatlandığını gösterdiğinde yatırımcılar stratejiyi kullanmak isteyecek ve fiyatları gerçek değerlerine yaklaşmaya zorlayacaktır. Yatırımcıların işlemleri stratejinin etkinliğini ortadan kaldıracaktır. Bazı yatırımcılar etkileyici getiri performansına sahip olacaktır. 10
Aksini iddia etselerde, normalin üzerinde getiri sağlayan yatırımcıların performansı şansa bağlıdır. Profesyonel yatırımcılar, menkul kıymet seçiminde diğer yatırımcılardan daha üstün değildir. Fiyatlar her zaman yatırımın gerçek değerini yansıtır. Dolayısıyla, yanlış fiyatlanmış menkul kıymetlerin aranması nafiledir. Yanlış fiyatlanan menkul kıymetlerin seçiminde ve normalin üstünde getiri sağlanmasında profesyonel yatırımcılar diğerlerinden farklı değildir. Geçmişteki performans, gelecekteki performansın göstergesi değildir. Geçmişte başarılı olmuş yatırımcıların gelecekte de başarılı olma olasılıkları, geçmişte başarısız olmuş yatırımcılardan farklı değildir. Geçmişteki başarı veya başarısızlık şansa veya şanssızlığa bağlı olduğundan ve gelecekte de kendilerini tekrar etme eğilimine sahip olmadığından, geçmişteki performans gelecekteki performansın tahmin edilmesinde yararsızdır. Şimdiye kadar bahsedilen etkin piyasa modeli, yatırımcıların menkul kıymetlerin fiyat oluşumuna ilişkin tüm bilgilere ulaşabildiğini varsaymaktadır. Gerçek hayatta, bu tür bilgilere ulaşmak ve bilgileri işlemek pahalıdır. Ayrıca, yatırımcılar işlem maliyetlerine katlanmadan portföylerini yeni bilgilere göre ayarlayamazlar. Söz konusu maliyetler etkin piyasalar hipotezini nasıl etkilemektedir? Sanford Grossman ve Joseph Stiglitz bu konuyu ele almış ve iki önemli sonuca varmışlardır: Menkul kıymetlerin analizinin maliyetli olduğu bir dünyada, analistlerin yanlış fiyatlanmış menkul kıymetleri saptamaları mümkündür. Analistlerin yanlış fiyatlanmış menkul kıymetleri saptamaları mümkün olmakla beraber, kazançları veri işleme maliyetlerine gideceğinden brüt kazançları normalin üstünde olduğu halde net kazançları normal seviyede olacaktır. Eğer verileri doğru kullanamazlarsa, kazançları normalin altında da gerçekleşebilir. Analistlerin kazançlarının normalin altında gerçekleşmesinin nedeni veri işleme maliyetleri dışında neden kaynaklanabilir? Yatırımcıların belirli bir endeksteki menkul kıymetleri alıp tutarak pasif bir yatırım stratejisi izlemeleri diğer stratejiler kadar başarılı olacaktır. Pasif yatırım stratejisi, işlem maliyetlerinin minimize edilmesi sayesinde, aktif olarak yanlış fiyatlanmış menkul kıymetleri araştırırken çeşitli maliyetlere katlanmakta olan profesyonelce yönetilen portföyler kadar başarılı olabilir. Aslında, pasif yatırım stratejisinin, gereksiz alım satım maliyetlere katlanmakta olan profesyonelce yönetilen portföylerden daha başarılı olması beklenir. BORSA İSTANBUL BÜNYESİNDE FAALİYET GÖSTEREN PİYASALAR Borsa İstanbul bünyesinde faaliyet gösteren piyasalar beş başlıkta toplanmaktadır. Bunlar Pay Piyasası, Gelişen İşletmeler Piyasası, Borçlanma Araçları Piyasası, Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası, Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasalarıdır. Pay Senetleri Piyasası: Farklı sektörlerden halka açık şirketlerin pay senetlerinin işlem gördüğü Borsa İstanbul Pay Senetleri Piyasası, yatırımcılar için likit, şeffaf ve güvenli yatırım işlemi sağlamaktadır. Pay Piyasası nda işlemler elektronik alım-satım sistemi aracılığıyla fiyat ve zaman önceliği kuralı baz alınarak Çoklu Fiyat-Sürekli Müzayede esaslarına göre otomatik olarak gerçekleşmektedir. İşlemler biri sabah (09:15-12:30), diğeri öğleden sonra (14:00-17:40) olmak üzereiki ayrı seansta yapılmaktadır. Her iki seansın başında tek fiyat sistemine göre Açılış Seansı düzenlenmektedir. (Açılış Seansı Saatleri 1. Seans için 09:15-09:35, 2. Seans için 14:00-14:15 dir.) Ayrıca 2. seansın sonunda tek fiyat sistemine 11
göre kapanış seansı (17:30-17:40) düzenlenmekte ve 17:38-17:40 arasında kapanış seansında belirlenen fiyatlardan işlemler gerçekleştirilmektedir. Pay Piyasası ndaki Pazarlar Pay Piyasası nda işlemler aşağıdaki pazarlarda gerçekleşmektedir: Ulusal Pazar BİAŞ kotasyon şartlarını tümüyle karşılayan şirketler Ulusal Pazar da işlem görmektedir. İkinci Ulusal Pazar Ulusal Pazar için geçerli kotasyon ve işlem görme koşullarını sağlayamayan şirketler İkinci Ulusal Pazar da işlem görebilmektedir. Kurumsal Ürünler Pazarı Menkul kıymet yatırım ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları payları ile borsa yatırım fonları katılma belgeleri, aracı kuruluş varantları ve sertifikalar kot içi pazar niteliğindeki Kurumsal Ürünler Pazarı nda işlem görmektedir. Gözaltı Pazarı Gözaltı Pazarı, şirketlerin izleme ve inceleme kapsamında alınması durumlarında sürekli gözetim, denetim ve izleme ortamında, yatırımcıların devamlı ve zamanında bilgilendirilmesini sağlayacak önlemlerle birlikte, payların Borsa İstanbul bünyesinde işlem görebileceği pazardır. Serbest İşlem Platformu SPK kaydında bulunan, ancak payları Borsada işlem görmeyen SPK tarafından belirlenen şirketlerin payları Serbest İşlem Platformu nda işlem görürler. Bu pazarın amacı, halka açık anonim ortaklık statüsündeki şirketlerin borsada işlem görmelerini sağlamaktır. Gelişen İşletmeler Piyasası: Borsa İstanbul Pay Piyasasında işlem görme şartlarını tam olarak sağlayamayan gelişme ve büyüme potansiyeline sahip şirketlerin sermaye piyasalarından fon sağlamak amacıyla ihraç edecekleri menkul kıymetlerin işlem görebileceği şeffaf ve düzenli bir ortam yaratmak amacıyla Borsa İstansul bünyesinde ayrı bir piyasa olarak Gelişen İşletmeler Piyasası (GİP) kurulmuştur. KOBİ lerin GİP te işlem görmesinin sağlanması amacıyla Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) tarafından maliyetlerin önemli bir kısmının geri ödemesiz olarak karşılanması amacıyla Gelişen İşletmeler Piyasası KOBİ Destek Programı oluşturulmuştur. GİP te temel olarak Piyasa Yapıcılı Sürekli Müyazede işlem yöntemi uygulanır. Piyasa yapıcısıbulunmayan işlem sıralarında Tek Fiyat işlem yöntemi uygulanır. Borçlanma Araçları Piyasası: Borçlanma Araçları Piyasası (BAP) ikinci el sabit getirili menkul kıymet işlemlerinin gerçekleştirildiği Kesin Alım Satım Pazarı, Repo Ters Repo Pazarı, Bankalararası Repo Ters Repo Pazarı, Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı ve Pay Senedi Repo Ters Repo Pazarı ile nitelikli yatırımcılara ihraç edilecek borçlanma araçlarının satış işlemlerinin (birinci el) gerçekleştirildiği Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı ndan oluşmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen dış borçlanma araçlarının ( Eurotahvil ) işlem gördüğü Uluslararası Tahvil Pazarı ve Eurotahvil Pazarlıklı İşlemler Platformu 13 Eylül 2013 tarihi itibariyle BAP bünyesine dahil edilmiştir. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası: Vadeli işlem ve opsiyon piyasalarının en önemli fonksiyonu etkin risk yönetimi ve geleceğe yönelik fiyat keşfidir. Bu piyasalarda işlem gören ürünler gerek yatırım gerekse riskten korunma amaçlı olarak geniş bir kitle tarafından kullanılmaktadır. Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası nda (VİOP) 21 Aralık 2012 tarihinde Pay Vadeli İşlem ve Pay Opsiyon Sözleşmeleri ile işlemlere başlanmış, ardından 5 Nisan 2013 te Endeks Opsiyon 12
Sözleşmeleri işleme açılmıştır. 5 Ağustos 2013 tarihinde ise VİOP, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş (VOB) ile birleşmiş ve Türkiye deki tüm vadeli işlem ve opsiyon sözleşleri VİOP çatısı altında tek bir platformda işlem görmeye başlamıştır. Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası: 1993 yılında Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar da yapılan değişikliklerle altının fiyatının belirlenmesi ithalatı ve ihracatı serbestleştirilmiştir. İstanbul Altın Borsasının kuruluşu ile ilgili ilk düzenleme olan Kıymetli Madenler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik 1993 yılında yayınlanmıştır. Söz konusu Yönetmeliği dayanılarak 26 Temmuz 1995 tarihinde İstanbul Altın Borsası faaliyete geçmiştir. Diğer taraftan, 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu hükümleri çerçevesinde İstanbul Altın Borsası ile İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının tüzel kişiliklerinin sona ermesi ve yeni bir borsasın kurulması sonucunda, Borsa İstanbul A.Ş 3 Nisan 2013 tarihinde faaliyete geçmiştir. Bu tarihten itibaren, İstanbul Altın Borsası bünyesinde yürütülen kıymetli maden ve kıymetli taş işlemelerine ilişkin faaliyetler, Borsa İstanbul A.Ş bünyesinde kurulan Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası Bölümü tarafından yürütülmeye başlanmıştır. 13
Özet Finansal piyasalar menkul kıymetlerin alım satımının yapıldığı piyasalardır.borca dayalı ihraç edilen tahvil ve özkaynağa dayalı ihraç edilen hisse senedi, menkul kıymetlere örnek olarak verilebilir. Finansal piyasalar, verimli yatırım fırsatı olmayan kişilerden verimli yatırım fırsatı olan kişilere fon aktararak, sermayenin etkin dağılımına ve ekonomide üretim ve etkinliğin artmasına yardımcı olur. İyi yatırım fırsatlarına sahip olan işletmelerin geekli fonlara ulaşması için piyasaların içsel ve dışsal olarak etkin olması gerekir. 14
Kendimizi Sınayalım 1. Vadeleri 1 yıl yada 1 yıldan kısa olan krediler hangi piyasada işlem görmektedir? a. Para piyasası b. Sermaye piyasası c. Vadeli işlemler piyasası d. Hisse senetleri piyasası e. Tahvil piyasası 2. Devlet kuruluşları, belediyeler, işletmeler gibi piyasa katılımcılarının ilk defa ihraç ettiği menkul kıymetler hangi piyasada işlem görmektedir? a. Birincil piyasa b. İkincil piyasa c. Vadeli piyasa d. Bankalararası piyasa e. Repo piyasası 3. Menkul kıymet yatırım ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayeleri hisse senetleri ile borsa yatırım fonları katılma belgeleri ve aracı kuruluş varantları Borsa İstanbul bünyesindeki hangi pazarda işlem görmektedir? a. Ulusal Pazar b. Kurumsal Ürünler Pazarı c. Fon Pazarı d. İkinci Ulusal Pazar e. Gözaltı Pazarı 4. Borsa kotasyon şartlarını sağlayamayan, büyüme potansiyeline sahip şirketlerin menkul kıymetleri İMKB bünyesindeki hangi piyasada işlem görmektedir? a. Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası b. Gelişen İşletmeler Piyasası c. Tahvil ve Bono Piyasası d. Pay Piyasası e. Nulla 5. Aşağidakilerden hangisi tam etkinliğe ulaşmış piyasaların özelliklerinden birisi değildir? a. Teknik analizle yanlış fiyatlanan menkul kıymetlerin bulunmaya çalışılması verimli olmayacaktır b. Temel analizle yanlış fiyatlanan menkul kıymetlerin bulunmaya çalışılması verimli olmayacaktır c. Geçmişteki performans, gelecekteki performansın göstergesidir. d. Bazı yatırımcılar etkileyici getiri performansına sahip olacaktır e. Profesyonel yatırımcılar, menkul kıymet seçiminde diğer yatırımcılardan daha üstün değildir 6. Aşağıdakilerden hangisi Borsa İstanbul üyelerinin yürüttüğü sermaye piyasası faaliyetlerinden biri değildir? a. Halka arza aracılık b. Alım satım aracılığı c. Portföy yöneticiliği d. Yatırım danışmanlığı e. Menkul kıymet ihracı 7. Eurotahviller, Tahvil ve Bono Piyasası kapsamındaki hangi piyasada işlem görmektedir? a. Kesin Alım Satım Pazarı b. Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı c. Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı d. Bankalararası Repo - Ters Repo Pazarı e. Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası 8. Aşağıdakilerden hangisi finansal piyasaların işlevlerindendir değildir? a. Sermayenin etkin dağılımını sağlamak b. Menkul kıymet fiyatlarının belirlenmesini sağlamak c. Menkul kıymet yatırımcılarına likidite sağlamak d. Menkul kıymet ihraç etmek e. İşlem maliyetlerinin azalmasını sağlamak 15
9. Aşağıdakil ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Para piyasası araçlarının işlem hacmi sermaye piyasası araçlarına gore daha yüksektir b. Para piyasası araçları sermaye piyasası araçlarına gore daha az risklidir c. Para piyasası araçları sermaye piyasası araçlarına gore daha likittir d. Para piyasası araçlarının bilgi toplama maliyeti sermaye piyasası araçlarına gore daha düşüktür e. Hiçbiri 10. Borsa İstanbul bünyesindeki hangi piyasada sabit getirili menkul kıymetlerin geri alım vaadi ile satımı ve geri satım vaadi ile alımı gerçekleştirilmektedir? a. Toptan Satışlar Pazarı b. Kesin Alım Satım Pazarı c. Fon Pazarı d. Repo - Ters Repo Pazarı e. Hiçbiri Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. a Yanıtınız yanlış ise Para Piyasası başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise Birincil Piyasa başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise Kurumsal Ürünler Pazarı başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise Gelişen İşletmeler Piyasası başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise Piyasaların Etkinliği başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise Borsa İstanbul Üyeleri başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise Finansal Piyasaların İşlevleri başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise Para Piyasaları başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise Borçlanma Araçları Piyasası başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 16